CC BY
5УДК 378
РАБОТА С ТЕКСТОМ КАК ВЫРАБОТКА САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ
В СУЖДЕНИЯХ УЧАЩИХСЯ
Б.К. Турымбетов1
Аннотация
В данной статье рассматриваются различные виды текстов: работа с текстом при выработке навыков устного и письменного пересказа, выражения собственного мнения учащимися на уроках родного языка.
Ключевые слова: текст, описательный текст, повествовательный текст, текст-рассуждение, виды стилистических текстов: художественный текст, публицистический текст, научный текст, тексты официального содержания.
Тил инсанларды бирлестириуши бирден-бир курал болып табылады. Инсаният ез ти-линде сейлескенде ^эр дайым оньщ логикалылыгына, эжайып куралларына итибар караткан ^алда сейлесиуге ^эрекет кылады. Сэулелендирмекши болган пикиримизге сай келетугын сезлерди таба билиу, максетке мууапык бирликлерди таба алыу, ез пикирин тындаутыга тек еситтирип гана коймай, онын путкил кэлбин де ийелеп алыу эзелден киятырган эдетлеримизден бири. Сыр емес, окыушыларымыз езлеринин турмысы, шанарагы, дослары, суйикли шыныгыулары ^аккында сорау бергенде жууап бериуге.
Окыушыларды тосаттан текст жаратыуга уйретиу х,эм текстти окыу тезлигин жетилистирип барыу ауызеки х,эм жазба сез кенликпелерин кэлиплестириудин тийкаргы дереклеринен есапланады. Хрммеге мэлим, окытыудын каншелли колай, нэтийжели х,эм жана усылларын енгизиу, олардан енимли пайдаланыу окыушылардын билим дэрежесин теренлестириу, байытыу, жаналау х,эм беккемлеуге алып келиуи сезсиз.
Булардан ен зэрур х,эм нэтийжели усыллардан бири текст устинде жумыс алып барыу. Текст пикирлеу ^эдийсеси болып, ол еки я оннан артык гэптин мазмуны жагынан биригиуи есапланады. Эпиуайы сез керинисиндеги уш гана сездин мазмуны бойынша биригиуинен баслап, ПYткил ири романлар, трилогиялар да текст есапланады. Х,эр бир текст белгили дэрежедеги бир уакыя х,эм ^эдийсени сууретлейди.
Текст езинин дузилисине карай курамалы синтаксислик путинлик есапланып, сез басы, белим, белимше, бап х,эм параграфлардан ибарат болыуы мумкин. Окыушылар тэрепинен жаратылган текстлер болса тийкарынан гэп болады. Бул бирликлер элбетте, текст пайда етиуде катнасады х,эм оны кэлиплестириуде эхмийетке ийе болады.
Мектеп эмелиятында тексттин сууретлеу, айтып бериу х,эм додалау сыяклы баянлау усылларынан пайдаланылады.
Сууретлеуши тексттеги уакыяда катнасатугын шахслар болмайды. Онда тийкарынан тэбият керинислери, ез алдына нэрселер, уакыя х,эм ^эдийселер, жумыс процеслери сууретленеди. Тексттин бул туринде сууретленип атырган уакыя-^эдийселердин езине тэн сырткы белгилерине арнаулы турде итибар каратылады. Баяннын бул усылынан тийкарынан баслауыш класслардын 4-класында х,эм жокары класлардын 5-7-класларда пайдаланылады. Себеби, окыушылар ушын онша кыйыншылык х,эм курамалылыкты туудырмайды. Олар тил фактлерин уйрениу процесинде жыл мэусимлери, уатан, кала, ауыл сыяклыларды биймэлел сэулелендириуи мумкин.
Сууретлеу жаратыушылык, баклаушылык пенен байланыслы. Сонын ушын ана тили сабакларында балаларды баклауга уйретиу, нэрсе, уакыя, ^эдийселердеги ен э^мийетли белги х,эм езиншеликлерди кере билиуге эдетлендириу жудэ эхмийетке ийе.
Баянлау усылынын екинши тури айтып бериу тэризиндеги текстлер. Айтып бериу бериу тэризинде текстти сууретлеу текстинен уакыянын избе-изликте берилгенлиги, онда катнасыушы шахслардын болыуы, диалоглы сейлеуден пайдаланыу сыяклылар менен ажыралып турады. Бундай текстлерде уакыя-^эдийселер мазмуны жагынан бир путинликти пайда етеди х,эм окыушылар баянда элбетте, бундай путинликти саклап калыуы шэрт. Тексттин бул туринде дэлиллер х,эм олардын кеширмелерине арнаулы орын ажыратылады, уакыялар айтып бериу тэризинде баян кылынады.
