WORD-FORMATION OF CERTAIN COMPOUND ADJECTIVES IN KARAKALPAK Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ГОС 494.3

ЦАРАЦАЛПАЦ ТИЛИНДЕГИ АЙЫРЫМ БИРИКПЕГЕН ЦОСПА КЕЛБЕТЛИКЛЕРДИЦ ЖАСАЛЫУЫ ХАКЦЫНДА

Д.Б. Сейткасымов1

Аннотация

Бул макалада каракалпак тилиндеги айырым бирикпеген коспа келбетликлердин жасалыуы, олардын ДYЗилиy жоллары карастырылган.

Таяныш свзлер: каракалпак тили, келбетлик, бирикпеген коспа келбетлик, сез жасалыу, семантика, сез косылыу.

каракалпак тил билиминде коспа келбетликлердин бир TYри болган бирикпеген коспа келбетликлер изертлеушилердин мийнетлеринде хэм академиялык грамматикада «составлы» деген атама менен ЖYргизилген болса [1. 209], кейинги дэуирде шыккан сабаклыкта «курамлы» деген ат пенен аталган [2. 59]. Бирак, бул атамалар келбетликтин ДYЗилиси хэм анлаткан мэниси бойынша бундай TYрин толык камтый алмайды. Себеби коспа сезлер курамы бойынша ен кеми еки белектен, еки курамнан ДYЗилгенликтен, «составлы» яма-са «курамлы» лексемасы мэнилик жактан коспа сезлердин барлык TYрине де тийисли. Сонлыктан, биз макаламызда коспа келбетликлердин бул TYрин мек-теп сабаклыкларында бурыннан кэлиплескен «бирикпеген коспа келбетликлер» атамасы менен атауды макул кердик. Бул атама коспа келбетликлердин бундай TYрине грамматикалык курылысы жагынан сэйкес келеди.

ТYркий тиллерде бирикпеген коспа келбетликлердин курамы бойынша топарларга белиниу дэрежеси бирдей емес.

М.Содикова езбек тилиндеги бирикпеген коспа келбетликлерди «бирик-пели» деген атама менен атайды хэм ДYЗилислик жактан терт топарга ажырата-ды [3. 34]. ТYркмен тилинде бирикпеген коспа келбетликлер ДYЗилиси жагынан Yшке белинсе, казак тилинде тогыз топарга ажыратылады [4. 95].

Н.А.Баскаков каракалпак тилиндеги бирикпеген коспа келбетликлерге тек гана сапалык келбетликлерден жасалган цызыл ала, цуба гYрец, цара гYрец, кер торы, цара квк, тарлан квк сыяклы келбетликлерди киргизген болса [5. 209], А.Бекбергенов бирикпеген коспа келбетликлерди ДYЗилислик жактан сегиз TYрге ажыратады [6. 27]. Х,эзирги каракалпак эдебий тилинин сез жасалыу хэм морфология тарауларына арналган академиялык грамматикада бирикпеген коспа келбетликлер темендегидей ДYЗилислик TYрлерге белинген: 1) сез косылыуы; 2) сез косылыуы хэм аффиксация; 3) лексика-синтаксислик усыл (лексикализация) [7. 52]. Лексика-синтаксислик усылга барып турган езбе, вл деген арзагей, мине деген кыз сыяклы мысаллар келтирилген. Бизин пикири-мизше, барып турган езбе, вл деген арзагей, мине деген кыз сыяклы дизбеклер келбетликтин ^шейтиуши сезлери мэнисинде жумсалган. Бул мысалларды дым езбе, ЖYдэ арзагей, ЖYдэ сулыу кыз формаларында синонимлик жактан ал-мастырып коллансак та болады. Ал коспа сезлердин талабы бойынша олардын синонимлери болмауы керек. Екиншиден, бул дизбеклер усы орында адъективация процесине ушыраганы керинип тур. Сонлыктан да биз макаламызда бирикпеген келбетликлердин ДYЗилисин еки TYрге ажыраттык: 1) сез косылыуы; 2) сез косылыуы хэм аффиксация.

Каракалпак тилиндеги бирикпеген коспа келбетликлер курамы жагынан кайсы сез шакабынан ДYЗилиуине карамастан, мэнилик жактан тек гана белгини (адам, хайуан хэм затларга тэн болган белгилерди, сырткы керинисти) билди-реди. Сонлыктан биз оларды курамы бойынша топарларга ажыратканда, хэр бирине мэниси бойынша токтап отырыуды лазым таппадык.

