CC BY
6RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
НЕМИС ДЭМ ЦАРАЦАЛПАЦ ТИЛЛЕРИНДЕ ДЭНЕКЕРСИЗ ЦОСПА ГЭПЛЕР
Мамутова У.
Эзбекстан Республикасы Илимлер академиясы ^аракалпакстан белими каракалпак гуманитар илимлер илим-изертлеу институты, Некие каласы https://doi.org/10.5281/zenodo.7992568
Аннотация. Мацалада немис уэм царацалпац тиллериндеги дэнекерсиз цоспа гэплер салыстырмалы Yйренилген. Дэнекерсиз цоспа гэплерди вз алдына топарга ажыратыу олардыц лингвистикалыц тэбиятын уэм мазмунын еле де толыц ашыуга жэрдем береди.
Таяныш свзлер. Синтаксис, цоспа гэп, дэнекерсиз цоспа гэп, типология, сал ыстырмал ы.
Мэмлекетимиз ез гэрезсизлигине ерискеннен кейинги жыллар дауамында тYркий тил билими, соньщ ишинде каракалпак тил билиминде синтаксис мэселелерине де айырьщша итибар каратылмакта. Бул тек синтаксислик теорияныц езиниц жедел рауажланыуына гана емес, ал текст лингвистикасына, коммуникация теориясына катнаслы кеп санлы тил кубылысларын синтаксиске байланыслы керип шыгыуга, оларды жацаша кезкарастан ба^алауга жэрдем береди.
Алдынгы уакытлары бир тиллер топарына тийисли, келип шыгыуы бойынша бир-бирине жакын тиллер салыстырмалы тYPде Yйренилген болса ал соцгы жыллары х,эр кыйлы системадагы тиллерди салыстырмалы Yйрениу кец келемде рауажланып кетти.
Тиллерди салыстырмалы изертлеудиц эх,мийети тууралы кеплеген илимпазлар езлериниц бахдлы пикирлерин билдирген, солардан бири Л.В. Шерба былай деп жазады: «Салыстырыулар тийкарындагы бир тилдиц екинши бир тил менен карсыласыуы, х,эр кыйлы тиллердеги бир ойды, пикирди х,эр кыйлы етип айтыудыц ези адамды пикир х,эм сезимин билинер билинбес езгешелигине ыклас койдырады» [1,54].
Кейинги жыллары х,эр кыйлы системадагы тиллерди салыстырмалы Yйрениу тарауында бир канша жаца илимий мийнетлер пайда болды. Академик В.В. Виноградов та тиллерди салыстырып изертлеудиц зэрYP екенлигин, оныц эх,мийетин атап етти. «Тууыскан, жакын тиллерди тарийхый-салыстырмалы Yйрениу менен бирге, х,эр кыйлы системадагы тиллерди тецлестирмели ямаса салыстырмалы Yйрениуге болады х,эм оларды усылай Yйрениу керек» [2,97] деп жазган еди.
Биз бул макаламызда каракалпак х,эм немис тиллериндеги коспа гэплер, олардыц классификацияланыуы, колланылыуы х,эм олардыц уксас тэреплери, сондай-ак айырмашылыклары тууралы сез етпекшимиз. каракалпак тили келип шыгыуы бойынша агглюнатив^ркий тиллер топарына жатса, немис тили флектив-герман тиллер топарына тийисли. ^оспа гэп тYCиниги дYньядаFы кепшилик тиллерде ушырасады. Бирак оныц тYрлеринде жасалыуында, классификациясында, изертлениуинде парык бар.
Немис тилиндеги коспа гэплер, олардыц тYрлери хдккында А. ^урбанбаевтыц «Немис х,эм каракалпак тиллериниц салыстырмалы грамматикасы» деген мийнетинде: ^оспа гэп деп еки ямаса оннан да кеп жай гэплердиц тYрли грамматикалык кураллар аркалы байланысыуынан дYЗилип, мэнилик, грамматикалык х,эм интонациялык жактан пYтин бир бирликти тэмийинлеуши конструкцияFа айтамыз [3, 154]. Немис тилинде коспа
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
гэплер дизбекли коспа гэп (Die Satzreihe) х,эм багыныцкылы коспа гэплер (Das Satzgefüge) болып екиге белинеди.
Е. Дэуенов, М. Дэулетовтыц авторлыгында «Х,эзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы. Синтаксис» [4,393] деген мийнетинде каракалпак тилиндеги коспа гэплер дизбекли х,эм багыныцкылы коспа гэплер болып екиге белинеди. Жокарыда керсетилгениндей немис х,эм каракалпак тиллеринде де коспа гэплерди екиге белип Yйренген.
Жакын уакытларга шекем илимий мийнетлерде, сабаклыкларда коспа гэпти еки тYрге белип Yйренди.
