CC BY
96БЕРДАЦ ШЫГАРМАЛАРЫНЫН, ГЭРЕЗСИЗЛИК ДЭУИРИНДЕГИ ИЗЕРТЛЕНИУ ЖАГДАЙЛАРЫ
(1991-2020-ЖЫЛЛАР)
Д.А. Пирназарова1
Макала XIX эсирдиц ;ара;алпа; классик эдебиятыньщ ец уллы уэкиллериниц бири, белгили ;ара;алпа; шайыры Берда;тыц тарийхый-эпикалы; шыгармаларын Yйрениуге багышланган.
Таяныш свзлер: халы;, улыс, урыу-;эуим, миллет, тарийх дэм этимология.
бзбекстан Республикасыныц гэрезсизликке ерисиуи менен ондагы экономикалы; реформалардыц, демократиялы; женелислердиц тез пэт пенен ен жайып рауажланыуы республикамыздагы керкем-руухый дYньяныц ;айта жацаланыуына да кец мYмкиншилик туугызып берди. Ец баслысы - керкем эдебият, мэдений мийраслар сиясатластырыу иллетинен кутылып, оларды бадалаудагы класслы; партиялы; кез-;араслар ^н тэртибинен алынып тасланды. Соныц нэтийжесинде болса керек, ауызеки керкем эдебият пенен жазба эдебият тарийхында орны гиреули кеп рана тарийхый тулгалар менен олардыц эжайып мийраслары бYгинги кYнде езине ылайы; да;гей бадасын тауып, халы; арасында ;айта жацгырма;та. Буныц ай;ын мысалы сыпатында пYткил адамзат дYньясыныц бийбада байлыгы болган Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Шайх Нажматдин Кубра, Бадауиддин На;шбандий, Ахмад Фаргоний, Ахмад Яссауий мийраслары менен исимлериниц ;айта тиклениуин атап етсек болады.
Бул мысалларды «Алпамыс» дэстаныныц мыц жыллыгыныц белгилениуи, «Кыр; ;ыз», «Едиге» сыя;лы шах дэстанларды Yйрениу бойынша халы; аралы; конференциялардыц еткерилиуи, Шолпан, Фитрат, Усман Насыр сыя;лы сез зергерлериниц деретпелериниц ез ана эдебиятлары тарийхынан ;айтадан орын ала баслауы фактлери менен толы;тыратугын болса;, элбетте, гэрезсизликтиц миллий ;эдириятларымыз бенен ауызеки дэм жазба эдебий мийрасларымызды кездиц ;арашыгындай етип са;лауга дэм терец Yйрениуге кец мYмкиншиликлер жаратып бергенлиги даусыз.
Миллий ;эдириятлар менен бийбада эдебий-мэдений мийрасларды усылайынша миллий гэрезсизлик идеялары кез-;арасынан Yйрениу ;ара;алпа; фольклортаныушылары менен эдебият изертлеушилериниц нэзеринен де шетте ;алмады. Гэрезсизликтиц шарапаты менен Кара;алпа; эдебияттаныу илиминде мэдений мийрасларды жэриялау, айырымларын ;айтадан бадалау, ХХ эсирдиц 20-жылларына дейинги ;ара;алпа; шайырларыныц шыгармаларын жацаша пикирлеу, 20-30-жыллардагы эдебият тарийхын ;айта ;арау, ;ара;алпа; эдебияты тарийхын о;ытыуды жацадан багдарластырыу усаган унамлы кубылыслар жYз берди.
Гэрезсизлик пYткил бзбекстан хал;ы ушын езлигин таныуга, миллий ;эдириятларын, миллий-руухый керкем мийрасларын дэр тэреплеме кецнен Yйрениуге, оны Yгит-нэсиятлауFа кец жол ашып берди.
Гэрезсизликтиц дэслепки кYнлеринен баслап-а; бай фольклорлы; мийраслар менен еткендеги керкем сез шеберлериниц бийбада дYPдана деретпелерин жYЙели рэуиште избе-из жэриялап барыу, айырымларын ;айта тиклеу, тарийхтыц ;ара да;ларынан тазартыу, миллий гэрезсизлик идеялары руухында ;айта бадалау усаган шарапатлы ислер ;ызгын ;олга алына баслады дэм бул ийгиликли ислер халы;тыц тилек-эрманларына бола Президентимиздиц басламасы менен мэмлекетлик сиясат дэрежесине кетерилди. Мысалларды алыстан излеп отырмай-а; Кара;алпа;станныц руухый-мэнэуий емириндеги соцгы уа;ытларда жYз берип атырган мэдений уа;ыялар менен жацалы;ларды айтып етиудиц ези жеткиликли.
1 Пирназарова Дилфуза Адилбаевна - тьютор, Кара;алпа; мэмлекетлик университети (бзбекстан, Кара;алпа;стан, Нокис).
Мэселен, 1997-жылдьщ 10-12-сентябрь ^нлери Кара;алпа;стан мэденияты тарийхында соцгы он жыллы;лар ишинде болып керилмеген халы; аралы; эхмийеттеги Yлкен тарийхый-мэдений уа;ыя жYз берди - Некисте «Кыр; ;ыз» хэм тYркий халы;лар фольклорыныц изертлениу мэселелери» атамасында халы; аралы; илимий-теориялы; конференция болып етти.
