CC BY
23BERDAKH'S WORKS AND HISTORY
Utambetova A.
Candidate of Philology, Karakalpak Scientific Research Institute of Humanities, Karakalpak Branch of the
Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Nukus
БЕРДАК; Д6РЕТИУШИЛИГИ ^ЭМ ТАРИЙХ
Утамбетова А.Ж.
филология илимлериниц кандидаты, взбекстан Республикасы Илимлер академиясы К,арацалпацстан бвлими Царацалпац гуманитар илимлер илим-изертлеу институты Yлкен илимий
хызметкери,. Нвкис цаласы
Abstract
The article is devoted to the research of historical-epic works of one's of the most famous representatives of Karakalpak classical literature of the XIXth century, the talented Karakalpak poet Berdakh. Аннотация
Макала XIX эсирдиц каракалпак классик эдебиятыньщ ец уллы уэкиллериниц бири, белгили каракалпак шайыры Бердактыц тарийхый-эпикалык шыгармаларын уйрениуге багышланган.
Keywords: people, ulus, clan-tribes, nation, history and etymology. Таяныш сезлер: халык, улыс, урыу-кэуим, миллет, тарийх хэм этимология
Бунда Бердак шайырдьщ тарийхый - эпикалык шыгармаларынан «Шежире», «Хорезм», «Амангелди», «Айдос бий», «Ерназар бий», «Кулен болыс» шыгармалары Yлкен эхмийетке ийе. Оларда Yлкен бир елдин емир суриу дэстурлери менен тэжрийбелери, социаль жэмийетлик керинислери этикалык хэм эстетикалык эдеп-икрамлык белгилери, сиясий гYреслери менен олардыц акыбетлери, бул тарийхый дэуирлердеги елди, халыкты баскарган тарийхый адамлардын умытылмас ислери жазып калдырылган».
«Бердак шайыр ез заманында тек гана каракалпаклар ушын емес, ал консылас Хорезм халыклары ушын да кэдирли хэм кымбатлы болды. Онын жырлары каракалпак хэм Гене Yргениш жерлеринде, Сыр бойындагы жасаушы казаклар менен Кдшкадарья, Сурхандарья, Андижан, Наманган, Фергана бойларындагы езбеклер менен каракалакларга да белгили болганлыгын билемиз. Булар езбек эдебиятшысы Б.Курбанбаевтын [1] хэм казак эдебиятшысы С.Тойшыбаеванын [3] илимий мийнетлеринде белгили екенлигин айтып етиу орынлы. Булардын арасында, элбетте, уллы Бердак шайырдын кен тарийхый-эпикалык
шыгармаларынын орны езгеше болды. Эсиресе, онын «Хорезм», «Амангелди» атлы тарийхый-эпикалык шыгармалары путкил Хорезмге, жокаргы каракалпакларга сYЙикли дэстанлар ретинде ез уактында белгили болтаны айкын. Бирак олардын бизге шекемги толык жазба нускаларынын келип жетпеуи олардын жокаргы каракалпаклар, путкил Хорезм ойпатында да жазба нускаларынын кеплеп табылмауы екинишли хэм буган ен биринши рет Бердак шайырдын хакыйкатшылыгы, терен реализм кескинлик, тоскынлык етти деп есаплау эдалатлы болса керек. Усындай эдалатлык образлар, олардын тарийхый хакыйкатшылыгы менен CYУретлеу реализиминин теренлиги,
олардын ханлык система менен Yстем топарларга карсы каратылыуы Бердак шыгарамаларынын -онын эпикалык тарийхый дэстанларынын да ез уактында куудаланыуыларына, усы кYнлерге шекем дурыс тYCинилмей, хэр кыйлы багдарларга бурып, гейде дурыс, базыда надурыс бахаланыуларына алып келди. Х,эттеки елеге шекем Бердактын бир пYтин деретиушилик жолы менен эпикалык тарийхый дуньясы езинин толык, эдалатлы тураклы пикирлерине ийе болмай киятыр десек арзыйды.
Профессор Э.Пахратдиновтын дурыс керсеткениндей: «Керкемлик рауажланыу тек гана эдебият пенен улыума керкем енердин алга рауажланганлыгын керсетип коймастан улыума адамийзаттын сана сезиминин, кез-карасларынын есип баратырганлыгын керсетиуи менен характерли. Буны биз Бердак шайырдын мысалында анык кере аламыз. Себеби Бердак шайыр ези жасаган заманнын характерин, темпин керсете алды.