1Сейткас^1мов Даулетназар Бекназарович - преподаватель, Каракалпакский государственный университет, Узбекистан.

y4eHbrn XXI Bera • 2016 • № 6-3 (18)

1) Ce3 косылыуы аркалы жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр ДYЗилиси бойынша хэзирги каракалпак тилиндe тeмeндeгидeй TYрлeрдe ушы-расады:

1.1. Еки бeлeги дe сапалык кeлбeтликлeрдeн жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: ац цуба, ац боз, цара mopbi, цаpа суp, цара цоцыр, цаpа ала, сары ала, квк ала, mopbi ала хэм т. б. Мысалы: Бирeyи жигирмадан аскан, жука ЖYЗли, цаpа mopbi жигит (К.Султанов). Столга койылган шыранын цыззыш саpы нурлары прeзидиyмдаFЫларды коладан куйылган MY^^e мeгзeтип жибeрди (Ш.Сeйтов).

1.2. Биринши бeлeги сапалык кeлбeтлик, eкинши бeлeги атлыклардан жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: ац шаш, ац сацал, ац тамац, ац мацлай хэм т.б. Мысалы: Ерман кириу мeнeн ац шаш ананыщ колынан алып столга жакын отырды (С.Хожаниязов). Катша Ерназары мeнeн Айназарын сыртка ой-натып жибeрип, Сайымбeт пeнeн дeгишип ЖYрип, ала бYйpек чайниклeр мeнeн чай ^лтирди (Ш^й^в).

1.3. Биринши бeлeги катнаслык кeлбeтлик, eкинши бeлeги атлык сeзлeрдeн жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: mopсыц шеке, бадыpац квз хэм т.б. Мысалы: Талдырмашлаy узын бойлы, кыр мурынлы, бадыpац квз бала eтип баратырган арбаны ^рип, касындагы отырган балаларга ым какты (Н.ДэУкараeв).

1.4. Еки бeлeги дe атлык сeзлeрдeн жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeт-ликлeр: цабац бас, мэки бас, теке сацал, цой квз, цумар квз, бийдай pец, уауа pец, бадам цабац хэм т.б. Мысалы: Fаз мойын, жипeк ми^зли, нашарга тэн нэзикликтиц барлык кэсийeтлeри табылатугын ак кeлиншeгинин■■■ (Ш.Сeйтов). Мeллe шапан кийип, бeлин ак бeлбey мeнeн шомдай бууган кемпиp бет Касыш ийшан бир баy ак пишeндeй болып отырган eкeн (Т.^айыпбeргeнов).

1.5. Биринши бeлeги рэуиш, eкинши бeлeги кeлбeтлик фeйилдин болым-лы (-аp//-еp, - p) формаларынан жасалган бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: еpmе писер, кеш писер хэм т.б. Мысалы: Ол еpmе писер капуста eкпeкши болган eди (Э.Атажанов).

2. Бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр сeз косылыу хэм œ3 жасаyшы аффикс-лeр аркалы да жасалады. Бундай жагдайда бeлгили бир сeз дизбeгинeн сeз жасаyшы аффикслeр аркалы бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр жасалады. Бундай бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeрдиц ДYЗилиси тeмeндeгишe болып кeлeди:

2.1. Биринши бeлeги кeлбeтлик, ал eкинши бeлeги - лы//-ли аффиксинe ийe болган катнаслык кeлбeтликлeрдeн ДYЗилгeн бирикпeгeн коспа кeлбeтлик-лeр: opmа бойлы, квк квзли, саpы шашлы, сулыу сымбатлы, узын бойлы, цаpа сацаллы хэм т.б. Мысалы: ^арсы алдында турган цаpа сацаллы, ала квзли, сулыу сымбатлы, узын бойлы, арык-турактан ^лген адамныщ ЖYЗи кeзимe ысык кeринeди (Ж.Аймyрзаeв). Узын бойлы, кец квкирекли, ашыц ЖYЗли, кец мацлайлы, сулыушык, цара квзли гошшак жигит Кддирбайга ЖYрип кeлип, eки колын узат-ты (А.Бeкимбeтов).

2.2. Биринши бeлeги атлык, ал eкинши бeлeги - лы//-ли аффиксинe ийe болган катнаслык кeлбeтликтeн болады: цой квзли, адам тэризли хэм т.б. Мысалы: Назарбай щял дауыслы, кыйкым адам, курттай нэпси ушын адам алдаУдан да танбайды (Ш.Сeйтов).

2.3. Биринши бeлeги санлык, ал eкинши бeлeги - лы//-ли аффиксинe ийe болган катнаслык кeлбeтликтeн болады: тврт аяцлы, бес бвлмели хэм т.б. Мысалы: Екинши тиси^ минипти, бул, тврт пацсалы бэлeнт жайдыщ жары ортасы дeмeкдyр, лийкин, Yшинши тискe кeтeрe жак аяклары калт-калт eтeди (Ш.Сeйтов).

