CC BY
47¿Штаюгоуа 1
\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022
Нт(у-и*1иЫу ]итаН
к л рл к л ii1л 1<г v л 11.11<г кгпгмк" 1л рмп1л гпматж4 11.11<г
КАРАКАЛПАК ХАЛЫК КОСЫКЛАРЫНДА СОМАТИКАЛЫК
#
>
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕР
I )>*
Сайманова Айнура Мадреймовна
Каракалпак мэмлекетлик университети
таяныш докторанты https://doi.org/10.5281/zenodo.7257073
> ЖЩ
Аннотация: Х,эзирги уакытта улыума тил билиминде, соныц ишинде каракалпак тил билиминде тил хэм мэденият арасындагы байланыс, тиллик бирликлерде мэденияттын, сэулелениуи хэм оны Yйрениу эхмийетли мэселелерден бири есапланады. Бул макалада каракалпак халык косыкларындагы айырым соматикалык фразеологизмлер баска туркий тиллер менен салыстырмалы турде Yйренилди.
Таяныш сезлер: халык косыклары, урп-эдет, дэстур, фразеологизм,
*
соматикалык фразеологизм,, соматизм, сомонимиялык лексикалык бирлик.
Каракалпак тилиндеги соматикалык фразеологизмлердин кепшилик
И*'
белегин адамнын сырткы агзалары атамалары катнаскан фразеологизмлер курайды. «Сомонимиялык лексикалык бирликлерге адамнын тутас денеси бас, бастын белимлери, мойын, желке, дененин жокары белими, жуумакланган белими киреди. Олардан бой, бас, мойын, жауырын, кекирек, карын, жанбас, аяк, сан, кол, т.б. ири белимлери соматикалык фразеологизмлердеги меронимлик (ири белеклери) катнастагы белеклери деп атауга болады» [1.107].
ТТТ ТТЛ Т/»АЛТ ТТСТТП1ЛТ ТТТТТП (т\ О л Ш АТГТ ТТТ ИТПТТТТПТ! (т\С\гг\ ЛГГ\ ТТ Г\П1Л Л Т О Л Г О ГТТГ П1ЛТ/*П
Халык косыкларында бас, тебе, мойын, манлай, бет, кол, бармак, аяк, арка, т.б. соматизмлер катнаскан фразеологизмлер ушырасады.
Каракалпак тилиндеги соматикалык фразеологизмлер ишинде бас
соматизми аркалы билдирилген бирликлер улкен топарды курайды. Каракалпак халык косыкларында бас сези доминант болып келген басынан дэулети ушты, бас косыу, бастан аяк, басына жетти, басына кайгы салды, басына ис тусти,
басына салды, басына сауда тусти, тебеси кекке жетти фразеологизмлери
.....____«....... _....._ Л_____
колланылган. И.Кенесбаев бас сезинин огада енимли фразеологиялык
доминант екенлигин айтады [2.55-60]. «Улыума бас сези адамзат санасында, эсиресе туркий халыклардьщ миллий инаным, тусиниклеринде кийели угым. Бас сезинен жасалган соматикалык фразеологизмлер баска дене мYшелери
! К*
атамалары доминантлыгында келген фразеологизмлерге караганда анлататугын мэниси бойынша, эмоциональлык-экспрессивлик бояуы жагынан да белгили салмакка ийе. Бас сези - акыл, сана, даналык, бириншилик, жокарылык, устемлик, улыума адамды баскарыушы куш сыпатындагы мэнини де анлатады.
---М- ^ >
JffiTALQINVA 1
%#TADQIQOTLAR No4 2022
^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
Соныц менен бирге, 6ул фрaзеологизмлерде хaдbщтbщ сaдт-дэстYри, турмыс-
• - ' "
тиришилиги, к;оршaFaн ортaдык;ты тжыу, aцлay, 6илиу тYCиниги, хaдыкдbщ кэдирият, ментaдитет eзгешелигин де ^aM^^bi» [1.56].