Усындай халы; аралы; конференциялардыц мысалы сыпатында 2001-жылы 5-6-сентябрьде еткерилген «Кара;алпа; халы; дэстаны «Едиге»ни изертлеу мэселелери», сондай-а; 2003-жылы 10-11-сентябрьде еткерилген <^ркий тиллес халы;лар фольклорында халы; керкем енери» атамаларындагы илимий-теориялы; энжуманларды да атап етсе болады. Буннан тыс;ары, Кара;алпа; фольклорыныц 100 томлыгыныц баспага таярлана баслауы, солардан «Алпамыс» дэстаныныц хэр ;ыйлы вариантлары енгизилген 8 томыныц баспа кериуи (2007), «Едиге» дэстаныныц Жумабай-жырау Базаров жырлаган вариантыныц Хельсинкиде Карл Райхл тэрепинен текст хэм видео тасмасы менен инглис тилинде жэрияланыуы (2008) хэм Едиге х,а;кында дэслепки кыс;а метражлы ярым хужжетли, ярым керкем фильмниц кино хэм телеэкранларга шыгарылыуы (2008) бул фактлерди толы;тырады.
Гэрезсизлик дэуиринде усындай мэмлекетлик, улыумахалы;лы; итибар хэм гамхорлы; классик шайырларымыздыц, соныц ишинде Берда; деретиушилигин Yгит-нэсиятлауда да ай;ын кезге таслана баслады.
Тарийх дегершиклери алга илгерлеген сайын етмиш излери пайда болады, излерге нэзер салсац езицнен алдынгы эуладтыц езине, изинен кейинги эулад;а ;алдырып кеткен мийрасларына, дэуир дэреклерине кезиц тYседи.
Кара;алпа; хал;ыныц тарийхында терец из ;алдырган, миллеттиц ма;танышлы тууына айланган ел перзентлери огада кеп. Олар езлери жасаган дэуирге бах,а берип ;оймастан инсаният жаратылысы ха;;ында, езлерине дейинги дэуир жылнамаларын жаратыу менен бирге, келеси эулад ;элбинде уллы тулга болып ;алды. Солардыц бири уллы бабамыз Берда;.
Миллий эдебияттаныуымызда гэрезсизлик дэуирине келип Берда; шайыр мийрасыныц хэр тэреплеме еркин изертлениуине Yлкен ды;;ат аударылма;та. Глобаль интеграция хэм интенсив рауажланыу процесслери кешип атырган хэзирги уа;ытта миллий мийрасымызды ;эдирлеу хэм ;эстерлеу, оны келешек эуладка сап халында жеткериу айры;ша эхмийетке ийе.
Кара;алпа; классик эдебияттаныуында деретпелери жетерли дэрежеде изертленген шайырлардын бири Берда; бабамыз болып есапланады. Ол езиниц кеп санлы лирикалы; хэм тарийхый жэне де кескин конфликтли, кец полотнадагы дэстанлы; шыгармалары менен XIX эсирдеги ;ара;алпа;лардыц жэмийетлик турмысында халы;тыц руухый хэм агартыушылы; емирлерин бир;анша байыт;ан хэм рауажландырган сез шебери, зергери болды. Соныц ушын да оныц деретиушилиги XIX эсирдеги ;ара;алпа; хал;ыныц керкемлик энциклопедиясы болып табылады.
XIX эсирдеги ;ара;алпа; эдебиятыныц шыцына, шо;;ысына кетерилген Берда;тыц усындай бийик мэртебесин тэмийинлеуде оныц деретиушилигиниц дэреклери хэм деретиушилик табысларыныц орны жYДэ Yлкен. Оныц деретиушилиги еки дэректен - ауызеки халы; шыгармаларынан хэм ^ншыгыс халы;ларыныц, айры;ша езбек хал;ыныц бай жазба эдебиятыныц шэшмелеринен суугарылган еди. Бул езгешеликлер шайыр мийрасыныц тематикасында, сюжетлеринде, стиль, тил формаларында аны; керинеди.
Шайыр деретиушилигиниц халы; турмысын ;ай дэрежеде ;амтыуы оныц шыгармаларыныц тематикасынан мэлим болады. Берда; шыгармаларыныц турмыслы; гражданлы; сиясий, а;ыл-нэсият, мухаббат, тарийхый х. т. б. темаларга курылыуы шайырдыц ез заманыныц барлы; маш;алаларынан хабардар болганын керсетеди. Турмыслы; ямаса ^нделикли емир ха;;ында жазылган ;осы;ларында халы; басындагы ауыр аухал, кэмбагаллы;, аш-жалацаш гедейлер турмысы, гэрип-;эсерлердиц дад-пэряды жYДэ ашшы, жан тYршигерлик сезлер менен сууретленеди.
Халы; басындагы шыдап болмаслы; хэм ауыр жагдайларды керип хэм сондай ^н керистиц азабын ези де шегип, жанынан тойган пайытларында Берда; топалацшыл кейипке тYсип кеткенин ези де билмей ;алады. Бул оныц мына ;осы; ;атарларында керинип, от жалынындай бетке урады:
Берда; дер сезимди айтып кетейин,
Ба; болмаса хор емирди нетейин?!
Болмаса дYHьяны xарап eтeйин,
K^He, маFан Исрапылдыц сYрин бeр.
