CC BY
9НЕМИС ^ЭМ КАРАКАЛПАК тиллеринде келбетликлердиц МОРФОЛОГИЯЛЬЩ ^ЭМ СЕМАНТИКАЛЫК ЭЗГЕШЕЛИКЛЕРИ
А.Джумамуратов
Бердах атындагы КМУ
Н.Табысханов Бердах атындагы КМУ https ://doi.org/10.5281/zenodo.7324404
Annotaciya: Bul maqalada qaraqalpaq hám nemis tillerindegi kelbetlikler salistirilgan bolip, olardin bir biri menen uqsasligi hám ózgeshelikleri haqqinda magliwmatlar berilgen. Kelbetliklerdin morfologiyaliq qurilisi hám sintaksislik xizmet atqariwi eki tilde salistirilip izertlendi hám bir neshe misallar járdeminde túsindirilip berildi. Kelbetliklerdin qosimtalar járdeminde beriliwi, sózlerdin qosili arqali payda boliwin eki tilde analiz qilingan.
Tayanish sózler: Kelbetlik, bayanlawish, atliqlasiw, kelbetliktin dárejeleri, jay dáreje, arttirma dáreje, sepleniw.
Шет тиллерин Yйрениyдиц эхмийетиниц есиуине байланыслы оларды терецирек изертлеу хэм Yйрениy зэрурлиги келип шыкты. Шет тиллериниц грамматикалсына бейимлестириуде ягный немис тилин миллий мектеп окыушыларына Yйретиyде бираз кыйыншылыклар туудырады. Бул окыушылыр ез ана тилиндеги грамматикалык кубылысларга Караганда, путкиллей баскаша грамматикалык кубылысларга дусласыуы менен тусиндириледи, буннан баска хэзирги дэуирде хэр кыйлы системадагы тиллерди салыстырмалы типологиялык жактан Yйрениy (изертлеу) машкалаларына кец кызыгыушыльщ пайда болып атыр.
Келбетлик немис тилинде (das Adjektiv) латынша adiectivum сезинен келип шыккан. Келбетликлердиц семантикалык мэниси еки тилде де дерлик бирдей, ягный олар заттыц (нэрсе-предметтиц) сынын, сыпатын, кэсийетин, келемин, салмагын, адамлардыц тур-тусин, минез кулкын ацлатады [1,45].
Келбетликлер езлериниц жYДЭ жийи-жийи колланылыуы менен баска сез шакапларына салыстырганда айрыкша стильлик бояулары, кэсийетлери, сеплениулери (бул немис тилине тэн), езине тэн дэреже керсеткишлерине ийе.
Морфологиялык курылысы жагынан келбетликлер еки тилде де Yш топарга: жай хэм коспа келбетликлер тиллердиц екеуине де тэн, ал Yшинши тури немис тилинде деренди, каракалпак тилинде жуп келбетликлер деп белинеди.
Немис тилинде жай келбетликлер тек тубир сезден ибарат болып, хеш
кандай аффикслерсиз жасалады, предметтиц тур-тусин (schön, rot), дэмин (süß), келемин (groß, klein) билдиреди [5,69].
Ал каракалпак тилинде болса жай келбетликлер тийкар хэм деренди келбетликлер деп белинеди. (улкен. сулыу, жазба, сезгир). Демек, каракалпак тилиндеги жай келбетликлердиц курамында келиуши деренди келбетлик немис тилиндеги деренди келбетликке туура келеди [3, 87].
Усыларды есапка алып айтыуга болады, келбетликлер морфологиялык курылысы жагынан немис тилинде ушке, каракалпак тилинде тертке белинеди, соцгы артыкмаш тури жуп келбетликлерди курайды. Еки тилдеги келбетликлер арасындагы бундай парыкланыу тиллердиц хэр кайсысына тэн езгешелигинен келип шыгады. Эйткени бул тиллердиц келип шыгыуы, грамматикалык курылысы тэрепинен баска-баска болып бириншиси флектив тиллер топарына тийисли болса, екиншиси англютитив тиллерге тэн.
Келбетликлердиц ацлататугын мэниси хэм грамматикалык езгешеликлерине карай еки топарга сапалык (qualitative) хэм катнаслык (relative) деп белиниуи еки тилге де тэн болган грамматикалык кубылыс.
Келбетликлердиц биринши топары еки тилде де предметтиц белгисин, сынын, сыпатын, турин, тусин, келемин, сапасын хэм. т. б.ацлатып келеди. Бирак, каракалпак тилиндеги сапалык келбетликлердиц езине тэн езгешелиги олар -гыш, -гиш, -шыл, -шил, -гылт, -гилт, -гылтым, -гилтим сыяклы пэсейтиу дэреже косымталары менен де колланылады: кекшил, кызгылт хэм. т. б. Бундай жагдайда келбетлик ези байланысып келген заттыц еле толык сапага ийе емеслигин керсетеди [2, 66].
