CC BY
20КАРАКАЛПАК ^ррицлери МЭСЕЛЕЛЕРИ
ПРОФЕССОР С.БАХДДЫРОВАНЬЩ ИЗЕРТЛЕУЛЕРИНДЕ
З.У. Бекбергенова1
Ма;алада профессор С.Бададырованыц кеп ;ырлы деретиушилик лабораториясына тийисли 1970-жыллары кYнделикли баспа сез бетлеринде ;арак;алпак; жазыушыларыныц ^рриц дэм новелла жанрына тийисли шыгармаларына билдирген ой-пикирлери да;к;ында сез етиледи.
Гилт свзлер: ;ара;алпа; эдебияты, деретиушилик лаборатория, жазыушы, жанр, ^рриц, новелла
С.Бададырованыц ец дэслеп илимге кирип келиуине студентлердиц илимий конференциясында ислеген баянаты тийкарында, конференцияныц ;арары менен республикамыздыц абройлы баспа орны есапланган «Эмиудэрья» журналыныц 1963-жыл, 8-санында жиберилип, басылып шы;;ан «Берда; шыгармаларында эпитетлер» деген ма;аласы тYртки болады. Бул ма;ала еле университет студенти ;атарындагы С.Бададырова ушын Yлкен жацалы; болады. Соцынан С.Бададырованыц дэслепки илимий изертлеулери еткен ХХ эсирдиц 1957-67-жылларындагы ;ара;алпа; ^ррицлериндеги шеберлик мэселелерин изертлеулерге арналды. Ол усы изертлеулери тийкарында «Х,эзирги ;ара;алпа; ^ррицлери (1957-67-ж)» деген темада 1970-жылы кандидатлы; диссертациясын табыслы жа;лап шыгады [Бададырова С. Современный каракалпакский рассказ (1957-67 гг): автореф. дис. канд. филол. наук. Нукус -1970]. Изертлеушиниц усы темага багышланган «Алтын дэуир» (рецензия) («Эмиудэрья, № 5, 1966.), «^рриц дэм новелла» («Жас Ленинши», 3-февраль,
1970.), «^рриц жанрыныц жанрлы; езгешелиги» (6зР ИАК филиалы «Хабаршысы», № 3, 1970.), «^рриц дэм жаслар творчествосы да;к;ында» («Эмиудэрья», № 3, 1970.), «^ррицлерде шеберлик» («Эмиудэрья», № 10, 1970.), «20-жыллар ;ара;алпа; гYPринлери» (6зР ИАК филиалы «Хабаршысы», № 1,
1971.), «Шеберлик сырлары» («Эмиудэрья», № 11. 1971.), «Жас жазыушылар творчествосында ^рриц жанры» («Эмиудэрья», № 3, 1972.) деген атамадагы бирнеше илимий ма;алалары ^нделикли баспа сез бетлеринде дэм республикамыздагы бирден-бир эдебий-керкем дэм илимий журналларда избе-из басылып шыгады. Сонынан, бул ма;алалардыц айырымлары алымныц «Китабы дедем Кор;ыт», «Коблан», «Едиге» дэм дэзирги эдебият да;к;ында ойлар» (Некис, Кара;алпа;стан, 1992) китабына киргизилди. Усы китаптыц «Хэзирги эдебий емир» белиминде берилген «ГYPрицлердеги шеберлик» ма;аласында соцгы жыллардагы (1957-67-жыллар нэзерде тутылган - Б.З.) айырым ;ара;алпа; ^ррицлериниц сюжетинде жазыушылардыц турмыс да;ыйк;атлырын боямастан дэл бериуде, конфликтлердиц турмысшацлыгын дэм ;адарман характериндеги тэбийгый белгилерди ашыуда унамлы нэтийжелерге ерисип атырганлыгын жазыушы бтеген Айжановтыц «Жийен» ^ррици менен И.Юсуповтыц «Сейдан гаррыныц геуиши» ^ррицин тал;ылаулары ар;алы керсетип етеди. Мысалы «Жийен» ^ррициниц идея-тематикасында еки тууыс;ан дайылы-жийен адамлардыц (Бекбаулы дэм Нийетбай-Б.З.) арасында болып еткен кеуилсиз жагдайларды, онда дэслеп кууанышы ;ойнына сыймай, далласлап, езин-ези жубатып мэс болып киятырган Бекбаулыныц дем сэтте емиринде еситип кермеген сезге пушайман жеп, екпеден бе, я екиништен бе, кууанышыныц изи де ;алмастан, басы айланып, жийениниц есигиниц алдында базарлыгын ар;алаган керинисинде сууретлейди. «Мине, усы еки керинистиц бири екиншисине у;самайды, бири а; болса, екиншиси ;ара, солай болган менен
1 Бекбергенова Зияда Утеповна - филология илимлериниц докторы, профессор, бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Кара;алпа;стан белими Кара;алпа; эдебияты белими баслыгы, Каракалпак; гуманитар илимлер илим-изертлеу институты.