Ана тили сабакларында кеп колланылатугын баян усылынын жэне бири додалау туриндеги текстлер. Додалау туриндеги тексттин езине тэн езиншели сонда, сейлеуши баянлап атырган уакыя х,эм ^эдийсеге ез мунэсибетин билдиреди. вз пикирин тусиндирип бериу ушын дэлиллер излейди х,эм онын тийкарын тусиндирип бериуге умтылады. Ол баклау, салыстырыу нэтийжелерине таянып, мэлим бир пикирди инкар етеди, бул ^аккында ез
17Турымбетов Байрамбай Конысбаевич - старший преподаватель кафедры Преподавание языка и литературы института переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан, Узбекистан.
Педагогические науки
хукимин шыгарады. Додалау туриндеги текстлер жаксылык хэм жаманлык, мийнет суйиушилик хэм исжакпаслык, жаксы сез хэм жаман сез, дослык хэм душпанлык, батырлык хэм коркаклык, эдеп хэм эдепсизлик, кэдир-кымбат хэм кэдирсизлик сыяклы темаларда болыуы мумкин. Эсиресе, халык энгимелери додалау туриндеги тексттиц тийкаргы темасы кылып алыуга максетке мууапык.
Текстлер стили жагынан турлише болады. Ана тили сабагында керкем эдебий, пулицистикалык, илимий, хэм рэсмий текстлерден пайдаланылады. Х,эр бир стиль белгили бир тил нормаларын талап етеди.
Керкем эдебий стилде жазылган тестлердин езине тэн езиншеликлер, оларда сууретлеушилик хэм тэсиршендик кушлилиги болып табылады. Окыушы керкем текст жаратыуда тэбият хэм социаллык мэселелерге еркин мунэсибетте болады. Оныщ эхмийетлилигин ашыу ушын турли лексикалык бирликлер, сууретлеу ;ураллары хэм фразеологиялык бирикпелерден еркин пайдаланад^1. Эдебий тилдин сууретлеу кураллары болтан тенеу, гипербола, литота, жанландырыу сыяклылардан ез имканиятына карай биймэлел пайдалана алады.
Керкем эдебий текст окыушыларда керкем талгамды пайда етиудин тийкаргы куралы болып табылады. Окыушы бундай текстлер аркалы геззаллык дуньясына киреди, ез кууанышы хэм тэшуишлери менен ортакласады, суйикли кахарманларына ериседи.
Публицистикалык; текст кебирек баспа сезге тэн болып, ол хабар, макала, сын, интервью, репортаж сыяклыларда керинисин табады. Ана тили сабакларында окыушыларды публицистикалык текст жаратыуга уйретиу ушын дэслеп олардын бул стилдин тил езиншеликлери устинде ислеуге уйретиуге туура келеди. Публицистикалык тексттин тили анык, ыкшам, жанлы болып ол сездин (пикирдин) жащырыклылыгын, тэсиршенлигин хэм галабалытын тэмийнлейди.
Ана тилин окытыу эмелиятында илимий текстлерде де кен пайдаланылады. Окыушылар жумыс ислейтугын хэм олар жарататугын илимий текстлерди сап илимий текстлер, илимий-жэмийетлик текстлер деп.еки топарга ажыратыу мумкин. Сап илимий
текстлер тек бир тарауга байланыслы тусиниклер тийкарында жаратылады. Илимий-жэмийетлик текстлерде болса айырым курамалы тусиниклерге аныклылык киритиледи хэм кепшиликтин тусинигине масластырылган халда бериледи. Онда сууретлеу куралларынан да пайдаланылады.
Рэсмий текстлер де ана тилин окытыуда бираз салмаклы орын тутады. Окыушылар хукимет карарлары, буйрыклар, шэртнамалар, рэсмий хабарландырыулар, рэсмий ис кагазлары сыяклылар менен жумыс алып барыу процесинде рэсмий керинистеги материаллар менен ис-лесиуди терен уйренип барады.
Ана тили сабакларында текстлер тил хэдийселеринин эхмийетин андауга, окыушылар-дыщ ауызеки, жазба турде пикирлеуин есириуге хызмет кылады. Текст устинде ислеудин жокары формаларынын бири текст жаратыу болып табылады.
Ауызеки хэм жазба пикирлеуди есириуге каратыжан текстлер де окыушылар жарататугын текстлер де тил хэдийселеринин эхмийетин анлауга хызмет кылады. Бири екиншисине имкан жаратады.
Текст устинде ислеудин езине тэн езиншеликлери темендегилер:
1 .Тил хэдийселеринин эхмийетин анлауга каратьшган текстлер. Ана тили сабакларында окыушылардын ауызеки хэм жазба пикирлеуин рауажландырыу дэслеп окытыу усылларын бираз жетилистириу, оны дедуктив усылдан кебирек индуктив усылга етиуди талап етеди. Бул ез-езинен окыушыны тэлим процесинин катнасыушысына айландырады.