Бeрдак; eзиниц бундай KYHдeликли eмир, KYH кeрис тууралы айт;ан шын^армаларында xалык; басында болып турFан ;ыйын аудалларды жэнe баян-лау мeнeн оларFа ашынып-жыланыу мeнeн шeклeнип ;алFан жо;. Ол бундай аудаллардыц жYзeгe кeлиу сeбeплeри тууралы да пикир жYргизиугe дэрeкeт eтeди. Бул мэсeлeдe ол улыума баFдардан аны; мацтет^ ;арай эсге-ак;ырын eр-лeйди. Барлы; нэрсeгe «Бир сeбeпкeр жалFыз Алла» («Излeр eдим») тYсинигин эстe-ак;ырын са;лаFан далда, xалы; басындаFы мYшкил аудаллардыц бас;а да œ-бeплeрин излeйди. Бул сeбeплeрди ол да;ый;ый турмыста орын алып атырFан конкрeт дэдийсeлeрдe кeрeди. Булар - патшалардыц эдалатсызлы^ы, байлардыц ;айыр-са;ауатсызлыFы дэм сол заманныц алым-уламаларыныц кeбисиниц жYзeгeйлиги, дэммeсин жуума;лап айт;анда, инсап-ийманныц кeмислиги болып табылады.
Бeрда; шайыр шыFармалары XIX эсирдeги эжайып тарийxый миллий жазба eстeлик. Сол сeбeпли дe оныц шыFармаларын окы^ан сайын ок^ыц га-лeди. ^рген сайын ;айта кeргиц кeлeди. Изeртлeгeн сайын оннан жаца сыр санды;лары ашылады. Сeбeби, шайырдыц творчeствосы бул бир эпиуайы жазып ;алдырылFан ямаса xалы; ядында са;ланып жYргeн поэзия eмeс. Оныц дэр бир шын^армасы eзи жасаFан XIX эсирдeги жэмийeтлик eмирдиц eц xарактeрли болып ^ринген жаFдайларын алып анализлeгeн, оннан тийисли жуума; шыFарFан, ;ыс;асын айт;анда, ол жэмийeтлик eмирдиц толы; бадасын бeлги-лeп eткeн, eз дэуириндeги жазба эдeбият пeнeн дe, ауыз eки xалы; творчeствосы мeнeн дe, xалы;тыц философиялы;, дидактикалы; ойлары мeнeн дe биригип байланысып ;алFан, даналы; пикирлeр мeнeн толы кeркeм шы^армалар.
Бeрда; шайырдыц дэстанлы; шыFармалары бойынша эдeбият таныу или-миндe дэзирге шeкeм жeтeрли дэрeжeдe гэп болды. Х,а;ыйк;атында Бeрда; шайырдыц ;олы мeнeн жазFан дэстанлы; дeрeтпeлeри: «Шeжирe», «Хорeзм», «Айдос бий», «Амангeлди», «Ерназар бий», «Айдос баба», «Кулeн болыс», «Ер^-бай», «А;ма; патша», «Рэушан» атлы кeлeмли дэм киши кeлeмли тарийxый-эпи-калы; дэстанлары тeк бир Fана Бeрда; шайыр творчeствосында eмeс, пYткил eткeндeги классик эдeбиятымыздыц тeци-тайы жо; табысы болды. Бундай эдeбият тарийxындаFы уллы адамлар ушын сонша дэрeжeдeги eсап-сансыз кeп эжайып лирикалы; дэм ^скин конфликтли Yлкeн эжайып eпикалы; кeркeм по-лотнолар дeрeтпeй-а; бир Fана «Хорeзм» (Хорeзм тарийxын) ямаса «Кара;ал-па;лар шeжирeси» (Кара;алпа;лар тарийxын) ;алдырFанлыFыныц eзи-а; жeт-киликли eди.
Бул эдeбият тарийxындаFы кeринислeр бeлгили эсирлeрдe тeк бир мил-лeттиц эдeбиятыныц мэдeниятыныц Fана рауажланыуын кeрсeтип ;оймастан, XIX эсирдeги пYткил тYркий xалы;лар мэдeниятыныц байыуына алып ^лди. Жэнe дe ол пYтин бир миллeттиц ;ара;алпа; xал;ыныц, сана-сeзиминиц, билим-лилигин, мэдeниятыныц, улыума кeркeмлик дYHьясыныц жо;ары дэрeжeдe рауажланFанлыFын кeрсeтиуши бeлгилeр eкeнлиги даусыз. Сeбeби, шайыр жа-саFан Yлкeдe ол ;анша дэрeжeдe талант;а ийe болса да ол жасаFан жeрдeги мил-лeттe Yлкeн рауажланFан илимий, эдeбий, мэдeний орталы; болмай турып оныц бундай творчeствода уллы табысларFа жeтисиуи мYмкин eмeс eди.
Шайыр дeрeтпeлeриниц 80-90 пайызы eткeн эсирдиц 30-40 жылларында жыйналды. Усы жыллары eлдeн жыйналFан эдeбий фольклорлы; матeриаллардыц ишиндeги eH ^би Бeрда; шыFармалары болды. Оныц шыFармаларыныц жэмийeтлик eмирди аны;, дурыс бeриуи эдeбиятшылардыц итибарын кeбирeк тартты.
