ТАРИЙХЫЙ ШЫНЛЫҚ ҲӘМ СЮЖЕТ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТАРИЙХЫЙ ШЫНЛЬЩ Х,ЭМ СЮЖЕТ

Х.К. Утемуратова1

Ма;алада тарийхый шынлы^ х,эм сюжет мэселелери сез етиледи. Х,эр бир жазыушыныц стильлик езгешеликлери белгиленеди. Макала к;арак;алпак; эдебияттаныуындагы эх,мийетли мэселелердиц бирине багышланган. Жазыушыныц х,эм шайырдыц жеке стильлик езгешеликлерин изертлеу эх,мийетли. Автор теориялы; х,эм эмелий эх,мийетке ийе жуума;ларды шыгарган. Ма;алада образлар да;;ында тийисли тужырымлар шыгарылады. Кара;алпа; прозасы рауажланыуында жазыушылардыц Yлеси тууралы айтылады. Деретиушилик лаборатория х,эм тарийхый роман тууралы илимий мийнетлерге шолыу бериледи.

Гилт сезлер. Керкем эдебият, поэзия, проза, усыл, поэтика, тарийхый роман, сюжет, композиция, деретиушилик лаборатория.

Тарийхый романда образлар тары сюжет курыуда ез езгешеликлери белгили болады. Кара;алпа; тарийхый романыныц изертлениуи мэселелери эдеуир курамалы есапланады. Себеби,тарийхый проза ез рауажланыу жолына,дэстYрине ийе саналады, тарийхый шынлыкты керкем шынлыкка айналдырыуда х,эр бир жазыушы езинше жол тутады. Жазыушыныц фантазиясы тарийхый шыгармада баслы орында турады. Мысалы, К.Султанов "Эжинияз" романында [1, с. 267] керкем кыялды белсенди ислетеди, шайырдыц ;осы;ларынан, шыгармаларынан, халы; ауызеки эпсаналарынан пайдаланады. Пейзажлар роман бетлеринде шеберлик пенен бериледи. Портретлер орынлы колланылганын керемиз. Эжинияздыц Хийуа медреселеринде билим алыуы тууралы тарийх маглыуматлары бYгинги кYнге дейин са;ланып жеткен. К.Мэмбетовтыц "Бозатау" романында да [2] Эжинияздыц медресеге кабылланыуы х,ак;к;ында К.Султановтан бас;ашара; жазады. Жетим жигиттиц билими бул романда баслы орында турады.Демек, бир рана дерек тYрлише талланады, еки романда тYрли сюжет рауажландырылады. Еки жазыушы тарийх маглыуматларына еки тYрли ;атнас жасаган. Бул жазыушылардыц керкем ;ыялы менен байланыслы болып келеди. Тарийхый шынлы; пенен керкем шынлы; ;оспалы сыпатларга ийе болады. Сюжетти рауажландырыу ушын жазыушыныц керкем ;ыялы тарийхый дереклерге негизленеди.Кепшилик жазыушылар ез шыгармаларында фантазияны кеплеп пайдаланганлыгы белгили болады. О.Бекбаулов та тилши-илимпаз болганлы;тан, "Беруний" [4, с. 178], "Владимир Кара;алпа;ов" [4, с. 178] романларында хужжетлерден кеплеп пайдаланады, сюжетти тарийхый шынлы; тийкарында рауажландырады. Лекин, романлардыц бах,аланыуы мэселеси турады.Солай етип, тарийхый деретпеге фактлар толы; киргизилгени менен эдебий жэмийетшилик ;абыл ете бермеуи де мYмкин. Белгили шегара са;ланыуы керек болады. Т.Кайыпбергенов [5] А.Султанов [5, с. 160], К.Каримов [10, с. 268] романларында сюжетти салыстырмалы багдарда Yйренгенде, авторлардыц даралыгы, езгешелиги, стильлик жацалы;лар мэлим болады. Улыума ;ара;алпа; тарийхый прозасыныц ;элиплесиуинде, рауажланыуында баслы тенденциялары белгиленеди. Каза;, езбек, рус, татар, жэх,эн халы;лары тарийхый прозасыныц Yлгилеринен, фольклорлы; дереклерден, ацызлардан, эпсаналардан, шайырлар, Берда;, Эжинияз, ^нхожалар дереткен шыгармалардан пайдаланды. А.Султанов архивлик дереклер менен бирге Аллаяр Досназаровтыц хатларынан да Yзиндилерди романга киргизеди, оныц заманласларыныц еске алыуларын да, Ж.Сейитова, Т.Алланазаров, Ф.Касымовалардан, кезлери менен керген адамлардыц яд;а тYсириулерин ;олланады. Бул роман кинороман деп аталады,