2.4. Биринши бeлeги алмасык, ал eкинши бeлeги - лы//-ли аффикси^ ийe болган катнаслык кeлбeтликлeрдeн ДYЗилгeн бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: сен сыцыллы, ол сыяцлы хэм т.б. Мысалы: Сен сыяцлы урылар мeнeн жолдас бо-лайын дeп ЖYргeним жок (Т.Кайыпбeргeнов).

2.5. Биринши бeлeги рэуиш, eкинши бeлeги - лы//-ли аффикси^ ийe болган катнаслык кeлбeтликлeрдeн ДYЗилгeн бирикпeгeн коспа кeлбeтликлeр: мол ЗYpээmли, кем уасыллы, квп сумлыцлы, жоцары мэдениятлы хэм т.б. Мысалы: Курылысшы, ягный хэзирги заман курылысшысы жоцары мэдениятлы, eз иси^ талапшан адам болыуы кeрeк (О.Эбдирахманов).

2.6. Биринши белеги III бетте тартымланган атлык, екинши белеги -лы//-ли аффиксине ийе болган катнаслык келбетликлерден ДYЗилген бирикпе-ген коспа келбетликлер: цолы внерли, цолы епли хэм т.б. Мысалы: Колы епли адамлар экелинди (К.Султанов).

2.7. Биринши белеги рэуиш, екинши белеги - лыц//-лик аффиксине ийе болган катнаслык келбетликлерден ДYЗилген бирикпеген коспа келбетликлер: квп жыллыц хэм т.б. Мысалы: Отырыслары ханньщ конагы яцлы, Сырлы сулыулыктыц булагы яцлы, Квп жыллыц мухаббат шарабы яцлы, Сейлегени сез MYЛкине жан берер (И.Юсупов).

2.8. Биринши белеги санлык, екинши белеги - лыц//-лик аффиксине ийе болган катнаслык келбетликлерден ДYЗилген бирикпеген коспа келбетликлер: бир жыллыц, еки жыллыц хэм т.б. Мысалы: Мэдений есимликлер бир жыллыц хэм еки жыллыц емир CYриуши болып белинеди (газетадан).

Бирикпеген коспа келбетликлердиц ишинде айрыкша карауды талап ететугын мэселелердиц бири келбетлик мэнисинде колланылатугын тас бауыр, жел аяц, ац квкирек, киши пейил, цара табан, цан ишер, жан куйер, хош жацпас, мацлайы цара, тили ашшы, кеуили бос, минези шеп, ауызы ашыц, ЖYЗи цара, ЖYреги бос, ийт жанлы хэм т.б. сыяклы фразеологизмлердиц де бирикпеген коспа келбетликлердиц курамында каралыуы болып табылады. Бул мысаллар TYркий тиллерде бирикпеген коспа келбетликлердиц изертлениуи сез етилген эдебиятлардыц барлыгында да орын алган [8. 32].

А.Бекбергеновтыц пикиринше, «атрибутивлик фразеологизмлер менен составлы келбетлик хэм рэуишлер жакын турады. Сонлыктан да гейпара (кебинесе еки компонентли) атрибутивлик фразеологизмлерди де морфологиялык жактан составлы келбетлик хэм рэуишлер составында карау керек. Бундай фразеологизмлер кайсы сез шакабына киретугын болса, сол сез шакабыныц жеке сезлерине синоним болады хэм сол сез шакабыныц форма езгертиуши хэм сез езгертиуши аффикслерин кабыллай береди», - деп К.Ахановтыц пикирин макуллайды хэм тас бауыр (мийримсиз, катал) - ЖYдэ тас бауыр, ер ЖYрек (мэрт) - ЖYдэ ер ЖYрек мысалларын келтиреди [9. 24]. Бизиц пикиримизше, фразеологизмлерди бирикпеген коспа келбетликлердиц курамында карау дурыслыкка сэйкес келмейди. Бириншиден, бирикпеген коспа келбетликлердеги экспрессивлик мэни фразеологизмлердегидей еткир экс-прессивлиликке ийе болмайды. Екиншиден, коспа сезлердиц синоними болмай-ды, ал жокарыдагы мысаллар синоними менен берилген. Yшиншиден, фразео-логизмлер мэнилик жактан кайсы сез шакабыныц орнында колланылса, сол сез шакабыныц сез езгертиуши аффикслерин кабыллай береди. Мэселен, ауызбирлик (атлык) - ауызбирликке, ауызбирликтиц, ала жипти кесисиу (фейил) - ала жипти кесистим, ала жипти кесистик хэм т.б. Тертиншиден, фразеологизмлер баска тилге сезбе-сез аударылмайды (басы бос - незамужняя, неженатый, свободный (дословно - голова свободная), бахты цара - несчастный (дословно - счастье чёрное), бети цалыц - бесстыжий (дословно - лицо толстое), ал бирикпеген коспа келбетликлер баска тилге сезбе-сез аударыла алыу MYMкиншилигине ийе: цара квзли - черноглазый, цара квк - темно-синий хэм т.б. Усындай езгешеликлердиц ези жокарыдагыдай фразаелогизмлердиц бирикпеген коспа келбетликлердиц курамында каралып ЖYргенлигиниц надурыс екенлигиниц дэлили бола алады.