Бeрда; шайырдыц дeрeтпeлeри да;ый;ый илимий-изeртлeу объeктинe айланды, бира; илимдe шайырдыц ру^ый дэм аFартыушылы; мийрасларын Yйрeниу дэм изeртлeу мэсeлeлeриндe eлe шeшимин ^тип атырFан маш;алалар бар. Сeбeби, Бeрда; ;ара;алпа; эдeбияты дэм мэдeнияты тарийxында Fана eмeс, ал улыума Орайлы; Азия xалыклары эдeбияты дэм мэдeнияты тарийxында да жYДэ уллы адам. бйт^ни, оныц ру^ый мийрасы, дeрeтиушилик жолы улыума тYркий xалы;лар эдeбиятыныц XIX эсирдeги ;ара;алпа; эдeбияты дэм мэдeниятындаFы пайда болFан Yлкeн рауажланыудыц бир кeриниси болып eсапланады.
Усы мYнэсибeт пeнeн rçapan^nan; aдeбияттaныyындa Бepдaк; шайыф жазып ;aлдыpFaн миллий мийpaслapымызды ^ap тэpeплeмe Teperç Yйpeниy e3 шeшимин талап eran тypFaн aдмийeтли мaсeлeлepдиц биpи eсaплaнaды.
6збeкстaн Рeспyбликaсы Пpeзидeнти Шавкат Миpзиёeв атап eтиyиншe: «Бизиц дayeс ;ылса apзыйтyFын уллы тapийxымыз 6ap. XэУeс ;ылса apзыйтyFын Уллы aтa-бaбaлapымыз 6ap. Aтa-бaбaлapымыздыц жap;ын eстeлигин асыфап-aбaйлay, к;aлбимиздe, жypeгимиздe мацги са;лаймыз дам мeн исeнeмeн, дayeс ;ылса apзыйтyFын уллы кeлeшeгимиз, уллы aдeбиятымыз xaM кepкeм-eнepимиз дам элбeттe бoлaды» дам '^нья тeзлик пeнeн eзгepип, тypa;лылы; дам xaлык;лapдыц payaжлaныyынa кeсeнт eтeтyFын тYpли жаца ;эyeтep дам ;эyиплep пайда бoлып aтыpFaн бYгинги кYндe pyУxыйлык; дам aFapтыyшылык;к;a, aдeп-икpaмлылык; тэpбия, жaслapдыц билим алы^, кэмaлFa жeтиyгe умгалы^ына итибap ^aparay ^ap ;аша^ыдан да aдмийeтли" [1] бoлFaнлык;тaн, илим дам тexнoлoгиялapдыц жeдeл payaжлaныyы, жo;apы инфopмaциoн тexнoлoгиялapдыц мэмлeкeт дам жэмийeт тypмысындaFы poлиниц apram бapыyы илимниц aлFa илгepилeyиндeги пepспeктивaлapды бeлгилeп аль^ зэpYpлигин тастыйыщлайды.
1997-жылы Бepдaк;тыц тyyылFaнынaн 170, 2007-жылы 180 жыл толыу юбилeйлepи пYткил 6збeкстaн кeлeминдe доцдон нышанланды. Эсиpeсe, 170 жыллы; юбилeйи Yлкeн кeтepицкилик жaFдaйындa eтти, дeсeк aсыpa силтeгeн бoлмaймыз. Бул юбилeйдe уллы бабамыз Бepдaк;тыц «Шы^ыс мэдeниятын payaжлaндыpыУдaFы, кeлeшeк эyлaдты Уатан, xaлы;;a сYЙиспeншилик дам сады;лы; pyУxындa тэpбиялayFa дам ^ap ;ыйлы xaлы;лap apaсындa дoслы; к;aтнaсык;лapды payaжлaндыpыy исинe крс^ан Yлeси» жaмийeтшиликкe кeцнeн насиятланды. Бepдa; шaйыpдыц бул xызмeтлepин усы юбилeйдeги кyтлык;лayлapдa <^замат шaйыp Бepдa;тыц eшпeс идeялapы бYгинги бизиц eлимиз aмeлгe aсыpылып aтыpFaн нaFыз жaцaлы;лap дам ;айта дYзиyлepгe Yнлeс кeлeди» дeп aйpы;шы атап eтилди.
Бул юбилeйдe Бepдa; eмиpи дам дepeтиyшилигин мaцгилeстиpиyгe байланыслы да кeп Faнa aмeлий илaжлap ислeнди. Нeкистe Бepдa; мyзeйиниц сaлыныyы, пaйтaxтымыз Тaшкeнт ;аласында Бepдa; eстeлигинц opнaтылыyы, Бoзaтay paйoнындa жигиpмa гeктap жepгe Бepдa; бaFыныц жapaтылыyы шaйыpдыц aбыpoйын тaFы да кeтepди дам oFaн дeгeн сYЙиспeншиликти кYшeйтти. Бундай илaжлapдыц ;aтapындa Бepдa;тыц eзбeк, ;apa;aлпa; тилиндe сайланды шыFapмaлapы тoплaмлapы [4], oныц дepeтиyшилиги бoйыншa изepтлeyлep [11], мa;aлaлap жыйнaFыныц [8] баспадан шыFapылыy Уa;ыялapын да атап erce бoлaды.
