ҚАРАҚАЛПАҚ ҚАҲАРМАНЛЫҚ ДӘСТАНЛАРЫНЫҢ ФОНОСТИЛИСТИКАЛЫҚ АНАЛИЗИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

КАРАКАЛПАК КАХДРМАНЛЬЩ ДЭСТАНЛАРЫНЫЦ

ФОНОСТИЛИСТИКАЛЬЩ АНАЛИЗИ

utp

Кдырбаева Улзада Кайрбаевна

Каракалпак мэмлекетлик университети таяныш докторанты https://doi.org/10.5281/zenodo.7296221

' t

.ж

Аннотация. Макалада каракалпак кахарманлык дэстанлары («Едиге», «Алпамыс» хэм «Кырк кыз») тили фоностистикалык жактан анализленген.

---------------- ------ —,—1—, — у ------- г---------------------, ------,— -------------------

Дэстанлар тилинде сеслердиц стилистикалык хызмет аткарып келиуи хэм пикирдиц эмоционал-экспрессивлигин арттырыудагы туткан орны Yйренилген.

Таяныш сезлер: фоностилистика, тэкирар, аллитерация, ассонанс, эвфония.

¡ы*

КОРАКАЛПОК КА^РАМОНЛИК ДОСТОНЛАРИНИНГ ФОНОСТИЛИСТИК ТАХДИЛИ

»

ч Ш--11>

Аннотация. Маколада коракалпок кахрамонлик достонлари («Едиге»,

т-

«Алпомиш» ва «Кирк киз») тили фоностистик жихатдан тахлил килинган.

Достонлар тилида товушларнинг стилистик хизматда келиши ва фикрнинг I ^ м^А -

эмоционал-экспрессивлигини орттиришдаги тутган урни урганилган.

Калит сузлар: фоностилистика,такрор, аллитерация, ассонанс, эвфония.

ФОНОСТИЛИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ В КАРАКАЛПАКСКИХ

ГЕРОЙИЧЕСКИХ ЭПОСОВ

Аннотация. В статье анализируется язык каракалпакских героических эпосов («Едиге», «Алпамыс» и «Кырк кыз») с фоностилистической точки зрения. В языке былин изучена роль звуков в стилистической службе и эмоционально-выразительной мысли.

Ключевые слова: фоностилистика, повторение, аллитерация, ассонанс,

л.

эвфония.

! > >, Ы >

PHONOSTYLISTIC ANALYSIS OF KARAKALPAK HEROIC EPICS

> d Abstract: The article analyzes the language of Karakalpak heroic epics (Edige,

Alpamis, and Kyrk qyz) from the phonostylistic point of view. In the language of

epics, the role of sounds in the stylistic service and the emotional-expressiveness of

SW^ У ^ J^SW'

thought has been studied.

u>,* ^ «KQs

Щ >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

^ J

Key words: phonostistics, repeat, alliteration, assonance, euphony. Сеслер коркем эдебиятта оз алдына стиллик бояуга ийе тил бирлиги есапланады. Коркем текстте сеслердиц кайталанып келиуи хэр тYрли стиллик бояулар, эмоционаллык-экспрессивлик рецклер жасауда кец колланылады.

Эдетте поэтикалык тексттеги сеслер стилистикалык хызмет аткарып, коркемлеу куралына айланыуы ушын олар белгиленген дэрежеде кайталанып колланылыуы шэрт. Сеслердиц мине усындай стиллик хызметлерин тил билиминиц фоностилистика тарауы кец тYPде уйренеди. Фоностилистика - бул

коркем тексттиц сеслик езгешеликлерин Yйрениyши тарау есапланады.

«Поэтикалык; тилде ец майда элемент сездиц курамында жумсалган сесесапланып, олардыц тийкарында пайда болган эвфония, сеслик тэкирар, сеслик Yнлесликтиц турлери - аллитерация, ассонанс, уйкас, сондай-ак паронимия мэселелери поэтикалык; фонетиканыц изертлеу объекти есапланады» [1. 22]

ту -

Коп гана илимпазлардыц пикирлерин есапка алып, сеслик кайталауларга айырым сеслердиц катарлар арасында тэкирарланып келиуине тийкарланыушы стилистикалык фигуралар: аллитерация хэм ассонансларды мысал етип келтириуимиз мYмкин. Тэкирардан дауыслы сеслердиц тэкирарланыуы, дауыссыз сеслердиц тэкирарланыуы сондай-ак бууынлардыц тэкирарланып келиуи халык ауызеки деретпелеринде, эсиресе дэстанларда жийи ушырасады. Мысалы,

- Жерди, кекти халык эйлеген илайым, Жети жастан неден болды гYнайым, Жайды кетералмай жылайман озим, Жетимицди колла кэдир кудайым (А, 82).