•^«"J""'1) i., -w. . . ^ . . . . -w . ujivuiviiiiiiui /J.-W .4^4,1.. . u.i.^u.r; L • ^ J •
Инсaнныц кaндaйдa бир кыйыншылыккд дус келгени яки бaхытсызлыккa
ЗИП
yшырaFaны бaсынa ис тYCти, бaсынa сayдa тYCти, бaсынa сaлды, бaсынa кaЙFы сaдды, бaсынaн дэ^лети ушты, т.б. фрaзеологизмлери aркaды aцлaтылaды. Бaсынa ис тYCти фрaзеологизми кbIЙыншылыкк;a yшырaды, бир бэлеге жолык;ты
№
! Ш-
[З.З1] сыяклы мэнилерди aцлaтыy ушын жyмсaдaды. ^нд^ ис бaсbщa тYCти a; боз aт («А; боз aт», 209-бет). K^a^ тилинде мYтэжликке yшырaды, ayыр x^Fa тaп болды, к^iЙын-кыстay кун тууды, мYCЭпир болды сыяклы мэнилерди де aцлaтaды [2.58]. Эзбек тилинде болсa бул фрaзеологизм сийрек yшырaсaды. Бaсынa сayдa тYCти фрaзеологизми формaдbщ жaк;тaн дa, мэнилик жaк;тaн дa жок;aрыдaFы фрaзеологизмге жaк,ын болып, к,ыйнaдыy, к;aЙFырыy, кYЙиниy мэнилерин билдиреди [З.З1]. Не сayдaлaр тYCти мениц бaсымa («Муцлы ;ыз»,
ЮТ Я^Ч ^ТТТТТТ „ТТТ„ТТТТа „ООО,, ^íW TT X TT ТТ£11ЛТ1ТТ ТТ£И
197-бет). Бaскa тYркий тиллерде, соныц ишинде s^a; хэм eзбек тиллеринде
бул фрaзеологизм дерлик yшырaспaйды. Бaсынa сaдды фрaзеологизми жaмaнлык иследи, к,ыйыншылык;к;a дyyшaр етти мэнилерин билдиреди [З.З1]. Kyдaйым eлимди бaсыцa сaлFaнын («Kоцырaтбaй», 205-бет). Пэлек бaск;a сaлсa
-íw -
кыйын дэрт екен («Хaлк;aбaдты сaFындым», 157-бет). KaBa; тилинде бaсынa кyдaй сaдды формaсындa yшырaсaлы, бир иске дyyшaр болды, кeнбеyге шaрa и к;aдмaды, шaрaсыз кун болды мэнисин aцлaтaды [2.58]. Эзбек тилинде болсa бyндaй фрaзеологизм дерлик жyмсaлмaйды. Бaсынa кaЙFы сaдды фрaзеологизми кbIЙнaдыy, aзaплaныy мэнилерин aцлaтaды [З.З1]. KaЙFы бир тYCти бaсымa («Жокдay», 217-бет). Тэцирим бaскa кaЙFы дэртлер сaлaды («Муцлы ;ыз», 197-бет). Kaзaк тилинде де усы мэнини билдиреди [2.58]. Эзбек тилинде болсa коллaнылмaйды. Бaсынaн дэyлети ушты фрaзеолигзми бурыеты дэуири eтти, бaхыты тaйды мэнилерин билдиреди [З.З1]. Келген кaЙFы хэсирет, Бaсыцнaн дэyлет кетпесин («Естелик aльбом косыктары», (155-бет). Kaзaк тилинде бул фрaзеологизмниц бaсынaн кусы кетти вaриaнты коллaнылып, бaхты тaйды, сэтсизликке yшырaды мэнилерин aцлaтaды [2.59].
^нд^^к «^ao сeзи кaтнaскaн тeмендегидей фрaзеологизмлер де жyмсaлFaн: Бaс ;осыу фрaзелогизми бирлесиy, шeлкемлесиy, ^нд^^к турмыс ;урыу, YЙлениy мэнилерин де aцлaтaды [З.29]. Еки якшы бул дYньядa бaс ^œa (350-бет) Абысын менен бaс косс^, Х,еш ya; кетпес нaмысыц («Бет aшaр, 54-бет»). Бул фрaзеологизм s^a; тилинде бир жерге жыйнaдыy, мэжилис курыу, кецесиy хэм биригип турмыс ^рыу, YЙли-жaйлы 6олыу [2.56], aл eзбек тилинде болсa aрaдaсыy хэм мэнилерин aцлaтaды [4.57]. Демек, оныц
aцлaтaтyFын мэниси R^a^^na; хэм s^a; тиллеринде дерлик бирдей, aл eзбек
„„„„„„„„ „ ____ „„ „
тили менен сaдыстырFaндa aзы-кем eзгешелик сезиледи. Бaстaн aяк
60 ^
¿и* ^ т>
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
»
ипиу-iwuuiT juiiian
фразеологизми хэммесин, тутас, тYyел мэнилерин анлатады [3.29]. Бастан аяк билип ал, Билгенинди илип ал («Нэсият айтымал», 44-бет) Бул фразеологизм казак тилинде де [2.57], езбек тилинде де [4.45] дэл усы мэнини анлатады. Басына жетти фразеологизми курбан болыу, жок кылыу елтириу, куртыу мэнилерин билдиреди [3.30]. Бул сум дунья басларыма жетти деп («Экеме жоклау», 233-бет). Казак тилинде [2.58] хэм езбек тилинде [4.46] жок кылыу
\ Л>
елтириу мэнилерин анлатады.