1 Утемуратова Хурлиман Кулмуратовна - Каракалпакский научно-исследовательский институт гуманитарных наук Каракалпакского отделения Академии наук Республики Узбекистан.

дереклер бир канша баскаша пайдаланылады. Драмалык деретпелерден соц жазылады. Жетим калган, отын аркалап киятырган жас еспиримге Бедилдиц китабын окыганнан кейин Хийуадан келген мырзабасы кайыл калады, бирак оныц о;ыу ушын медресеге пул телей алмаслыгын билип ойланады. Сонда дайылары жигитке кемек береди. К.Султанов романында калтасында бар гэрежет пулынан кетеринде то;ыма персонаж-гYреспаз Кэлменге жэрдем берген бардамлыра; жигит сууретленеди. Солай етип, бас образдыц келбетине авторлар езинше белгилер косады. Ерназар образында да усындай кубылысларды кериуге болады. К.Султанов оныц жас жигитлик пайытын, гошшаклыгын керсетеди. Халы; прозасында бир неше вариантта эпсаналар сакланган. Усылар тийкарында романда сюжет рауажландырылады. Сюжетте Хийуадан еки жасауыл келиуи менен уа;ыялар кескинлесип баслайды, тогайда тазы ийт пенен кус салып, ;оян аулап жYрген Ерназар менен дэрриу ;арама-;арсылы;лар пайда болады. Олжасын тартып алмакшы болганларга ол кYш бермейди. Ак;ыбетинде оны ;ама;;а салады. Есенгелдиниц шешенлиги менен, Ережептиц газы ушын еш алыуы, адамлардыц топалац шыгарып, козгалыс;а тYсиулери хэдийселери сюжеттиц негизин курайды. Автор палуан Ерназар образын жасайды. Керкем сез зергери К.Султанов стилинде лиризм басым келеди. Бул тYсиникли, себеби лирик шайыр, керкем сез шебери Эжинияздыц к;осык;ларыныц ези сол роман деретилиуине тийкар болган. Эжинияз тууралы халы; ацызлары да пайдаланылган. Эжинияздыц ;осы;ларыныц деретилиу тарийхы да ;ызы;лы эпизодларга айналдырылган. Шайырдыц «Мегзер» косыныныц деретилиу тарийхы тууралы айтылады. Эжинияздыц сYЙген ;ызы Ханзада деп бериледи, оныц образы жасалады. Бул тууралы шайырдыц «Кериц» косынынан маглыуматлар табыу мYмкин. Булардыц хэммесин автор пайдаланады, К.Султанов ези де шайыр болганлы;тан, роман жазыуда оныц шайыршылык таланты тэсир еткен. Тэбият керинислери, пейзажлар берилиуинде буларды кериу мYмкин. Профессор К.Мэмбетов х,эм жазыушы-шайырдэм илимпаз болганлыщтан, оныц тарийхый романлары сюжетинде,композициясында илимий усыл-стиль басым ушырасады. Буны оныц ногайлы ели тууралы маглыуматлар бериуинде кериуимиз итимал. Жазыушы х,эм илимпаз К.Мэмбетовтыц ези «Эмиудэрья» журналында ез деретиушилик лабораториясы хаккында «Мен ;алай жазыушы х,эм эдебиятшы алым болдым» атамасында жумыста билдиреди, "Он сегиз сауал" атлы мийнетинде болса жазыушылык деретиушилик лабораториясынан маглыуматлар береди, езиниц тарийхый романларыныц- "Бозатау", "Пос;ан ел" ("Зобалац", "Топалац", "Туркистан") эпопеясыныц жазылыу тарийхлары тууралы айтады. Шынында да, ;ара;алпа; тарийхый прозасында жазыушылардыц стилин YЙрениУде бул маглыуматлар огада пайдалы екенлиги белгили. Жазыушы О.Бекбаулов стилинде де илимийлик басым келеди. Буны оныц «Владимир Каракалпаков» атлы тарийхый деретпесин таллауымыз аркалы кериуимизге болады. Мысалы, Владимир Кара;алпа;овтыц ;ара;алпа;лар тууралы дереклери романда берилген. Бул тарийхый маглыуматлар ках,арман тилинен керкем шыгармада баян етилген. Алым Беруний жасаган заманын да еринбей изертледи. Роман сюжетинде эпсанауий тэуип Улы;пан-Ибн Сино да катнасады. Устазы да сюжетте хэрекет етеди.Демек, О.Бекбаулов та ези изертлеуши болганлыщтан, Беруний дэуирин YЙренген, бул алым х,аккында илимий мийнетлерди сын кез карас пенен карастырган. Сюжет оныц тууылыуынан басланады, "Тас куйы ауылында тууылган перзент" белиминде усыны керемиз. Саяхатлар да кызыклы акыялар аркалы берилген. Бирак, фантазия басым болып кеткен. Романда ках,арманлар "Маман бий эпсанасы", "Бахытсызлар" х,эм 'Тусиниксизлер" романларында да сюжетте халык ацызлары, ауызеки тYPде тараган дереклер, архив хужжетлери, керкем шыгармалардагы фактлар,бэри пайдаланылганлыгын кериуимизге болады. Т.Кайыпбергенов та оныц треске тYскенлигин сез етеди, лекин образды рауажландырыу ушын Ерназардыц баска да минез-кулык кэсийетлерин береди. А.Садыков палуанлык пенен бирге оныц кесемлик пазыйлетин бермекши болды [11, 320]. Автор ой-кыялы кемегинде Жаракпан образын жаратады, сюжетте бул персонажга байланыслы уакыялар бериледи, етеш шайыр менен бирге