бири екиншисиниц дэлийли, екиншиси бириншисиниц тууындысы»(94-бет). Жэне де, жазыушыныц шеберлигин кYлкини ;айрыра, Yмитти екинишке айландырыуга кYши жететугын деталлар менен бергенлигин мысаллар ареалы дэлиллеген. Усы ма;аладагы автордыц 1960-жыллардыц екинши ярымында И.Юсуповтыц ;элемине тийисли «Гарры туттагы гYз» (1968) китабына кирген «Сейдан гаррыныц геуиши» ^ррицин таллаулары да ды;кат;а ылайы;. Автор ^рриц да;к;ында бир неше илимий мийнетлерде дэм ма;алалар жэрияланыуына ;арамастан, олардыц авторларыныц ды;;атынан шетте ;алган бир нэрсеге, ол да болса Сейдан атаныц «геуиши»не, ягный, ^ррицниц тийкаргы атамасына итибар ;аратады дэм «Не ушын автор ^ррицниц атын Сейданныц езине емес, геуишине ;ояды? Бир ^ррицди езине багышлаган геуиште ;андай сыр бар? деген сорауларды дурыс ортага ;ояды дэм «^ррицде тозыуы жетип жамалыудан бери кетпеген геуиштиц дэр бир жамауы ;ара;алпа; жагдайындагы феодализмниц ширип турган уа;тын керсетсе, екиншиден геуиш ези менен тэгдирлес ийесиниц емирин сейлейди. Сейданныц барлы; емири кууаныу, жайнап-жадырап жYриу дегенниц не екенин билмеген, бири-бирине у;сас жетпесинли ^нлер, ауыр мийнет, а;ырет сезлер менен еткен. Гене геуиш Сейданныц еткен емирин керсетсе, социаллы; жагдайдыц езгериуи менен оныц орнына таза геуиш келеди. Гене геуишти кийип жYрип деш ким менен ашылысып сейлеспейтугын Сейдан, емиринде деш кийип кермеген таза геуишин жадыраган ^лкиси менен ;абыл етеди. Жазыушы усы геуишлердиц орын алмасыуы ар;алы путин бир жэмийетлик формацияныц орын алмасыу шынлынын аш;ан», деп жазады.