Халы; косыкларында хэдден тыс кууаныу, шадланыу мэнисин анлатыу
ушын, эсиресе бет ашар косыкларында келин тусирип атырган кэйин ененин ;ууаныш;а толы сезимлерин билдириу ма;сетинде тебеси кекке жетиу фразеологизми жийи колланылган. Тебеси кекке жетти фразеологизми катты кууаныу, мэс болыу мэнилерин билдирип келеди [3.149]. Келин келди дегенде, Кекке жетер тебеси («Бет ашар», 50-бет). Ийилип сэлем берген сон, Кекке жетти тебеси («Бет ашар», 54-бет). Бул фразеологизм казак тилинде тебеси кекке еки-ак ели жетпеди (тиймей калды), тебесин кекке жеткизди (тийгизди) формаларында да колланылып, катты кууаныу, шадланыу, кууанышы тасыу мэнилерин анлатады [2.282]. Эзбек тилинде болса басы кекке жетти, басы аспанга жетти формаларында колланылып, катты кууаныу деген мэнини анлатады [4.49].
«Бас» - адамньщ дене мушелеринин орны бойынша барлык мYшелердин ен жокарысында жайласкан. Бас адамды багдарлайтугын, барлык ис-хэрекетлерин нускап керсететугын хызмети менен бирге, бас мий ягный, акыл-сананын жайласкан орны [1.58]. Сонлыктан бул соматизм катнасып келген фразеологизмлер барлык уакытта жокарылык, акыллылык, басшылык
у
мэнилерин анлатыу ушын хызмет етеди.
1 - SJ.
^ -М--
фразеологизми де дегенине кендириу, багындырыу мэнилерин анлатады
Yркек, кашаган хайуанларды колга Yйретиy ушын мойынына курык (аркан) салынган. Халык арасындагы мойынына аркан (курык) салыу
фразеологизми де дегенине кендириу, багындырыу мэнилерин анлатады
[3.124]. Эсиресе ата-анасынын мэжбурлеуи менен ез тенине косыла алмаган кызлардын тэгдири темендеги косык катарларында усы фразеологизм аркалы билдирилген: Бермеймен деген жан экем, Мойныма курык салды («Бэйит», 161-
TT»Д................__ _ „„„ Д......_ .........._ ___
бет). Бул фразеологизм казак тилинде де усы формада хэм мэниде жумсалады
Ш
[2.217]. Эзбек тилинде болса ушыраспайды.
Адамнын кандайда бир кыйын ахуалын яки жакын инсанынан ажыралыу сыяклы халатын анлатыу ушын манлайы курыды фразеологизми колланылады.
ÎW-
>*
Ол сорлау, жолы болмау, сэтсизликке ушырау сыяклы мэнилерди билдиреди [3.121]. ^алганыма ананнын манлайы курып («Игамнын аузынан айткан сэлеми», 240-бет). Тууыскан туркий тиллерде, сонын ишинде казак хэм езбек тиллеринде бул фразеологизм колланылмайды. Жэне де манлай сези катнасып
* : *
_____
-V^^-V-^ 61
>* *hJ>
JffiTALQINVA 1
%#TADQIQOTLAR No4 2022
^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
келген мацлайынан сыйпады фразеологизми де ушырасады. Ол гамхорльщ
етиу, аяу, жарылкау мэнилерин билдиреди [3.121]. Эзицнен калган жалгыздыц, Мацлайынан ким сыйпар («Жоклау», 201-бет). Казак тилинде де усы мэнилерди ацлатады [2.214]. Эзбек тилинде болса дерлик колланылмайды.