Усылapдыц ишиндe aсиpeсe шайыфдыц тapийxый-эпикaлы; шыFapмaлapынa бoлFaн ;ызыFыyшылы; aйpы;шa apтып, бул шыFapмaлap биp нeшe мapтeбe тoплaмлapдa дам «ЭмиУдapья» жypнaлындa ;айта басылды. Aл, aйыpым изepтлeyлep дам баспа сeз бeтлepиндe жapиялaнFaн биp K^ap мa;aлaлapдa бoлсa бул шыFapмaлap да;;ында aдмийeтли илимий пикиpлep дe билдиpилип бapылды [9]. Мысалы, A.Мypтaзaeвтыц «Бepдa;тыц шeбepлиги» (1993) aтaмaсындaFы дoктopлы; диссepтaциясындa, Э.Пaxpaтдинoвтыц «Бepдa;тыц кepкeмлик дYньясы (2007) мoнoгpaфиясы мeнeн «Бepдa;тaныy ^p^i» (1999), «Бepдa; шaйыp шыFapмaлapы бoйыншa библиoгpaфиялы; кepсeткиш» (1999), «Бepдa; шaйыp дepeтиyшилигиниц гeйпapa мaсeлeлepи» (2003) китaпшaлapындa, K.Мaмбeтoвтыц «Kapaк;aлпaк; шeжиpeси» (1993) «Aмaнгeлди» (1993), Ж.Бaзapбaeвтыц «Хал;ымыз уллы Бepдa; нaзepиндe» (2006), K.Мa;сeтoвтыц «Бepдa; «Шeжиpe»синдeги payиятлap» (1997), С.Бaдaдыpoвaныц «Бepдa;тыц «Шeжиpe» шыFapмaсы» (1998), K.Aллaмбepгeнoвтыц «Миллиoнлap жYpeгин жыp eткeн шaйыp да;;ында сeз, ямаса Бepдa; дepeтиyшилигин YЙpeниУдиц гeйпapa мaсeлeлepи» (1997), K.Жyмaжaнoвтыц «Шeжиpe дам ту7ыс;анлы; шeжиpeси» (2007), «Бepдa; дYньясы» (2008), A.Утaмбeтoвaныц «Бepдa;тыц «Шeжиpe»-дaстaнындa фoльклopлы; дам peaлистлик сyypeтлey yсыллapыныц крлланылыу eзгeшeликлepи» (2011) атамасында кандидатлы; диссepтaциясы дам дe «Бepдa;тыц «Шeжиpe» дастанында фoльклopлы; дам peaлистлик сyypeтлey yсыллapыныц синтeзи» (2013) атамасында on^iy крлланбасы, «Бepдa; сайланды шыFapмaлapы» (2019), Ж.Мypaтбaeв, Т.Kaнaтoвлapдыц биp K^ap мa;aлaлapындa [15] Бepдa; шыFapмaлapыныц aдмийeтли мaш;aлaлapы сeз eтилгeн.
«Хорезм» дэстаны илимий жэмийетшиликтиц кеулин езине аударган шыгармалардыц бири болды. Бира; соган ;арамастан уза; уа;ытлардан бери бул дэстан ха;;ында эдебиятшыларымыз хэм илимпазларымыз арасында Берда; шайырдики емес деген улкен бэсеки дауам етти.
Кара;алпа; хал;ы мойынлаган бул дэстан ез гезегинде Гэрезсизлик шарапаты менен ;айта тикленип, авторлыгы мэселесиндеги тартыслар да [2] ез уа;тында эдебиятты ;айта пикирлеудиц эжайып Yлгиси болып хызмет етти. Х,этте, илимпаз И.Т.Сагитов «Хорезм» - Берда;тыц елеули шыгармасы» [13] деген ма;аласында езиниц бурынгы бийкарлаушы пикирлеринен [14] бас тартып, бул дэстанныц Берда; авторлыгына тийисли екенлигин тэн алды.
Атап айтса;, бул орында Берда;тыц 170-180 жыллы; юбилейлерине байланыслы басылып шы;;ан белгили Берда;таныушы Э.Пахратдиновтыц жаца монографиясы [11] менен Берда; деретиушилиги ха;;ындагы ма;алалар топламындагы С.Бахадырованыц «Шежире» ха;;ындагы ма;аласыныц [3], сондай-а; белгили эдебият тарийхшысы К.Мэмбетвтыц «Кара;алпа; шежиреси» тарийхый-илимий очеркиндеги Берда; «Шежире»си ха;;ындагы пикирлердиц [7] эхмийети айры;ша болганлыгын атап етиуимиз керек. Мысалы, Э.Пахратдинов жо;арыда аты аталган мийнетинде езиниц буннан бурынгы «Берда; шайырдыц дэстанлы; шыгармалары» (Некис: «Кара;алпа;стан», 1987) монографиясында Берда;тыц «Айдос бий» поэмасындагы Айдос образы ха;;ындагы айырым ;эте пикирлерине ДYзетиулер киргизип, бул шыгарманы миллий гэрезсизлик кез-;арасынан ;айта бахалайды, Айдос;а халы; азатлыгы, гэрезсизлиги, миллий мэмлекетшилиги ушын гYрескен унамлы тарийхый тулга сыпатында сыпатлама береди, «Шежире» деретпеси бойынша да жаца илимий пикирлерди ортага салып, бул шыгарманыц жанрлы; езиншелигин дэстиярлы дэлиллеп бериуге хэрекет етеди [11].
