Научная статья на тему 'ӨЗЛЕСТИРМЕ СӨЗЛЕРДИҢ СТРУКТУРАЛЫҚ ДИФФЕРЕНЦИЯСЫ'

ӨЗЛЕСТИРМЕ СӨЗЛЕРДИҢ СТРУКТУРАЛЫҚ ДИФФЕРЕНЦИЯСЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
32
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
заимствованные слова / билингвизм / лексическое заимствование / морфология / единица. / borrowed words / bilingualism / lexical borrowing / morphology / unit.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — G. Temirxanova

Данная статья рассматривает структурные дифференции заимствованных слов в каракалпакском языке, а также толкуются лексические и морфологические заимствования и их проникновения в каракалпакский язык. Заимствованные слова – это те слова, которые зашли в каракалпакский язык без переводов, но со значениями и пояснениями с иностранных языков. Источниками для статьи являются работы некоторых авторов, которые работали над заимствованными словами. Рассматривают лексику иностранного языка в каракалпакском языке с точки зрения структурной членимости и нечленности и выделяют типы конструкции. Толкуют транслитерирующие заимствованные слова чтобы соответствовать прототипам в построенной форме и произносить по правилам родного языка, но склонно к графической ассимиляции. Некоторые иностранные слова, которые вошли в каракалпакский язык заимствованным путем, с условными сокращениями толкуются.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STRUCTURAL DIFFERENTIATION OF SELF-WORDS

This article examines the structural differences of borrowed words in the Karakalpak language, and also interprets lexical and morphological borrowings and their penetration into the Karakalpak language. Borrowed words are those words that entered the Karakalpak language without translations, but with meanings and explanations from foreign languages. The sources for the article are the works of some authors who worked on borrowed words. The vocabulary of a foreign language in the Karakalpak language is considered from the point of view of structural segmentation and non-segmentation and the types of construction are distinguished.They interpret transliterating loan words to match prototypes in built form and pronounce according to the rules of the native language, but are prone to graphic assimilation. Some foreign words that entered the Karakalpak language by borrowing are interpreted with conditional abbreviations.

Текст научной работы на тему «ӨЗЛЕСТИРМЕ СӨЗЛЕРДИҢ СТРУКТУРАЛЫҚ ДИФФЕРЕНЦИЯСЫ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

0ЗЛЕСТИРМЕ СОЗЛЕРДИЦ СТРУКТУРАЛЬЩ дифференциясы

Темирханова Г.У

Эзбекстан Илимлер академиясы ^аракалпакстан белими каракалпак гуманитар илимлер илим-изертлеу институты, еркин излениуши https://doi. org/10.5281/zenodo.7278113 Аннотация. Данная статья рассматривает структурные дифференции заимствованных слов в каракалпакском языке, а также толкуются лексические и морфологические заимствования и их проникновения в каракалпакский язык. Заимствованные слова - это те слова, которые зашли в каракалпакский язык без переводов, но со значениями и пояснениями с иностранных языков. Источниками для статьи являются работы некоторых авторов, которые работали над заимствованными словами. Рассматривают лексику иностранного языка в каракалпакском языке с точки зрения структурной членимости и нечленности и выделяют типы конструкции. Толкуют транслитерирующие заимствованные слова чтобы соответствовать прототипам в построенной форме и произносить по правилам родного языка, но склонно к графической ассимиляции. Некоторые иностранные слова, которые вошли в каракалпакский язык заимствованным путем, с условными сокращениями толкуются.

Ключевые слова: заимствованные слова, билингвизм, лексическое заимствование, морфология, единица.

STRUCTURAL DIFFERENTIATION OF SELF-WORDS Abstract. This article examines the structural differences of borrowed words in the Karakalpak language, and also interprets lexical and morphological borrowings and their penetration into the Karakalpak language. Borrowed words are those words that entered the Karakalpak language without translations, but with meanings and explanations from foreign languages. The sources for the article are the works of some authors who worked on borrowed words. The vocabulary of a foreign language in the Karakalpak language is consideredfrom the point of view of structural segmentation and non-segmentation and the types of construction are distinguished.They interpret transliterating loan words to match prototypes in built form and pronounce according to the rules of the native language, but are prone to graphic assimilation. Some foreign words that entered the Karakalpak language by borrowing are interpreted with conditional abbreviations.