Халык косыкларында «кол» сези менен байланыслы бирканша фразеологизмлер жумсалган, олар хэр кыйлы мэнилерди ацлатып келген. Мэселен, кол бериу фразеологизми жэрдемлести; шэкирт болды; уэделести мэнилерин билдиреди [3.111]. Кытай кызы киятыр жол берициз, Он терт урыу
Г- ^ ^ г Г г ./ г ./
жыйналып кол бериниз («Той косыклары», 28-бет). Казак тилинде бул фразеологизм ийшан, пир, тэуип т.б. жолын кууыу, услаган жолына тусиу, бас ийиу мэнилерин анлатады [2.189]. Эзбек тилинде сэлемлесиу; ийшан яки тэуипке шэкирт болыу мэнилерин анлатады [4.295]. Жокарыдагы косык катарларында болса сэлемлесиу мэнисинде жумсалган. Оган синоним ретинде колынан алыу фразеологизми де ушырасады, сэлемлесиу, керисиу мэнилерин билдиреди [3.114]. Алып колларынан сэлем дегейсен («Бэйит», 166-бет). Сондай-ак, «кол» компоненти катнаскан колы тиймеу фразеологизми бос уакты жок, жумысы кеп, бэнт сыяклы мэнилерди анлатады [3.115]. Барыуга сизлерге колым тиймейди («Иним», 173-бет). Казак тилинде тап усы формада
»
т?
ушырасады [2.191] Эзбек тилинде болса колы тийсе формасында колланылып, жYДЭ бэнт болганлыгы ушын уакыт таба алмау мэнисин ацлатады [4.302].
«Кол» сези катнаскан фразеологизмлер тек гана «сэлемлесиу» мэнисин емес, адамныц хэр кыйлы психологиялык халатын, характерин де билдирип келеди. Мэселен, колы бармау фразеологизми коркыу, кэлемеу мэнилерин билдиреди [3.113]. Арнап хат жазыуга колыц бармай ма («Альбом косыкларынан», 148-бет). Казак тилинде бул фразеологизм дерлик ушыраспайды. Эзбек тилинде болса кандайда бир нэрсени ислеуге кирисе алмау мэнисин ацлатады [4.299]. Ал, колын бериу фразеологизми болса жарасыу, келисиу мэнилерин ацлатады [3.114]. Суйген ярым колыцды бер
^^^ V I I ^
(«Сэлем хат», 131-бет). Тууыскан туркий тиллерде, соныц ишинде казак хэм езбек тиллеринде бул фразеологизм колланылмайды. Кол салыу фразеологизми
болса урлау, куш керсетиу, тэуекел етиу мэнилерин билдиреди [3.112]. Мен
..................... ..........
сорлыга пэнже салды, кол салды («Бармекен», 194-бет). Казак тилинде иске
Ш
кирисиу хэм кYш керсетиу мэнилеринде жумсалады [2.191].
Каракалпак халык косыкларында колланылган айырым фразеологизмлер каракалпак тилиндеги фразеологиялык сезликлерде берилмеген: Жолыца айдай
«Гг
! и*
караган, Бармагын бугип санаган («Бет ашар», 58-бет). Ягный кYтип атырган инсаныныц кашан, кайсы кYни келиуин асыгып, кYн санап кYтиу сыяклы яуыспялы мэнини яцлатыу ушын бярмягын бУгип сяняу фразеологизми
ауыспалы мэнини ацлатыу ушын бармагын бугип санау фразеологизми жумсалган.
>q ] q ]>;>
L> * jJ ■
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly jurnali
Miiiif-iwuuif juiiian
Халык косыкларында каракалпак миллетинин бай урп-эдет хэм дэстурлери ез сэулелениуин тапкан. Эсиресе той косыкларында халкымыздын миймандослыгы, конакка болган айрыкша хурмет-иззетин кериуимизге болады. Тойга келгенлерди кYтип алыу, оларды жаксылап кугиу ушын агайин-тууган, консы-коба аянбастан, шын кеуилден хызмет еткен. Бул тик (аяктан) турыу (хызмет етиу, хурмет керсетиу мэнилеринде жумсалады [3.146]). фразеолозизми аркалы анлатылган, Еки жастын тойында, Тик аяктан турайык
\
(«Бет ашар», 57-бет). Казак тилинде тик турыу, тик турып кугиу формаларында
I >
жумсалып, барынша хызмет етиу, жаксылап кугиу мэнилерин анлатады [2.292]. Жэне де «аяк» сези катнаскан аягына басыу фразеологизми хорлау,
-¿ÉÎL^i <i "W-il
J vt
Ж кыйнау, менсинбеу сыяклы мэнилерди анлатады [3.23]. Душпанларды аягыма
J S Г J
баспадым («Сэлем», 142-бет). Казак тилинде аякка басыу, аягына таптау
формасында ушырасады, хорлау, ар-намысына тийиу мэнилерин анлатады
[2.45]. Эзбек тилинде аяк асты болыу, аяк асты кылыу туринде колланылып,
хорлау мэнисин анлатады [4.188].