Ха;ый;атында да, бир шайырдыц «Жети атацды бил, бала» деп жазганындай, бул сауал Yстинде хэр бир, хал;ыма хызмет ;ыламан, деген адам бас ;атырып ойланыуы керек. Себеби, этирапымызда бизиц ким болганымызды, мэмлекетлик ДYзимимиздиц тамыры терецде хэм ;YДиретли болганлыгын бийкарлаушы, тарийхты бурмалаушы кYшлердиц емир сYрип атырганлыгы хеш кимге сыр емес. Кимлердур бизлерди мэмлекетлик ДYзими болмаган кешпенлилер дегиси келсе, кимлердур илим-пэн, мэденият;а ийе болмаган жабайы бас;ыншылар деп наха; жалалар жап;ысы келип, бизиц ата-бабаларымыздыц тымсалы сыпатында етмишдеги ец жабайы жауыз руу-;эуимлерди мысал етип керсетеди. Солай етип, бизиц мэрт сак, массагет урпа;лары болганлыгымызды, халы;, миллет болып ;элиплесиу тарийхымыздыц мыц-мыц жылларга барып ушласатугынлыгын, баба-кэлан аждадларымыз ДYнья илим-пэн, мэдениятында дац; шыгарган Шыгыстыц уллы ойшыллары Ал Бухарий, Ат Термизий, Ахмед Яссауий, Бахауиддин На;шбандий, Абу Райхан Беруний, Ибн Сино, Махмуд Замахшарий, Мухаммед Хорезмий, Ахмад Фаргоний, Науайы, Мырза Улугбек, Бабур, Жийен-жырау, КYнхожа, Берда;, Эжиниязлар, эсиресе халы; азатлыгы ушын тынбай гYреслер алып барган мэрт бахадыр сэркардарларымыз Тумарис, Шира;, Спитамен, Эмир Темир, Жалалатдин Мацгуберди, Ерназар Алакезлер екенлигин умыттыргысы келеди.
Бул бир беткей тарийхшылар бизлерде Согда, Хорезм, Бактрия, Кушан, Парфия, Эфталитлер патшалыгындай мэмлекетшиликлердиц, улыума Орайлы; Азия эййемнен Yлкен цивилизация мэсканы болып киятырганлыгын да мойынлагысы келмейди.
Мине, тарийх;а болган усындай кертартпа кез-;арасларды ;атты сынга алган президентимиз «Узликни англаш тарихни билишдан бошланади» [6] деп, тарийхшы алымларымыздыц алдына Yлкен уазыйпа ;ойган еди.
БYгинги кYнде Берда;тыц «Шежире» деретпесин де усындай миллий гэрезсизлик идеялары кез-;арасынан ;айта бахалау зэрYрлиги келип шы;па;та. Себеби, бул шыгарма хал;ымыздыц руухый-мэнэуий керкем мийрасы болып рана ;оймастан, Yлкен тарийхый - шежире естелиги де болып табылады. Бул сыпатлары бойынша «Шежире» дэстаны бийгэрез бзбекстанныц миллий мафкурасыныц ;элиплесиуи хэм рауажланыуына Yлкен Yлес ;осары сезсиз. Бира;, 50-жыллардыц биринши ярымында Савицкий, Наренов, Муратов усаган илимпазсыма; кимселер Берда;тыц «Хорезм», «Шежире» усаган дэстанларын реакцион характердеги шыгармалар деп бахалап, Берда; деретиушилигин пYткиллей ;аралауга умтылды [10].
Дeгeн мeнeн, бул дepeтпe да;;ында eткeн aсиpдиц 50-70-жыллapындa RapaR^na; aдeбияттaныy илиминдe, apнayлы бoлмaсa да, азлы-^пли унамлы пикиpлep билдиpилди [5]. Aл, 80-жыллapдыц opтaлapындa бoлсa бeлгили aдeбият тapийxшысы Э.Пaxpaтдинoв тapeпинeн бул шыFapмaны apнayлы изepтлeyгe тYpтки бoлaтyFын дaслeпки китапша жapaтылды [12]. Илимпаздыц бул китапшада дypыс атап eткeниндeй, Бepдaк;тыц тapийxый дepeтпeлepи мoнoгpaфиялы;, иpи жoбaлapдa apнayлы изepтлeниyи зapYP дeгeн eди. БYгинги кYндe бoлсa Бepдa; дepeтпeлepи миллий Fapeзсизлик идeялapы кeз-;apaсынaн ;айта бaдaлay дам apнayлы ^ep^ey жyмыслapын алып бapыy кYн тapтибиндeги aдмийeтли маш;ала бoлып тyp.
Улы^ма, дaзиpги ;apa;aлпa; aдeбияттaныy илиминиц алдында Бepдa; мийpaслapын жыйнay, бaстыpып шыFapыy, изepтлey мaсeлeлepи, бул бoйыншa дaзиpги Fapeзсизлик дayиpи pyxынa сай apнayлы илим изepтлey жyмыслapын алып бapыy - дaзиpги aдeбияттaныy илиминиц баслы мaшк;aлaлapыныц биpи бoлып табылады.
Дeгeн мeнeн, Fapeзсизлик дayиpи Бepдa; дepeтиyшилигин жыйнап, бaстыpып шыFapыy дам mep^ey ислepиниц ;айта ^лыжа алына бaслaFaн жаца бас;ышы бoлды. Жaмийeттe, aдaмлap тypмысындa жYз бepип aтыpFaн сиясий-жaмийeтлик, pyyxый-мaнayий eзгepислep Бepдa; шыFapмaлapын миллий Fapeзсизлик идeoлoгиясы кeз-;apaсынaн ;айта бадалап, жаца apнayлы изepтлeyлep алып бapыУдыц oбъeктив зapYpлигин кeлтиpип шыFapды.