Keywords: borrowed words, bilingualism, lexical borrowing, morphology, unit.

каракалпак тили курамындагы шет тили лексикасы, лингвистлерде дэстурий кызыгыушыльщты оятады. Х,эр кыйлы тиллик системалардьщ ез-ара х,эрекетлериниц байланысы нэтийжесинде теориялык х,эм эмелий машкалалардыц изертлениуи х,эзирги уакытта мэдениятлар ара активлилик себебинен эх,мийетке ийе болып келеди. Тиллик байланыслар - бул бир бирине тэсир етиуши бир неше тиллердиц ез-ара х,эрекети болып есапланады. Тиллик байланыстыц ец кеп колайлы жагдайларыныц бири бул билингвизм болып есапланады, ягный индивидуумныц еки тилге тYCиникли болыу кэбилети. Соны да айтып етиуимиз керек, бул берилген тYCиник биринши гезекте, тилдиц тYрли дэрежелеринде, атап айтатугын болсак структуралык езлесиу имканияты менен белгиленетугын тил тураклылыгы дэрежеси менен байланыслы. Лексикалык езлесиу болса да, сезлер кабыл етип атырган тилге ец дэслеп емирдиц х,эр тYрли тарауларынан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кирип келгенинде, ец кец таркалган езлесиу тYрлериниц бири болып калса да, каракалпак тили де структуралык езлесиу сыяклы процесс пенен белгиленеди.

Шет тилиндеги сездиц курылысы оныц пYтинлигин тэмийинлейтугын белеклериниц жайласыуы, тэртиби х,эм сырткы керинисте CYУретленетуFын лексикалык бирликтиц сырткы дYЗилиси сыпатында тYCиниледи. Бирак соны да есте тутыуымыз керек, х,эр кыйлы тил уэкиллери езлестирилген сезлердиц морфемалык курылысын олардыц лингвистикалык компетенциясы х,эм лингвистикалык кэбилетине байланыслы езине сай дэрежеде тYCиниуи mym^^ М. Мартысюктиц пикиринше «заманагей тилдеги кеплеген езлестирме сезлер морфологиялык тэрептен бир-биринен ажралмайды» деп керсетеди[3:89]. ^андай да бир шет тилин билетуFын тил уэкиллерине тэн болFан баскаша кез караста карайтуFын болсак, езлестирме сезлерди ажрать^а болады деп есаплау мYмкин х,эм бул бизлердиц пикиримизше дурыс деп есаплауFа болады. Мэселен, Э. Хауген, езлестирме сезлерди курылыслы белгилерге сай классификациялай отырып, гибридли езлесиулерди (жетилиспеген кеширме) яFный, шет тилинен кирип келген х,эм тYпкиликли элементлерден куралFан сезлерди айырып керсетеди[4:344-382].

каракалпак тили курамындаFы шет тили лексикасын курылыслы белиниушилик х,эм белинбеушилик кез карасынан керип шыFып, бизлер темендеги тийкарFы курылыслы тYрлерди ажратамыз.

1. Транслитерация етилмейтугын езлестирме сезлер

Ец биринши гезекте соны айтып етиу керек, яFный лексикалык бирликлерди бирлемши ямаса екилемши езлесиу кез карасынан керип шы^ыу мYмкин. Сезлер узак уакыт дауамында езлесиуди кабыл етип атырFан тилде курылыслы дYЗилиу тенденциясын саклап калыуы мYмкин. Транслитерация етилмейтуFын езлестирме сезлер - булар фонетикалык х,эм графикалык тэрепинен дерек тилине тууры келетуFын езлестирме сезлер болып есапланады. Оларды шет тилиндеги косындылардан ажратыу керек, олардан пайдаланыу кандай да бир халык ямаса мэмлекет емирин, Yрип-эдетлерин, езин тутыуы х,эм дэстYрлерин CYУретлеУ зэрYрлиги менен байланыслы. Егер де, бул лексикалык бирликлер топары каракалпак тилинде графикалык жазыуларFа ийе болса яки аУдармаFа мYтэж болмаса, оны шет тили косындылары менен байланыстырып болмайды. Бундай жаFдайда транслитерация етилмеген езлестирме сезлер хдккында айтыуымыз керек. Мысал ретинде мына сезлерди х,эм шэртли кыскартыуларды алып караУымызFа болады: CD (инглизше, compact disk) - компакт-диск, bye (инглизше, хош бол, керискенше), Ltd (инглизше, limited) - жууапкершилиги шекленген жэмийет, ОК (инглизше, якшы, болады), VIP (инглизше, very important person) - жYДЭ эх,мийетли адам, game over (инглизше) - ойын таман болды[2:778].