YHeHbiH XXI BeKa • 2022 • № 5-1 (86)

"BocTaHcw3 6y-6h-" poMaHw 6eT-epHHge x,apeKeT Kbrnagw. "TYcHHHKcH3-ep" poMaHWHga ga Hyp-w6afi o6pa3w, OFaH 6afi-aHbic-w 6o-FaH croweT wa3biymbiHb^ KepKeM ^HH^HHH^ weMHcH caHa-agw. Cohw ga aHTwn KerayHMH3 KepeK, T.Kafiwn6epreHOB neHeH K.Cy-TaHOB wacaFaH 3aMaHHb^ TacupH 6o-FaH-biFbiH ga 6HHKap-afi a^MaHMW3. O-ap eMHp cYpreH gayupge 6YrHHrH KYHgeragefi TapHHXbifi mwH-wK to-mk; 6e-rH-H eMec egH, meK-ey-ep opwH a-gw, KagaFa-ay-ap 6acwM egH. K.MaM6eTOBTb^ "noc^aH e-" эпопeнcwнga croweT, o6pa3-ap 6upa3 me6ep-HK neHeH waca-agw [2, c. 368]. EyHga ga na-yaH-wK; OpMaH6eTKe thhhc-h 6e-rH peTHHge a-wHagw. ^eMeK, TapHHXbifi poMaH-apgb^ croweTHHge rYpecKe TYcuy эпнзоg-apw Ke6upeK a-wHgw. ^eMeK, TapHHXbifi npo3a yaKH--epH e3 TawHpHH6e-epH MeHeH $aHTa3HH-apw THHKapwHga mbiFapMa-apgb^ croweTHH payaw-aHgwpagw [6, 256,12]. TapHHXbifi poMaH Mace-e-epH MeHeH myFbrn-aHFaH H-HMna3-ap croweT, o6pa3-ap, 6aHH-ay ycbrn-apw 6ofibiHma nHKHp-epHH Ke^THpegu [7, c. 148, 8, c. 77-81]. ^eKHH, 6y-apgw - OH-apgw, nHKHp-epgH waHe ge payaw-aHgwpwn, HyKcaH-apgw, weracKeH-HK-epgH 6upMe-6up aHTwn KeTuyuMH3 gapKap. ^a3wymw ymwH poMaHHb^ wa3brnwy wbrn-apw, gepeTH-Hy TapHfixw a^MHHeT^u caHa-agw. 3aMaHHb^ TacHpH 6o-FaH-biFbiH ga ecan;a a-wywMbi3 KepeK 6o-agw.