«Фонетикалык элементлерди билип тэкирарлау аркалы автор езиниц CYУретлеy кYшин асырыуга, ишки сезимлерин берттирип сэулелендириуге ериседи. Сес тэкирары, эсиресе, тыцлаушы яки окыушыныц дыккатын тийкаргы объектке кебирек каратыу ушын колланылады. Тэкирардыц тийкаргы уазыйпасы тэсирли баянлау, пикирди конкретлестириу хэм оган тыцлаушыныц дыккатын каратыу» [3. 59].

Керкем текстте аллитерация колланылганда пикирдиц тэсирлилиги хэм образлылыгы артады хэм де катарлар арасында музикалылык пайда болады. Аллитерация - [лат. ad - алдыцгы, дэслепки + litera - хэрип] хэрип кайталау.

Дауыссыз сеслердиц жийи-жийи кайталанып келиуи [4, 10]. Бир тебениц басында,

Балам тусти ядыма, Ботам тусти ядыма (А, 71).

>

!> ■

]

-- о«е».-УЧ

m ^

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

Аллитерация колланылыуына карай горизонтал хэм вертикал багытта

• - 1

болып келеди:

Сай суйеги саркырап, Сескенип турды Каражан (А, 22).

Келтирилген катарларда жырау «с» сесин тэкирарлап коллау аркалы Каражанныц сол уакыттагы ахуалын тыцлаушыга образлы турде жеткере алган.

Керкем текстте аллитерациялардьщ болыуы кахарманныц эмоционал халатыныц окыушыга тэсирли жетип келиуине тийкар болады.

Г- ./

Бай баласы байга усар, Байламаган тайга усар,

J ГУ

Бий баласы бийге усар, Бийик-бийик тауга усар (Е, 25).

Бул мысалда бай, баласы, байга, байламаган, бий, баласы, бийге, бийик-бийик сезлери «б» дауыссыз сеси менен ез-ара унлесип келип, косык катарларындагы уйкасты тэминлеуге хызмет етип тур. Кустан кашкан кояндай, Какайды сонда кереди, Кыз жецгесин кергеннен,

»

Какай да сейлей береди (Кк, 14).

Жокарыда келтирилген мысалларда бирдей дауыссыз сеслердиц катарлар басында, ягный вертикал багытта кайталанып келгенин керип еттик. Енди горизонтал аллитерацияныц керкем текстте калай колланылыуын уйренип шыгамыз.

Дэртли менен дэртлессен,

Дэртиц калмай тегилер,

„

Бийдэрт пенен дэртлессец,

Кабыргалы колын сегилер (А, 70).

Бул мысалда «д» сеси горизонтал багытта кайталанып келип, тыцлаушыныц дыккатын кебирек дэрт сезине каратып турганын керемиз.

Калдырды мени жауда деп,

Колындагы кынаны,

Катты-катты байлады (А, 63).

Аллитерация кубылысында хэм вертикал, хэм горизонтал багытта

дауыссыз сеслердиц кайталанып келиу жагдайлары да жийи ушырасады: Кус тереси куу еди, Куладин кустыц кулы еди, Куладинди кайтарып, Куу илдирип жур еди (Е, 50)

; >vb ы >

>q ] i )> >

и>,* ^ «KQs

¡3^

)>S#: ^й >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

) J

Мысалдагы бирдей «к» сеси менен басланыушы хэркыйлы сезлер тек сырткы кериниси ушын гана тэкирарланып келместен, ал бул сезлер стиллик тэрептен езине тэн мэни оттенкалары менен колланылган. Корлык керип кабаклары катканда, Каскыр тартып кызыл канга батканда (Кк, 24) Карсы келген жауларды, Казык кылып какканда (Кк, 29)

Дэстанлар тилиндеги аллитерация кубылысын Yйренип шыкканымызда, оларда «б», «д» хэм «к» сеслери кебирек кайталанып келип, керкем текстте эвфонияны пайда еткенин кериуимиз мумкин. «Эвфония - сезлердиц кулакка жагымлы еситилиуи ушын колланылатугын хэр кыйлы фонетикалык усыллардыц жыйынтыгы» [5.31].