2. Прототиплерге цурылыслы рэуиште сай келетугын транслитерацияланган езлестирме сезлер

Транслитерация уактында шет тилиндеги сез, ана тили каFыйдаларына мууапык хдлда айтылады, бирак графикалык ассимиляцияFа ушрайды. Бул сезлер топарына соныц менен бирге, каракалпак тилинде фонематикалык бийимлесиуден еткен езлестирме сезлерди де айтыу логикалык жактан туура келеди (ягный, олар каракалпак тилине шет тили лексикасыныц кирип келиу езгешеликлери менен байланыслы болFан фонемаларда тууры келмеушиликлерге ийе)[1:128]. Мысал ретинде карайтуFын болсак транслитерация жэрдеминде темендеги сезлер езлескен: бестселлер (инглизше «bestseller» кеп тиражда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

сатылатугын китап), ананас (немисше «ananas» тропикалык есимлик х,эм оныц мийуасы), скрининг (инглизше «Screening» жергиликли халыкты медициналык кериктен еткериу ямаса шериклердиц кредитке болган укыплылыгын тексериу), аллегри (италянша «allegri» билетти сатып алганнан кейин бирден ойын еткизилетугын лоторея), ломбард (французша «Lombard» кредит мекемеси), презент (французша «présent» сауга), сироп (французша «sirop» концентрацияланган мазалы еритпе), новатор (латынша «novator» прогрессивли принциплерди орынлаушы адам), скриншот (инглизше «Screenshot» пайдаланыушы монитор экранында керип турган керинис), круиз (инглизше «cruise» жауык маршрут бойлап тециз саяхаты), motel (инглизше «motel» автотуристлер ушын мийманхана), мускат (французша «muscat» жузим х,эм десертли вино сорты), полтергейст (немисше «Poltergeist» гайрытэбийгый х,эдийсе), адресат (немисше «Adressat» кабыллаушы, алыушы), шорт-трек (инглизше «short track» конкида ушатугын спорттыц бир тYри) х,эм тагы баскалар.

Соныц менен бирге меншиклик атлардыц кепшилиги езлесиу уактында транслитерацияланган. Маселен, Вашингтон (инглизше «Washington»), Лондон (инглизше «London»), Миссисипи (инглизше «Missisipy»), Рэй Чарльз (инглизше «Ray Charles») х,эм тагы баскалар.

3. Грамматикалыц алмастырылыуы арцалы транслитерация етилген взлестирме

свзлер

А. ^абыл етиуши тилине аффикслердиц косылыуы менен транслитерация етилген езлестирме сезлер. Бул топарды кураушы лексикалык бирликлер кабыл кылыушы тилине соншелли дэрежеде бийимлескен, себеби олар каракалпак тилиндеги сез жасалыу процессинде де катнаса баслады. Бул кабыл етиушиниц аффикслери менен безетилген ямаса алмастырылган сезлерди ез ишине алады. Мысал сыпатында тартинка (француз тилиндеги «tartine» бир зат косылган ямаса жагылган нан белеклери), мариновать етиу (французша «mariner» бир затты маринадта таярлау), панировкилеу (немисше «panieren» кууырыудан алдын сухарикке ямаса унга былгап алыу)[1:177], фрикаделька (немисше «Frikadelle» фарштан исленген шарик) х,эм тагы да баска сезлерди атап етиуимизге болады.