ddeduam^ap:

1. Cy-TaHOB K.9WHHHH3. - HeKHc: ^apa^a^na^cTaH, 1967. - 267 6.

2. MaM6eTOB K. noc;aH e-. - HeKHc: ^apa^a^na^cTaH, 1988. - 368 6.

3. ^aHwn6epreHOB T. ^apa^a^na^ gacraHbi. - HeKHc: ^apa^a^na^cTaH, 1979. - 496 6.

4. BeK6ay-OB O. B-agHMHp KapaKa-naKOB. -HeKHc: ^apa^a^na^cTaH, 1987. - 178 6.

5. CynTaHOB A. ,fl,ex,MeT. - HeKHc: Bh-hm, 2008. - 160 6.

6. Hacyp-aeBa 3. TepoH coBpeMeHHoH KapaKa-naKcKOH npo3bi. -HyKyc: KapaKa-naKcTaH, 1976. - 256 c.

7. HypwaHOB n. CBepHH c HapogHoH naMHTbro. - HyKyc: Bh-hm, 1994. - 148 c.

8. BeK6epreHOBa 3., MaM6eTOBa M.K. MaM6eTOBTbiH, npo3a-HK mbiFapMa-apbmga gayup x,aM ;ax,apMaH npo6-eMacw // Xa6apmw. - HeKHc, 2010. - № 3. - B. 77-81.

9. MaM6eTOB K. MeH ;a-aH wa3biymbi x,aM age6uHTmw a^HM 6o-gbiM // 9MHygapbH.

- HeKHc, 2000. - № 3. - B. 39-45.

10. KapHMOB K. A; Kanmbi;. - Xope3M, YpreHHm, 2016. - 268 6.; Y-mm gamT 6epH-epu.

- HeKHc: Bh-hm, 2004.

11. 11.Cagw;oB A. BocraHcbi3 6y-6u-. - HeKHc: ^apa;a-na;cTaH, 1988. - 320 6.

12. 12.TeopHH -HTepaTypw. - M., 1965. - 504 c.

© M.U. Ibragimova, 2022.

HISTORICAL TRUTH AND PLOT

H. Utemuratova

Abstract. The article discusses the problems of historical truth and plots. The stylistic features of each writer are noted. The article is devoted to one of the urgent problems of the Karakalpak literary criticism. The author defines the searches of writers. The definition of the individual style of the poet and prose writers is of great importance. The author has achieved scientific and practical conclusions on the problem made. The corresponding conclusions about the heroes and their images were made. This article notes the contribution of writers to the development of Karakalpak historical prose. A review of works devoted to the historical novel and the creative laboratory is given. Key words. Fiction, poetry, prose, style, poetics, historical novel, plot, composition, creative laboratory.

© M.U. Ibragimova, 2022.