Ассонанс [фр. assonance - унлеслик] - бирлей ямаса жакын дауыслылардыц тэкирарланыуы нэтийжесинде пайда болатугын Yнлеслик [4. 19]. Ассонанс кубылысы да аллитерация сыяклы керкем шыгарманыц барлык турлеринде, эсиресе фольклорлык деретпелерде жийи ушырасады. Алты ай кыслар аман ба? Алты ай жазлар аман ба? Акшал бай атац аман ба? Келтирилген катарларда

Дэстанлар тилин фоностилистикалык тэрептен Yйренгенимизде, оларда аллитерация сыяклы ассонанс кубылысынан да кец пайдаланылган.

Айтпаганды айтты деп, Абыройымды тусирдиц,

Айтса айтсын айтканлар (Кк, 15).

Келтирилген мысалда сегиз сезден ибарат кыска катарларда «а» сеси алты сездиц басында тэкирарланып келип, эжайып музыкалылык пайда еткенин кериуимиз мYмкин.

Алдын кырдым дегенде, Арты гуулеп толады, Артын кырдым дегенде, Алды гуулеп толады (А, 65).

Бул катарлар вертикал ассонанска мысал бола алады. Бунда хэр бир катардыц биринши сеси «а» сеси менен басланган. Ассонанс кубылысы тек гана катарлар басында колланылып коймастан горизонтал багытта да ушырасады:

- Х,э, Едиге, Едиге, Ецбекли жалгыз, ер егиз,

Егиз едик озалда (Е, 17).

и~ M ч

ж ^ » ¡>

ы> >>

* : >

PV

>>

Ы J> 1

Я>

>3»

Ы >

! J>i>

>j*

' >s#

+Й J>

>j*

ilH>

Ш

Ы )>

+И > »

< j>j:>

Ы j>

Ы >

i >j>

Ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

Керип еткенимиздей дэстанлар тилинде «а» хэм «е» сеслери ассонанслык хызметте жийи ушырасады.

Фоностилистиканыц тил нызамлары сеслердиц керкемлик кYшин арттырыу, сеслердиц байланысы аркалы жагымлы музикалылыкты тэмийинлеу хэм пикирди еле де мазмунлы етиу имкэнын береди [2. 610-614].

Жуумаклап айтканда, каракалпак кахарманлык дэстанларыныц тили огада керкем хэм де тэсирли болып, дэстанлар тилинде сеслердиц кайталанып колланылыуы мине усы керкемлиликти тэмийинлеуде, айтылажак пикирдиц эмоционаллыгын арттырыуда улкен эхмийетке ийе. Сондай-ак сеслик кайталаулар катарлар арасында уйкас пайда етип, музикалылыгын тэмийинлеуге де хызмет еткен.

ПайдаланылFан эдебиятлар:

1. Абдиназимов Ш.Н. Лингвопоэтика. - Ташкент: Yoshlar nashriyot uyi, 2020.

2. Алымбаева З.А. Фоностилистика - наука изучающая звуковой состав художественного текста // Бюллетень науки и практики. 2020. - Т. 6. №3

3. Хдйдаров А.А. Бадиий тасвирнинг фоностилистик воситалари. Филолог. фан. ном. дис. ... автореф. - Тошкент: 2008.

4. Сейдуллаева Д. Тил билими терминлериниц тусиндирме сезлиги. -Некис: Билим, 2018.

5. Насыров Д.С., Бекбергенов А., Жэримбетов А. Русша-каракалпакша лингвистикалык терминлер сезлиги. - Некис: Билим, 1992.

6. Каракалпак фольклоры. «Едиге». Т. 57-66. Некис: Илим, 2013.

7. Каракалпак фольклоры. «Алпамыс». Т. 1-8. Некис: Каракалпакстан,

q >3*

Ш

!>3*:

Ш

»

Ыщ

* I |>

2007.

8. Каракалпак фольклоры. «Кырк кыз». Т. 9-13. Ташкент: Маънавият,

2009.

Qj^f^S). -^tï*,—

57

Щ >

q

^Н >

Ы:> *ф>

ИИ>

9

q ] >Ъ

ы >

*ф>

]>Ж

*4>

ж**

q >fi

|:Н>

q > >

Ы >

q

q <;>