Халкымыз арасында «Агам барда аркам тамда» даналык сези жийи
ушырасады. Егер CYЙениш хэм тирек бола алатугын инсанымыз болса биз
езимизди хэрдайым исенимли хэм аркайын тутамыз. Бундай мэнини анлатып
келген ауыспалы мэнили тил бирликлери курамында кебинесе «арка»
компоненти катнасып келеди. Арка CYЙери фразеологизми де солардан бири
болып, ол гамхоршы, жэрдемши, коллаушы, кэуендер сыяклы мэнилерди
билдиреди [3.13]. Айнанайын ел журтым, Арка CYЙер езинсен («Мун
косыклары», 186-бет). Казак тилинде арка CYЙеy, арка тиреу, арка тутыу
формаларында жумсалады, CYЙениш кылыу, тирек етиу мэнилерин анлатады
Iг ' 1 r " г
[2'29]'
Буннан баска «бет» компоненти катнаскан бетине карамау фразеологизми жумсалган, ол тартынбау, аяп отырмау мэнилерин билдиреди [3.37]. Эзиннен улкен адамнын, Бетине тике карама («Бет ашар», 49-бет). Казак тилинде бетине ■ч туура карамады формасында колланылады, жасканыу, каймыгыу мэнилерин анлатады [267]. Эзбек тилинде бул фразеологизм дерлик колланылмайды.
*4>
Жуумаклап айтканда, халык косыкларында жумсалган соматикалык
*
V i V V V I»J HIV 11AI 1 uri 1 1V,U11^U. /VtU/llJliV, lyvvuiiyiuuuill^u «V»1UVU^11U11 V V 1U U JL X11VUJ 1U11X,
,_____________ „TTT„TT_ ..........
фразеологизмлерди, сонын ишинде адамнын сырткы агзалары атамалары
ш
катнаскан фразеологизмлердин айырымларын Yйрениy аркалы темендегидей жуумакка келдик:
1. Халык косыкларында бас соматизми катнаскан фразеологизмлер баска соматизмлерге салыстырганда кепшиликти курайды, сондай-ак оларда унамсыз
1м.
оттенок басым болып келген.
2. Фразеологизмлердин кепшилиги формалык жактан да, мэнилик жактан да тууыскан туркий тиллери (езбек хэм казак тиллери) менен салыстырганда
¡»-п>
I
iW
и»
.. •jTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR
ilmiy-uslubry jumaH
№4 2022
>
J
Ы>
fP* >>
>j>
Ы j> 1
Я>
Ы >
j >i>
ы>
Ж"
я*
ы>
! >3>
Ы )>
3 >4>
+И >
ш
Ш>
j^) J
•:>q 4
< >р-
*ф> Ы j>
î Я>
Ы > Ы >
дерлик бирдей. Тек каракалпак тилиндеги айырым фразеологизмлер баска туркий тиллерде (казак хэм езбек тиллеринде) ушыраспайды, айырымларыныц формасы бирдей болганы менен ацлататугын мэнилери хэр кыйлы.
3. Олар арасындагы бундай уксаслык хэм жакынлык бул халыклардыц коцсылас жасаганлыгынан, мэденияты менен урп-эдет хэм дэстурлерициц, дYнья танымыныц уксас болганлыгынан дерек береди. Бул болса тиллик бирликлерде ез сэулелениуин тапкан.
Эдебиятлар:
1.Бекниязов Б.К. Каракалпакстан казаклары тилиндеги соматикалык фразеологизмлердиц лингвомэдений анализи. Филол.илим.док. (PhD). дисс. -Некис. 2021. -Б. 135.
2.Кецесбаев I. Казак тшнщ фразеологиялык сездш. - Алматы. КазАкпарат. 2007. 356 б.
3.Пахратдинов К., Бекниязов К. Каракалпак тилиниц фразеологизмлер сезлиги. - Некис. Qaraqalpaqstan. 2018. 160 б.
4.Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг изохли фразеологик лугати. - Тошкент. Укитувчи. 1978. 405 б.
5.Каракалпак фольклоры. Кеп томлык. V том. Каракалпак халык косыклары хэм салт жырлары. -Некис. Каракалпакстан. 1980. 467 б.
^ > Щ >
64
j>
i
^H >
Ы:> *ф>
S
ш >
Щ >
ш >
m >
i> * q
q > >
Ы >
q q