Соныц менен бирге, каракалпак тилиниц сез жасалыу хэм морфология тарауларына арналган академиялык грамматикада келбетликтиц арттырыу дэрежесиниц аналитикалык формалары да бирикпеген коспа келбетликлер катарына киргизилген: дым жацсы, огада цызыц, ЖYдэ кеуилли хэм т.б [10. 211]. Бизиц пикиримизше, келбетликтиц арттырыу дэрежесиниц формалары жаца мэнили сез жасамайды, ол тек сезге косымша грамматикалык мэни ЖYKлейди, сонлыктан бул формаларды бирикпеген коспа келбетликлер катарына киргизиу теориялык жактан надурыс болып есапланады.

Адабиётлар:

1. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II. Фонетика и морфология. Часть первая (части речи и словообразования). - М.: 1952. -С.209.; Бекбергенов А. Каракалпак тилинде

Ученый XXI века • 2016 • № 6-3 (18)

сезлердиц жасалыуы. - Некие: «Каракалпакстан», 1979. -Б.27.; Хрзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы. Сез жасалыу хэм морфология. - Некие: «Билим», 1994. -Б.52.

2. Da'wletov A., Da'wletov M., Qudaybergenov M. Ha'zirgi qaraqalpaq a'debiy tili. Morfemika, morfonologiya, so'z jasaliw, morfologiya. - No'kis: «Bilim», 2010. -Б.59.

3. Содикова М. Х,озирги узбек тилида сифат. - Тошкент: «Фан», 1974. -Б.34.

4. Türkmen dilinin grammatikasy. Morfologiya. - A§gabat: «Ruh», 2000. -Б.95.; Казак грамматикасы. Фонетика, сезжасам, морфология, синтаксис. - Астана: «Астана полиграфия», 2002. -Б.360.

5. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II. Фонетика и морфология. Часть первая (части речи и словообразования). - М.: 1952. -С.209.

6. Бекбергенов А. Каракалпак тилинде сезлердиц жасалыуы. - Некис: «Каракалпакстан», 1979. -Б.27.

7. Хрзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы. Сез жасалыу хэм морфология. - Некис: «Билим», 1994. -Б.52.

8. Содикова М. Хрзирги узбек тилида сифат. - Тошкент: «Фан», 1974. -Б.32.; Türkmen dilinin grammatikasy. Morfologiya. - A§gabat: «Ruh», 2000. -Б.95.; Казак грамматикасы. Фонетика, сезжасам, морфология, синтаксис. - Астана: «Астана полиграфия», 2002. -Б.360.; Бекбергенов А. Каракалпак тилинде сезлердиц жасалыуы. - Некис: «Каракалпакстан», 1979. -Б.28.; Хрзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы. Сез жасалыу хэм морфология. - Некис: «Билим», 1994. -Б.53.

9. Бекбергенов А. Каракалпак тилинде сезлердиц жасалыуы. - Некис: «Каракалпакстан», 1979. -Б.24.

10. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II. Фонетика и морфология. Часть первая (части речи и словообразования). - М.: 1952. -С.211.; Ыскаков А. Казiргi казак тш. - Алма-ты: «Ана тш», 1991. -Б.109.; Хрзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы. Сез жасалыу хэм морфология. - Некис: «Билим», 1994. -Б.53.

© D.B. Seytkasimov, 2016

УДК 494.3

ОБ ОБРАЗОВАНИИ НЕКОТОРЫХ СОСТАВНЫХ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ

В КАРАКАЛПАКСКОМ ЯЗЫКЕ

Д.Б. Сейткасымов

Аннотация. В этой статье рассматриваются способы образования некоторых составных прилагательных в каракалпакском языке.

Ключевые слова: каракалпакский язык, имя прилагательное, составные прилагательное, словообразования, семантика, словосложения.

© Д.Б. Сейткасымов, 2016

UDC 494.3

WORD-FORMATION OF CERTAIN COMPOUND ADJECTIVES

IN KARAKALPAK

D.B. Seytkasimov

Abstract. This article discusses some methods of forming compound adjectives in the Karakalpak language.

Keywords: Karakalpak language, adjective, compound adjective, word formation, semantics, compounding.

© D.B. Seytkasimov, 2016