«^рриц дэм новелла да;;ында» [Жас Ленинши. №10, 1970] ма;аласыныц атамасынан керинип турганындай, автор бул еки киши эпикалы; жанрдыц еза ара у;саслы;лары менен езгешеликлерин рус дэм езбек эдебиятшы-алымларыныц илимий-теориялы; пикирлерине сYЙене отырып сез етеди. Каракалпак; эдебиятында новелла жанры 1960-70-жыллары пайда болып, ;элип-лесе баслаганлыщтан, жэне де, алымныц тийкаргы изертлеу объекти ^рриц жанрын изертлеуге багдарланганлыщтан, ма;алада новеллага ;араганда ^рриц жанрына кебирек дьщкат аударады. Эсиресе, жыраулардыц дэм ;ыссаханлар-дыц Yлкен дэстанлардыц, ;ыссалардыц бапларыныц басында, ямаса, дэр бир баптыц ортасында д.т.б. сол сыя;лы характерли жерлеринде дэстанларды жыр-лау, ;ысса о;ыу алдында орын алган ;ара сез бенен текстлерди реалистлик ^р-рицлердиц дэреклери сыпатында керсетеди. Ма;алада ^рриц жанрыныц езине тэн езгешелиги В.Г.Белинский, Л.Тимофеев, Н.Венгров, Л.В.Шепилова, Л.Г.Абрамович сыя;лы илимпазлардыц пикирлери тийкарында дэлилленген. Соныц менен бирге алым: «Х,эзирги кYнде теоритиклер ортасында ^рриц менен новелла Yлкен тартыстыц шецберине айланып отыр. Тартыс жанрдыц шегарасында. Айырым эдебиятшылар новелланы ез алдына жанр деп ;арайды, оны езлеринше дэлийллеп береди, екиншилери новелла жанры жо; ал ол ^ррицниц ишинде жасайтугын, оныц бир тYри дейди, Yшинши биреулери новелла менен гYPриц ортасына тецлик белгисин ;ояды дэм т.б. Новелла менен ^ррицниц Yстинде дискуссия совет эдебияты тарийхында жигирмаланшы жыллары (ХХ эсир нэзерде тутылган - Б.З.) «Корабль», отызыншы жыллары «Литературный критик», «Знамя», «Литературная учеба» журналларыныц бетинде болып етти. Хош, ондай болса барлы; уа;ытта дискуссияныц материалынан тYспейтуFын бул ;андай жанр? ГYPриц деген не? Новелла деген не?» деген сорауларды ;ойыу менен биргеликте, новелланы ез алдына жанр деп ;арайтугын М.Гвегадзе, А.Наумов, В.И.Сорокин, Г.Н.Поспеловлардыц пикирлери менен есапласа отырып, новелланы: «Оныц тийкаргы белгиси етип уа;ыяныц таярлыщсыз бирден басланыуы, еткир сюжетин, кYтилмеген жуумагын, идеялы; еткирлигин, дэрекет тезлигин, эффект бирлигин, динамикалылынын т.б. сол сыя;лы белгилерин кезде тутады», - деген пикирлерин билдирсе де, ма;аланыц сонында автор новелланы ез алдына жанр сыпатында алып карамастан, оларды ^рриц-новелла деген жуума;ка келеди. Алымныц новелла да;;ында билдирип еткен илимий-теориялы; пикирлерин дурыс тYсинсек болады. Х,а;ыйк;атында да, ХХ эсирдиц 50-60-жылларындагы ;ара;алпа; прозасында киши эпикалы; жанрлардыц курамында новелла жанры шыгармалары жаца рана пайда болып,
кэлиплесиу дэуирлерин бастан кеширип атырганлыктан, бул жанр шыгарма-лары даккында анык пикирлер билдирлмесе де, дэслепки изертлеулер сыпа-тында ды;;ат;а ылайык болды дэм арадан ярым эсир еткеннен соц, эдебияты-мызда новелла жазыушыларыныц дэм олардыц новелларыныц саны дэм сапа-сыныц артыуы менен жас изертлеуши Д.Камалованыц «Каракалпак; эдебия-тында новелла жанры» (филология илимлери бойынша философия доктори (PhD) дисс...автореф. - Нукус, 2021) деген атамадагы диссертациялык жумысында бул макала дэслепки дереклердиц бири сыпатында пайдаланылды.