X,aзиpги уа;ытта 6збeкстaн Рeспyбликaсы Илимлep aкaдeмиясы Кapaк;aлпaк;стaн бeлими Кapaк;aлпaк; гyмaнитap Илимлep илим-изepтлey институтыныц илимий xызмeткepлepи тapeпинeн «Бepдa; шыFapмaлapыныц сeзлиги» Yстиндe жумыс алып бapыy мeнeн биpгe «Шeжиpe», «Xopeзм», «Aйдoс бий», «Aмaнгeлди», «Aйдoс баба», «Еpнaзap бий», «Kyлeн бoлыс» тapийxый-эпикалы; шыFapмaлapыныц гeнeзиси, жaнpлы; eзгeшeликлepи, эвoлюциясы, пoэтикaсы мaсeлeлepи бoйыншa илмий-изepтлey жyмыслapын жypгизип атыф.
Ха;ый;атында да, Бepдa;тыц пикиp дYньясынa киpгeн адам биp бийик тeбeгe шы;;андай бoлып, дeгepeгинe ;apaйды. Онда дYньяныц кeцлигин, oныц мацгилигин кepип, «бул дYнья уза; жoл - атацнан ;aлFaн» дeгeнниц да;ый;атлы; бoлFaнынa, кeyилгe тYЙилгeн нapсeлepдиц мaйдa-шYЙдe eкeнлигин тYсинeди. Оныц кeyли eсeди, мацгилик^ умтылады, дepeтиyшиликкe aсыFaды. Ceбeби, oл жYpeккe зepдe салады, тyЙFылap aлeминe алып кeтeди, aк;ыл-пapaсaтын кYшeйтeди. Бepдa; aдeбияты миллeт aдeбиятынa aйлaнFaн, сeбeби oныц жYpeги xaлы; ;алби мeнeн биpгe сoFaды. Халы;тыц apзыyлapы, eлдиц Faмы шaйыpдыц ;aлбиндe лayлaп тypaды.
Жyyмa;лaстыpып айт;анымызда Бepдa;тыц усындай pyУxый кYшкe eлшeм бoлaтyFын тyЙFылapын, лaззeтли зaУ;ын, аталы; нaсиятлapын, жoллaмaлы; кepсeтпeлepин, eмиpдeги apзыy-apмaнлapын, гeззaл к;ыяллapын тepeц изepтлeп, oлapды дaзиpги миллий Fapeзсизлик идeoлoгиясыныц тийкapындa бадалап, Уатанымыздыц уллы мa;сeтлepинe тapтыy yaзыйпaлapын opынлay жYдa биp aдмийeтли илимий мaсeлe. ^лай eтип, Бepдa; шыFapмaлapынa пYткиллeй жаца ;атнасты пайда eтип, oFaн Faмxopлык;ты кYшeйтип, шaйыpдыц кepeгeнлигинe сады; бoлып, шaйыp пoэзиясыныц ;aдиp-;ымбатын xaлы;;a жeткepиy бYгинги aдeбияттaныy илиминиц баслы Уaзыйпaсы дeп eсaплaймыз.
ПaйдaлaнылFaн эдебuятлap дизими:
1.Mиpзиёeв Ш. Mиллий rapaK^^x йулимизни ;атъият билан дaвoм эттиpиб, янги бoс;ичгa кyтapaмиз. жилд. Tom^e'!: Узбeкистoн, 2017.
2.Бaйниязoв К. Ирсы;™ тусинип o^mM; // Эмиyдэpья. -Herao, 1989. -№11. Б.85-87; Пaxpaтдинoв Э. Бepдaк; maйыpдыц «Xopeзм» дастаны дам oныц тapийxый тaFдиpи x^^i^a // Эмиyдapья. -Heкис, 1989. -№11. Б.88-90; Mypтaзaoв A. «Xopeзм» пoэмaсын дypыс бадалайы; // Эмиyдapья. -^кис, 1989. №11. -Б.90-92.
3.Бaдaдыpoвa С. Бepдaк;тыц «Шeжиpe» mыFapмaсы. -Mиллий aдeбиятымыздыц бaйтepeги. -Heкис: Кapaк;aлпaк;стaн, 1998. Б.13-33.
4.Бepдaк. Сайланды mыFapмaлapы. - ^кис: Кapaк;aлпaк;стaн, 1997. -220 б.; Бepдaк;. Танланган aсapлapи. -Tomкeнт: Узбeкистoн, 1998. - 192 б.
5.ДaУкapaeв H. Бepдaк; maйыp. - Heкис: К^Б, 1950. - Б.7; Hypмyxaмeдoв M.K. Кapaк;aлпaк; сoвeт aдeбиятыныц payaжлaныyынa pye aдeбиятыныц тaсиpи. - Heкис: Кapaк;aлпaк;стaн, 1958. Б. 9; CaFитoв И. Кapaкaлпaк xaлк;ыныц кaдapмaнлык эпoсы. - ^кис:
Кара;алпа;стан, 1963. -Б.18; Жапа;ов Н. Берда; «Шежире»синиц жаца нус;асы. -Усы автор. Эдебиятымыз ха;;ында ойлар. -Некис: Кара;алпа;стан, 1977. - Б.177-184; Хамидов Х. Берда;тыц «Шежире» шыгармасыныц нус;алары // Эмиудэрья. -Некис, 1977. №5; Базарбаев Ж. Берда; «Шежире»си тууралы бир-еки ауыз сез. - бзбекстан Илимлер Академиясы Кара;алпа;стан филиалыныц Колжазбалар фонды, Ж.Базарбаев ;олжазбасы, 1967. -Келеми 17 б; Усы автор. Берда;тыц мийрасын изертлеу мэселесине // Эмиудэрья. -Некис. 1975. №12.