Б. Тийкаргы аффикслердиц кыскарыуы менен транслитерация етилген езлестирме сезлер. Бундай жагдайда каракалпак тилиндеги лексикалык бирлик езине тэн «кыскарган» форманы алады. Маселен: пломбир (французша «plombières») - каймак х,эм мэйектиц сарыузынан таярланган музкаймак; профи (немисше «Professional») - профессионал; тату (французша «tatouage») - тери астына бояуларды жагыу аркалы адам денесине сызыу; параметр (грекше «parametron») - формулаларга киритилген ямаса процесстиц ямаса заттыц кандай да бир кэсийетин тэрийиплеп бериуши мугдар; инфаркт (латынша «infarctus») - кан айланысы бузылганлыгы себепли токымаларда некроз ошагы х,эм тагы баскалар.

4. Шет тили аты %эм цабыл етиуши тилдиц аныцлаушы свздиц бирикпеси

Этимологиялык кез-карастан карайтугын болсак, каракалпак тилиниц сез

аныклылыгы ец дэслеп каракалпакша болмауы да мYмкин, бирак ол тилге жYДЭ ерте киргенлиги ямаса емирдиц х,эр тYрли тарауларында белсенди колланылганы себепли сейлеушилер тэрепинен сондай кабыл етиледи. Бундай уакытта адъектив (келбетлик) шет тили тYCинигин конкретлестириу максетинде ислетиледи. Мысал ретинде мына сезлерди

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

алып карауымызга болады: лимонлы карамел (французша); липа шайы (тYркше); кэрелили, алмалы (тийкаргы курамы бойынша) соус (французша); голландлы, татарда ислеп шыгарылган (миллий компонент бойынша) кетчуп (инглизше); женевалы, римли (Yлкен шет ел калалары атлары менен аталган); лионлы, гасконлы, провансаллы (Франция уалаятлары х,эм калалары атлары менен). Субстантив шет тилиндеги ат пенен биргеликте аньщластырыу уазыйпасын да орынлауы мYмкин: караоке (японша) приставкасы, эконом (грекше) тармак, чек (инглизше) кагаз х,эм тагы баскалар.

5. Шет тили mYCunmun царацалпацша эквивалент комбинация менен алмастырыу Соны да айтып етиуимиз керек, шет тили сезиниц каракалпак тилине кириуиниц дэслепки баскышында ондагы еки варианттыц бар екенлиги болып есапланады, ягный езлестирме сезлер х,эм каракалпак тилиндеги сез дизбеклери. Мысалы, винегрет (французша) - француз окрошкасы, помидор (италянша) - жасыл алма, картофель (немисше) - жер алмасы.

Солай екен, х,еш бир тил структуралык тэрептен толыгы менен изоляцияланыушы, агглютинативли ямаса флективли емеслигин хдкыйкат сыпатында кабыл етиуимиз керек.

Соныц ушында, шет тилиниц лексикасы каракалпак тили системасына бийимлесип;

- х,эр кыйлы тарауларда динамиканы керсетеди;

- белгили езгерислерге ушрайды; х,эм баскада бирзатларды койып дэл корсетин -Тиллер ара структуралык сэйкес келмеушиликлерди анализлеу тилдиц

рауажланыуын диахроияда керип шыгыу имканын береди.

REFERENCES

1. 1.Бахтина С.И. Структурно-семантические особенности заимствованной лексики (на примере тематической группы «Пища и напитки») // Вестник Чебоксарского филиала Московского государственного гуманитарного университета им. М.А. Шолохова. 2008. № 5. С-128, 177

2. 2.Зенович Е.С. Словарь иностранных слов и выражений. М.: КРПА Олимп, 2002. 778 с.

3. З.Мартысюк М. Характеристика немецких заимствований имен существительных в русском языке: фонетика, акцентуация, морфология, семантика. Poznan: Widawnistwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1978. 89 с.

4. 4.Хауген Э. Процесс заимствования // Новое в лингвистике. Языковые контакты. М.: Прогресс, 1972. Вып. 6. С. 344-382.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.