Илимпаздыц «^рриц дэм жаслар творчествосы» макаласында автор дэзирги заман каракалпак; ^ррициниц (1960-70-жыллар ^ррицлери нэзерде тутылган - Б.З.) тураклы авторлары жаслар екенлигин, олардыц бойындагы жаслык жигер, отлы сезим, таза мудаббат, кайсарлык ежетлик, мийнеткешлик, эрманшыллык ^ррицлерине еткенлигин, жас авторлардыц деретиушилигинде ез жанрына талапшацлыгы, койган мэселеге принципиаллыгы, езиншеллиги, батыллыгы айрыкша сезилип турганлыгын айрыкша атап керсетеди. Макалада 60-70-жыллардыц жас жазыушылары болган Э.Атажановтыц «Ай сыгалайды» ^ррицинде каракалпак эдебиятында еле козгалмаган тыц теманыц сууретленгенлигин, екинши жэдэн урысы дэм урыстан соцгы жыллары жесир калган жас келиншеклердиц тэгдириниц курамалы кешкенлигин, урыста ери кайтыс болган келиншектиц, ийилип тYскен есигин, кала берсе ата-енесин кыймаганлыктан, кэйнисине басын шатыуга шекемги аралыкта бастан кеширген психологиялык кеширмелерин шебер бере алганлыгын жетискенлиги сыпатында керсетсе, лекин айырым орынларда жазыушыныц турмыс мэселесин бираз ацсатластырып сууретлеуге жол койганлыгын орынлы сынга алады. Г.Камалованыц «Бир тал шаш», «Почтальон келгенде», К.Эметовтыц «Мэрияш», «Кецес» гYPрицлеринде жазыушылардыц тема тацлаудагы, сол тема аркалы мазмунды ашыудагы, кадарман образы менен характерин жаратыудагы жетискенлиги менен кемшиликлерин анык мысаллар жэрдеминде керсетип етиуге дэрекет етеди. Изертлеуши ези сез етип отырган дэуирдеги жас жазыушылардыц гYPрицлерин жэн-жаклама таллай отырып, еки мэселеге айрыкша токтап еткенди макул кереди: «Бириншиден, дэуир руудын сызыуга умтылыу публицистиканыц басымлыгына экеледи. Бул белги дэзирги заман эдебиятынын езгешелигине айланып отыр. Бул соцгы дэуирде жазыушыныц уакыт, дэуир толгатып отырган мэселелерге жакыннан араласыуы, кYнделикли мэселеге тез жууап бериуинен тууылады. Гейпара эдебиятшылар гYPриц жанры очерк пенен ^тэ жакынласып, езиниц ^ррицлик белгилерин жок етип баратыр дегендей пикирлерди айтады. Бизицше, турмыстыц жаца рауажланыу шараятында гYPриц езиниц жаца мYмкиншилигин туудырмакта. Екиншиси, адам характерин сызыу гYPрицлердеги «жаца тарийхый байлыклардыц» кезин ашты. Эдетте, характер сызыу ^ррицниц тэбиятында кебирек таяр характерлер менен аткарылады. Таяр характер сызыу характерин бир неше керинислер аркалы алып етип дэлиллейтугын роман, повестлер менен салыстырганда тец келмейтугын дэрежедеги кыйыншылыгына ийе. Сонлыктан да, классик жазыушылар гYPрицди шеберлик мектеби деп мойынлайды» (104-бет). Илимпаз атап еткен публицистикалык рууд, публицистикалык сууретлеулердиц соцгы жыллары кэлеген жанр шыгармаларына араласканлыгы дэм зор нэтийжелер бергенлиги белгили. Жэне де, «^ррицниц атын гYPриц етип туратугын нэрсе-шеберлик. Керкем ^рриц шеберликтиц жуумагы. ^ррицдеги шеберликтиц критериялары кеп: турмыс дакыйкатлыгын реал сууретлей билиу, керкем деталь табыу, композициялык ыкшамлылык драматизмниц ^шлилиги, тилдиц керкемлиги т.б. Жаслар творчествосында усы критериялар ез жууабын тауып отыр» деп бадалайды.
С.Бададырованыц «Заманласларымыз образы жаслар творчествосында» дэзирги заман каракалпак эдебиятыныц келбети прозаныц (1970-75-жыллар нэзерде тутылады - Б.З.) ^н сайын тынбай есип атырганлыгы менен белгилентугынын, бурын ^ррицлерди лирикалык косыклардай жийи керинетугын жанр деп атайтугын болсак, енди повестлер даккында да усы пикирди айтыуга болатугынын, «Эмиудэрья» журналы бетлеринде соцгы еки жылда (1974-1975-жж) жэрияланган Э.Атажановтыц «Ата мэкан»,