Бердак шайыр хакыйкаттан да XIX эсирдеги кескин карама- карсылыклар заманында жасап коймастан езинин дэуиринен рауажланган тYPде емир CYPДи. Себеби XIX эсирдеги каракалпаклар кешпели, ярым кешпели характерден бир канша отырыкшы турмыс кэлпине айланды. Хорезм цивилизациясы менен жакынласты. Халык аз да болса сауатлы бола баслады. Жэне де бул жыллары халыктын изли-изинен зулымлыкка карсы халык азатлык кетерилислерине шыгыуы Yлкен эхмийетке ийе болып, олар путкил елдин саналы хэрекетлерин, олардын саналы гYреске хэрекет етип атырганлыгын анлатты. Каракалпаклар Орта Азияга караганда мэдениятлы, илим хикметли халык Россияга косылыуга талапланды. Бул усы халык емиринде стихиялы жол менен емес, ал каракалпаклардын еткен эсирлерге салыстырганда
жэмийетлик санасыньщ рауажланыуы хэм керкемлик санасы кез карасынан бир адым алга илгерилегенлигин керсетиуши фактлердин бири еди. Мине, Бердак шайыр усындай кез-караслардан хэмме тэрептен кайнаган эсирде жасады. Бул онын деретиушилигине шешиуши тэсир етпеуи мумкин емес еди» [2, с. 42].
Элбетте, усы орынларда каракалпаклардын 1873-жылы Россияга косылыуынын унамлы хэм унамсыз тэреплеринин де Бердак шайырга тэсири тууралы айтпай етиуге болмайды. Бул Россияга косылыудын ен жаман тэрепи, жокарыда айтканымыздай-ак бир путин халыктын екиге белиниуи болды хэм усы процесс халыктын бирлигине, онын бир тутас миллий сана сезимлеринин алга рауажланыуына кери тэсирин тийгизди. Бердак сыяклы алдынгы катарлы деретиуши уэкиллеринин алагадалагын, кез-карасларынын еки тэреплемелигин туудырганы сезсиз. Усыган карамастан елде каракалпаклардын да путкил Хийуа ханлыгынын Россияга косылыуы менен мэдений рауажланыудын, кун керис дэрежесинин путкил дуньялык европалык илим хикмет дэрежесине, кунделикли кун керис дэрежесине, медициналык хэм билимлендириудин алдынгы дэуирлерге салыстырма турде алга илгерилеуине мумкиншиликлер ашканы анык. Усы процессти елдеги ашылган жанаша билимлендириу, медицина орайларынын, халыкка еле эпиуайы болса да хызмет керсетиуши емлеу-баскарыу орайларынын ашылыуы себепши болды. Бирден бахалаганда бул халык ушын алдынгы уакытлары ерси, турпайы деп тусинилсе де, кем-кемнен усы жаналыклардын ел, халык арасына тез енисиуи иске асты. Буларды, элбетте, Бердак шайыр ез кези менен кермей, еситпей калган емес.
Бул уакыялар тууралы белгили мэмлекетлик гайраткер, ез кэсиби бойынша тарийхшы, мийнет кахарманы К.Камалов былай жазган: «Хийуа ханы 1873-жылы Россиянын кол астына Эмиудэрьянын он тэрепин, Шораханнан Мойнакка шекемги аралыктагы каракалпакларды урыссыз, ез ыктыяры менен бериу хаккындагы Гендман ( ханнын каладан сырттагы баг сарайы) келисимне кол кояды».
каракалпак жеринде патша Россиясынын колониялык дэуири басланады. Бул патша Россиясына косылган жерлер Эмиудэрья белими деп аталады. Патша Россиясына еткеннен сон Эмиудэрьянын он жагалыгындагы каракалпаклар еки уездлик шелкемлестириледи. Биреуи Шораханда( хэзирги Терткул) екиншиси алды менен Некис елатлы пунктинде, сонынан Шымбайга кешириледи. Шымбай уезди ен еки болыслыкка белинеди... Негизинде Россия хэмме каракалпакларга бийлигин Шорахан уезди аркалы эмелге асырган. Шораханда бес болыслык (Сарыбий, Шаббаз, Бийбизар, Кыпшак хэм Тамды) бар еди. Булар аркалы патша Россиясы Петр I, Александр II Индияны басып алып, Хинд океанына шыгыу планын сызады. Сол планды эмелге асырыу ушын Петро Александровск каласын эскерий база етип курады. Калада Оренбургтан экелинген тас гербиштен салынган еки кабатлы эскерлер
жасайтугын казармалар курылган. Гербиш хэм баска курылыс материаллары Оренбург-Аралск аркалы, кейин Арал тецизи, Эмиудэрья аркалы параходлар менен алып келинген. Петр I заманында Россия дуньяда ен кушли армияга ийе еди. Сол жылларда Петро-Александровск архитектуралык жактан сулыу, европалы Россия мэдений Yлгилерге жууап беретугын эжайып кала болтан. Онда кеп эскерлер орналаскан.