^оспа гэптиц Yш белимли классификациясы рус тили билиминде XX эсирдиц 50-жылларынан Н.С.Поспеловтыц мийнетинде керсетиледи. Автор дэнекерсиз байланыста дYЗилген коспа гэплерди дизбеклиниц де, багыныцкылыныц да курамына кирмейтугын коспа гэптиц айрыкша структура-семантикалык бир тYри деп есаплайды. Усы дэуирге шекем коспа гэплер синтаксисинде кэлиплескен структуралык, семантикалык багдар соцгы он жыллыкта беккемленди х,эм сол бойынша грамматикалык кубылыста структуралык х,эм семантикалык (мазмунлык) тэреплери биргеликте есапка алынып, дэнекерсиз коспа гэплерди ез алдына коспа гэптиц бир тYри сыпатында Yйрениуимиз керек деген тYCиниклер пайда болды [5, 338-351].
А. ^урбанбаев немис тилинде дэнекерсиз коспа гэплерди дизбекли коспа гэптиц курамында керип шыгады, ягный дизбекли коспа гэп курамындагы гэплер бир-бири менен белгили бир грамматикалык кураллар аркалы байланысады.Оларды байланыстырыушы кураллар болса х,эр тYрли болады. Усыган карай немис тилинде де, сондай-ак каракалпак тилинде де 1) дэнекерсиз коспа гэп (die konjunktionsiose Satzreihe), 2) дэнекерли коспа гэп (die konjunktionale Satzreihe) деп екиге белинеди [3,156].
Ал, каракалпак тилиндеги дэнекерсиз коспа гэплердиц дYЗилиси, семантикасы х,эм стиллик колланылыу мэселелери усы ^нге шекем арнаулы изертлеу объекти болмаган. Х,эзирги каракалпак тилиниц синтаксиси бойынша илимий мийнетлерде, грамматикалар менен сабаклыкларда тилимизде елеули орны бар дэнекерсиз коспа гэплер ез алдына категория ретинде жакын уакытларга шекем системалы тYPде Yйренилместен, багыныцкылы х,эм дизбекли коспа гэплер курамында солардыц дэнекерсиз тYри ретинде каралып келди. Олардыц базыбир езгешеликлери Н.А.Баскаков, Е.Дэуенов, М.Дэулетов, А.Бекбергенов, х,эм т.б. илимпазлардыц мийнетлеринде, сондай-ак жокаргы окыу орынлары ушын сабаклыкларда, окыу колланбаларында сэулеленди.
каракалпак тилиндеги дэнекерсиз коспа гэплерди ез алдына категория сыпатында Yйрениуге М.Дэулетов тийкар салды. Ол "Х,эзирги каракалпак эдебий тили. Синтаксис" деп аталган сабаклыгында дэнекерсиз коспа гэплерди ез алдына коспа гэптиц айрыкша структура-семантикалык тYри сыпатында Yйренеди [6,169]. Автор «Дэнекерсиз коспа гэплер дизбекли х,эм багыныцкылы коспа гэплерден курамындагы жай гэплердиц дэнекерсиз х,эм дэнекерлик хызметтеги сезлердиц катнасысыз, мэнилик интонация аркалы байланысыуы менен айырылып турады» деп керсетеди.
Жуумаклап айтканда, дэнекерсиз коспа гэплер бойынша заманагей концепциялардыц анализлери олардыц х,эр кыйлылыгын тастыйыклайды х,эм бундай х,эр кыйлылык олардыц еле де терецирек Yйренилиуин талап етеди. Биз каракалпак тилинде дэнекерсиз коспа гэплерди ез алдына коспа гэплердиц структура-семантикалык тYри деп
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
ажыратыуды макул керемиз. Бираз жагдайларда дэнекерсиз коспа гэплердиц х,эр кыйлылыгы соншелли, биз оларды я дизбекли коспа гэп, я багынынкылы коспа гэп деп классификациялай алмаймыз. Себеби айырым жагдайларда бундай гэплер компонентлери арасыцдагы мэнилик байланыслар х,эр кыйлы болып, я багыныцкылы коспа гэпке ямаса дизбекли коспа гэпке катнаслы екенлигин ажыратыу ацсат болмайды. Деген менен, компонентлер арасында дэнекерлердиц жоклыгы, структуралык езгешелиги кезкарасынан бундай гэплерди ез алдына структуралык-семантикалык тYрге ажыратыу мэселелерин шешиу каракалпак тил билиминдеги эх,мийетли мэселелердиц бири болып есапланады.
REFERENCES
1. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку.-Ленинград 1957.
2. Виноградов В.В. Избранные труды по лексикологии и лексикографии. -М., 1997.
3. ^урбанбаев А. «Немис х,эм каракалпак тиллериниц салыстырмалы грамматикасы» -Некис, 1992.
4. Дэуенов Е., Дэулетов М. «Х,эзирги каракалпак эдебий тилиниц грамматикасы» -Некис, 1992.
5. Поспелов Н.С. О грамматической природе и принципах классификации бессоюзных сложных предложений. // Вопросы синтаксиса современного русского языка. М., 1950.
6. Dâwletov A, Dâwletov M, Qudaybergenov M. Hâzirgi qaraqalpaq âdebiy tili. Sintaksis. Nokis "Bilim", 2009.