Окыушы берилген текстте тил хэдийселерин баклау, салыстырыу, топарларга ажыратыу, улыумадастырыу тийкарында кагыйда хэм де улыума жуумакларга келеди. Талкылау ушын танланатугын текстлер тийкарынан эмелий багдарда болыуы керек.
Талкылау ушын текстлердин бир белими мектеп сабаклыкларында болса, бир белимин мугаллимнин ези танлайды. Олар керкем эдебий шыгармалардан, илимий хэм илимий -жэмийетлик эдебиятлардан, баспа сез материалларынан танлап алыныуы мумкин. Бундай текстлер уйренилип атырган тил хэдийселерине мууапык келиуи менен бирге тэрбиялык эхмийетке де ийе болыуы керек.
2. Ок^1уш^1лард^1ц ауызеки пикирлеуин есириуге мелшерленген текстлер. Ауызеки пи-кирлеу жазба пикирлеудиц тийкары есапланады. Кепшилик жагдайларда ана тили сабакларында окыушылардьщ жазба пикирлеуине тийкаргы итибар каратылып, ауызеки пикирлеуи оныщ саясында кал™ кетеди. Нэтийжеде мектепти питкерип шыгып атырган жасларды биразы тил имканиятларынан пайдаланганда, пикирди ауызеки баян кылганда кыйналады. Ана тили сабагындагы шыныгыулар окыушылардьщ ауызеки пикирлеуин рауажландырыуда бирканша колай имканиятларга ийе. Бул имканиятлардан бири тексттин мазмунын кайта сейлеп бериу. 9з бетинше жумыстыщ бул турин тек баслауыш класларда емес, ал кейинги класларда да ана тили курсларын уйрениуде енимли пайдаланыу лазым.
Ана тили сабакларында тексттин мазмунын саклаган халда формасын езгертип айтып бериу, лирикалык шыгармалар мазмунын кара сез бенен баян етиу, текстти кыскартып яки кещейтип баянлау, сайлап баян етиу сыяклы турлеринен кещ пайдаланган макул.
Текст мазмунын саклатан ^алда формасын езгертип баян етиу бираз нэтийжели усыллардан есапланады. Окыушылар берилген диалоглы текстлер мазмунын езлестирилген гэплерден пайдалантан ^алда баян етиулери, тексте берилген жай гэплерди коспа гэплерге ямаса керисинше коспа гэплерди жай гэплерге айландырып баян етиулери, ^еш кандай езге-риссиз керкем тил куралларын саклатан ^алда сейлеп бериуи MYмкин.
Ауызеки пикирлеудиц жэне бир жолы текст мазмунын сайлап сейлеп бериу есапланады. Окыушы окылтан яки еситкен тексттиц мазмунын толык сейлеп берместен, уйренилип атыртан тил ^эдийселерине байланыслы жерлерин тана ажыратып, оныц мазмунын айтып береди.
Ана тили сабакларында окыушы тек дауысын шытарып окылтан текстти емес, ал ишлей окылтан яки еситкен текстлериниц мазмунын сейлеп бериуге де эдетлендирилиуи ла-зым. Окыушылардыц ауызеки пикирлеуи рауажландырыуда текстке айырым езгертиулер ки-ритип сейлеу усылынан да пайдаланылады. 9з бетинше жумыстыц бул тури курамында белги-ли дэрежеде деретиушиликтиц бар екенлиги менен ажыралып турады. Бундай жумысларта мэлим бир адам тэрепинен берилген текстти баска биреу атынан сейлеу, текст мазмунын то-лыктырыу, уакыяны сахналастырыу сыяклыларды киритсе болады.
Текстте сейлеушисин езгертип сейлеуде деретиушилик жоктай болып туйиледи. Бирак, сейлеушисиниц езгериуи гэптиц баслауышы менен баянлауышы арасындаты мунэсибетлердиц езгериуине алып келеди.
Жуумаклап айтканда, текст устинде ислеудиц усы усыллары ез-ара бир-бири менен байланыслы. Соныц ушын ана тилин окытыу уактында бул усыллардыц бирине итибар кушей-тип, екиншисине кем итибар бериу гезленген нэтийжени бермейди.
Эдебиятлар:
1.Неъматов Ш. Ижодий матн устида ишлаш. Тошкент. 1997
2.Сайфуллаев А. Узбек тили дарсларида нутк устириш. Тошкент. 2002
3.Еуломов А. Нутк устириш маштулотлари. Тошкент. 2005
© Б.К. Турымбетов, 2016
UDC378
WORKING WITH TEXT IS AN ELABORATION OF SELF-DETERMINATION IN LEARNERS ASSESSMENT
B.K. Turymbetov
Abstract. This article discusses the various types of texts: work with the text in the development of skills of oral and written retelling, students express their own opinions on the lessons of the native language.
Keywords: text, narrative text, narrative text, the text-argument, stylistic types of texts: literary text, journalistic text, scientific text, the text of the official content.
© B.K. Turymbetov, 2016