Патша хукимети халыктын ден саулыгын саклау максетинде Шаббазда емлеухана, Некис, Шымбай да медпунктлер Петро-Александровскде лазерет пайда етти. Оларда рус халкынын врачлары, медицина хызметкерлери хызмет етти. 1890 жылы Шораханда, Шымбайда рус-жергиликли мектеплери ашылды .
Элбетте, бул фактлердин барлыгы каракалпаклардын XIX эсирдин акыры, XX эсирдин басындагы турмысы, социаль жэмийетлик рауажланыуы ушын Yлкен эхмийетке ийе болган езгерислер еди. Деген менен каракалпак халкы бурыгысынша езиушиликте, Россиянын тийкарынан шийки зат жеткерип бериуши базасы сыпатында хызмет етип, теменги катламнын барлыгы езиушиликте жасады. Солай болса да Кдракалпакстанньщ жана дэуири, Россияга косылганнан кейин елде прогрессив тYPдеги бир канша ендирис орынлары ашылды, олар иске тYCип, бириншиден халык айлык пенен тэмийнленетугын жумыска ийе болса, екинши тэрептен сол ашылган заводлар аркалы халыктын аузына ас-дуз келип куйылды десек те болады. Атап айтканда каракалпаклар Россияга косылганнан кейин Мойнакта, Тербенбесте кишкене болса да балык заводлары иске тYCкен айырым ис билерменлер есип шыгып, баска калаларга барып сауда ислеуди Yйренип (мысалы, Лепес), сол орынлардан ун, кант, шай хэм тагы баска азык аукатлык затларды жергиликли орынларга экелип сататугын болган, айырым белеклерин кэуендерсиз, жарлы, кэмбагал инсанларга аз мугдарда болса да Yлестирип те берген. Бул тууралы жазыушы К.Мэтмуратовтын жана идеялык эстетикалык принципте деретилген «Тербенбес» романында орынлы жазылган.
Каракалпак халкынын ярымы болса да Россия империясынын кол астына етиуи бир канша прогрессив эхмийетке ийе болды, елде парахатшылык турмыс орнады, ен баслысы кулшылык емир кэлпи биротала бийкар етилди. Демек, усылардын барлыгынан Бердак шайыр сол жылларда жасы елиуге шамаласып калган жеке шахс сыпатында да хабардар болып, мYмкин ол езинин барлык шыгармаларындагы ашык айдын турде билдирилген Хийуа ханлыгына карсы идеялык эстетикалык принциплерди, ой-пикирлер менен образларды Айдос бий, Ерназар алакез образларындагы батырлык пенен мэртлик кэсийетлерди тийкарынан турмыстан, сол туурысындагы эдебий кахарманлардын прототиплерин ен алганы менен, ал белгили дэрежеде Россия патшалыгына, онын кудиретли KYшине арка суйеп жазбады ма екен деген пикир
тууылыуы тэбийгый. Себеби онын «Излер едим» косыгындагы мынадай катарлар тегин айтылмаган: Акылы кэмил, илими зор, Билимли ел болмайды кор, Бахыт ушын силтесе жол, Орысыятты излер едим. Демек бундай катарлардагы, сондай-ак кеплеген лирикалык шыгармалардагы ез дэуиринин карама-карсылыкларын, зорлык зомбылыгын, эсиресе салык сиясатын объективлик пенен реалистлик теренлик пенен CYУретлеу принциплеринин еткирлесиуи, мумкин. Бердактын уллы Рус патшалыгына арка CYЙеп, оларга исеним билдирип отырып дереткен катарлар, ой-пикирлер болса керек. Бул керкемлик идеялык эстетикалык принциплер шайырдын тарийхый-эпикалык шыгармаларында дэуир конфликтлер ашыктан
ашык CYУретлеу, халык ушын тууылган кадарман ул перзентлердин эдебий образларын деретиудеги батыл концепциялар, CYУретлеу усыллары менен керкемлеу куралларынын да еткирлесиуин усы багыттан, заманнын, халык тарийхындагы жана езгерислер процессинин Бердакка тийгизген унамлы тэсиринде тууылган деп есаплауга туура келеди.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЯТЛАР:
1. Курбанбаев Б. Бердак дэм езбек эдебияты. Ташкент: Фан, 1982.
2. Пахратдинов А. Бердактын дэстанлык шыгармалары. Некис: Билим, 1994.
3. Тойшыбаева С. Казак-каракалпак эдебият-ларынын байланысы. - Сб. Казакская литература и её интернациональные связи. Алма-Ата, 1973.