6.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йу;. -Тошкент: Шар;, 1998. -Б.5.
7.Мэмбетов К. Кара;алпа; шежиреси. - Некис: Билим, 1993. -Б.57-73.
8.Миллий эдебиятымыздыц байтереги. (Эдебий сын ма;алалар топламы). - Некис: Кара;алпа;стан, 1998. -176 б.
9.Муртазаев А. Мастерство Бердаха: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. - Нукус, 1993; Пахратдинов Э. Берда; шайырдыц керкемлик дуньясы. -Некис: Кара;алпа;стан, 2007. -112 б.; Усы автор. Берда; шыгармалары бойынша библиографиялы; керсеткиш. - Некис, 1999. -32 б.; Усы автор. Берда;таныу курсы. - Некис, 1999. -36 б.; Усы автор. Берда; шайыр деретиушилигиниц гейпара мэселелери. -Некис: Кара;алпа;стан, 2003.-64 б. Пирназаров А. Берда; шыгармаларында ;олланылатугын деретиушилик усыллар. -Некис: Билим, 1988. -148 б.; Мэмбетов К. Кара;алпа; шежиреси. -Некис: Билим, 1993. -128 б.; бтеулиев И. Берда; поэзиясыныц миллий езгешеликлери. -Некис: Кара;алпа;стан, 1998. -56 б. Базарбаев Ж. Гэухар жилуаланган ба, ямаса юбилейден кейинги ойлар // Еркин Кара;алпа;стан. -Некис. 1999. 13-февраль; Базарбаев Ж. Хал;ымыз уллы Берда; нэзеринде // Еркин Кара;алпа;стан. -Некис. 2006. 7-декабрь. -№147 (18361); Базарбаев Ж. Берда; - руухыятымыздыц сар;ылмас булагы // Сэният. 2007. -№3-4; Усы автор. Берда; - халы; данышпаны. -Базарбаев Ж. Руухыятымыз маржанлары. -Некис: Билим,
2008. -Б.22-23; Ма;сетов К. Берда; «Шежире»синдеги рэуиятлар // Эмиудэрья. -Некис, 1997. -№9-10; Бахадырова С. Берда;тыц «Шежире» шыгармасы / Миллий эдебиятымыздыц байтереги. Илимий топлам. -Некис: Кара;алпа;стан, 1988; Жумажанов К. «Шежире» хэм тууыс;анлы; шежиреси // Эмиудэрья. -Некис, 2003. -№4.
10. Пахратдинов Э. Берда; шайыр творчествосыныц жыйналыу, басып шыгарылыу хэм изертлениу тарийхынан. -Некис: Кара;алпа;стан, 1990. -Б.63.
11. Пахратдинов Э. Берда; шайырдыц керкемлик дуньясы. -Некис: Кара;алпа;стан. 2007. -112 б.
12. Пахратдинов Э. Кара;алпа; шежиреси. -Некис: НМУ баспасы, 1984. -Б.70.
13. Сагитов И. «Хорезм» - Берда;тыц елеули шыгармасы // Эмиудэрья. -Некис. 1991. -№8. -Б.85-87.
14. Сагитов И. Глубже изучать наследие Бердаха // Советская Каракалпакия. -Некис. 1954, 13-октября, №204.
15. Утамбетова А. «Шежире» дэстанында тарийхый жазба дереклерден пайдаланыу езгешеликлери // Эмиудэрья. -Некис, 2005. -№5-6. Б.107; Усы автор. Берда;тыц «Шежире» деретпесинде Шыцгыс образы // Эмиудэрья. -Некис, 2008. -№4. Б.124-126.; Усы автор. Берда;нинг «Шажара» асари хусусида // Тил ва адабиёт таълими.
2009. -№3. Б.32-33.; Усы автор. «Шежире» шыгармасыныц изертлениуи ха;;ында // Эмиудэрья. -Некис, 2009. -№2. Б.93-94; Муратбаев Ж. Шежире // Эмиудэрья. -Некис, 2000. -№1. Б.70-71; Канаатов Т. Дэуирлерди дурликтирген деретпе // Эмиудэрья. -Некис, 1998. -№6. Б.20-22; Усы автор. Тамгаларда ;упыя кеп // Сэният. 2004. -№1. Б.21-22.
© Д.А. Пирназарова, 2022.
ПРОЦЕССЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРОИЗВЕДЕНИЙ БЕРДАХА В ПЕРИОД
НЕЗАВИСИМОСТИ (1991-2020 гг.)
Д.А. Пирназарова
Аннотация. Статья посвящена исследованию историко-эпических произведений одного из самых великих представителей каракалпакской классической литературы XIX века, талантливого каракалпакского поэта Бердаха. Ключевые слова: народ, улус, родоплеменных, нация, история и этимология.
© Д.А. Пирназарова, 2022.