К.Жуманиязовтыц «Ауылым», Т.Халмуратовтьщ «Мениц ауылласым», Ж.Дэулетияровтыц «Yш нэруан едик», Э.Карлыбаевтыц «Ай толыс;ан тYнде», Г.Рахимованыц «Жаслыщта берген кеуил», А.Халмуратовтыц «Бала жетелеген келиншек» дэм «Саз тол;ыны» повестлери мысалында керсетип етеди. Изертлеуши бул повестлерде заманласлар образыныц бYгинги келбетин менен жар;ын тулгасыныц унамлы керинисте сэулелениуи менен биргеликте, айырым жазыушылардыц шыгармаларында хал;ымыздыц YPп-эдетлери менен моралыныц, эдеп-икрамлылыгы менен турмыс да;ый;атлыгыныц бузып керсетиуге жол ;ойылып атырганлыгын тийисли орынларда ;атац сынга алып етеди: «Жазыушыныц уазыйпасы хал;ымыздыц турмысында емир сYриуши жа;сы Yрп-эдетлерин, руудый дYньясыныц байлыгын керкемлеп сууретлеуи, оннан о;ыушыныц руудый дYньясыныц байыуына тэсир ететугын нэрселерди бериуи керек...Жаслар творчествосында жетиспей атырган жэне бир кемшилик автордыц бережа; идеясына кYтэ жецил, асыгыслык; пенен ;атнас жасауы... Жас авторлардыц повестлерин о;ып отырып, жаслар творчествосында кецнен ец жайган нэрсе - олардыц лирикалы; ;адарманларыныц тили менен шыгарма жазыуы. Жазыушыныц барлы; шеберлиги енди сейлеп атырган ;адарманныц тилинде кериниуи керек. Бир мысал алып керейик: «бзим де сол жумысымда ислеп атырман. Енди мениц деш нэрседен ууайымым жо;. Хожалы; маш;аласы басыца тYсип о;ый алмай ;алар деп, ;олымнан келгенинше оны тарыщтырмаура, езиниц Yйленгенине налытпауга тырыстым. Мына нэрсе жетиспей тур деп аузыма алмадым» (А.Халмуратов. «Бала жетелеген келиншек»). Бул ;атарларда ерси болып кезге тYсип турган деш нэрсе жо;. Кадарманныц тилинен хожалы; жагдайы да;;ында ;ыс;аша маглыумат берилген. Бира;, бул жерде керкем шыгарманыц тили ауызеки сезден о;ыушыныц сезимин ;ыты;лайтугын керкем кYшке ете алмаган» (102-бет). Изертлеуши 1974-75-жылларда басылып шы;кан повестлердиц тил керкемлиги, турмыс шынлыгын сууретлеудеги ол;ылы;ларды дэл керсетип бериу менен бирге жас жазыушылардыц ортага эдмийетли мэселелерди ;оя отырып, мэселениц шешимине бир тэреплеме ;атнас жасап ;алатугын жагдайлардыц ушасатугынын, олар езлери айтпа;шы болган нэрсени кеуилдегидей етип шыгараман деп, соган кYш жумсап, бас;а тэрепинене кеуил белмегенликтен, нэтийжеде бас;а жагынан кес шыгып ;алатугынын, айырым ;адарман образлары турмыс тос;ынлы;ларына ;арсы шешиуши гYрес барысында ашылыудыц орнына, эйтеуир нэрсениц Yстинде бахытсыз болып ;алып, жYреклеринде дэсирет, кезлеринде жас, мYсэпир далында сэулеленетугынын кемшилиги сыпатында атап керсетеди. Элбетте, илимпаздыц керкем шыгармаларды икир-шикирине шекем бундай тал;ылауларынан ;элеген жас эдебиятшы илимпазлар Yлги алса екен деген пикирге келемиз.
Пайдаланылган эдебиятлар:
1. Бададырова С. Гуррицлерде шеберлик // Эмиудэрья. № 10, 1970.
2. Бададырова С. Гуррин, дэм новелла //Жас Ленинши. 3-февраль, 1970.
3. Бададырова С. Гурриц дэм жаслар творчествосы да;;ында // Эмиудэрья. № 3, 1970.
4. Бададырова С. «Китабы дедем Кор;ыт», «Коблан», «Едиге» дэм дэзирги эдебият да;;ында ойлар». Некис, Кара;алпа;стан, 1992.
© З.У. Бекбергенова, 2022.
PROBLEMS OF KARAKALPAK STORIES IN THE STUDIES OF PROFESSOR S.BAKHADYROVA
Z.U. Bekbergenova
Abstract. The article discusses one of the topical issues of Karakalpak literary criticism: the views of Professor S. Bakhadyrova on scientific works of the 1970s related to the genre of short story and short story
Key words. Karakalpak literature, creative laboratory, writer, genre, story, short story.
© Z.U. Bekbergenova, 2022.