Катнаслык келбетликлер баска сез шакапларынан жасалып кеплеген мэнилерди ацлатып келеди: golden, täglich, lustig; суусыз, конакшыл, тергиш хэм. т. б.
Аффиксация усылы менен келбетликлердиц жасалыуы еки тилде де ец енимли усыл болып табылады.
Х,эзирги немис тилинде - ig, -lich, -isch, -bar, -haft,- sam, -en, -ern, -er, -los сыяклы суффикслер, un-, ur-, miß-, erz- сыяклы префикслери аркалы деренди келбетликлер жасалса, каракалпак тилинде -лы, -ли, -гыр, -гир, -к^1р, -кир, -гыш, -гиш, -аган, -еген, -шак, -шек суффикслери, сондай-ак бий-, на-, (нэ-), ба-, -бэ префикслери аркалы жасалады [4, 91]. Каракалпак тилиндеги келбетлик жасайтугын жокарыдагы префикслер тилимизге баска тиллерден (тэжик, парсы) кирип келген.
Салыстырылып атырган тиллердиц екиншисинде еки келбетлик катар келип, сондай-ак тийкар хэм деренди келбетликлердиц тэкирарланыуы аркалы жасалыуы каракалпак тилине тэн болган кубылыс болып табылады: ак куба, шады-куррам, жаксы-жаман хэм. т. б.
Келбетликлердиц жасалыуындагы уксаслыклар еки тилде де суффикс аркалы жасалыуыныц енимли, префикс аркалы жасалыуы болса енимсиз сийрек гезлесетугын жагдай.
Олардагы айырмашылык каракалпак тилинде сезлердиц катарласып ямаса кайталанып келиуи аркалы келбетликлердиц жасалыуы болып табылады. Бундай жагдай немис тилинде де сийрек болса да гезлеседи: lange, lange Reihe, süße - süße Brei u. a.
Немис хэм каракалпак тиллеринде келбетлик арасындагы езгешеликлерден бири немис тилинде келбетликлердиц ези байланысып келген атлык сезге катнаслы сепликте, санда, родта езгериуи болып табылады.
Немис тилинде келбетликлер хэмме уакыт бирдей сеплене бермейди. Олардыц сеплениуи ези биригип келген сез курамына байланыслы.Усыган карай кушли сеплениу (die starke Deklination), кушсиз сеплениу (die schwache Deklination) хэм аралас сеплениу (die gemischte Deklination) сеплениу деп ушке белинеди.
Каракалпак тилинде, улыума барлык туркий тиллерде атлыктыц алдында келген келбетлик хеш кандай езгериске ушырамайды, тек гана атлык сеплик, кеплик категориялары бойынша езгериуи мумкин: бийик жай, бийик жайлар, узын кешеден... .
Немис хэм каракалпак тиллери арасындагы бундай айырмашылыклар немис тилин уйрениуши окыушылар ушын кыйыншылык туудыратугынлыгы ез-езинен мэлим. Ана тилиниц тэсирине берилген окыушы атлык алдындагы келбетликти езгертпестен колланып типик кэтелерге жол кояды.
Соныц менен бир катарда немис тилинде сепленбейтугын келбетликлер де бар. Оларга кала атларынан -er суффикси аркалы, санлыктан дереген, сондай-ак баска тиллерден немис тилине кирип келген rosa, lila, prima, crème, oliv, bleu, chamois сыяклы келбетликлер киреди [4,97].
Келбетликлердиц сепленбестен кыска формасында колланылыуы фразеологиялык бирикпелерде, поэзия тарауында да гезлеседи:
Auf gut Glück, ein halb Dutzend. Eim gut Gewissen ist ein sanftes Ruhekissen (Sprw)
Немис тилине тэн болган тагы бир тил кубылысларынан бири айырым келбетликлердиц сепликлерди предлоглы хэм предлогсыз турде баскарып келиуи. Мысалга: würdig, wert (Genitiv), ähnlich, gleich (Dativ), alt, breit, hoch (Akkusativ), reich, arm an + Dativ, zufrieden, mit + Dativ, müde, satt, voll von + Dativ хэм. т. б.[4,99].
Салыстырылып атырган тиллердиц екеуинде де келбетликлер дэреже категориясына ийе.
Немис тилинде: Positiv, Komparativ, Superlativ (жай, салыстырыу,
арттырыу) атмаларындагы Yш дэреже болып, олар аркалы предметтиц белгиси, сапасынын, жай тури, артык я кемислиги, сондай- ак салыстырма белгиси керсетиледи.
Каракалпак тилинде де тап усы айтылган уш дэрежеге косымша тертинши дэреже бар. Ол келбетликлердиц пэсейтиу дэрежеси деп жYритиледи. Эзи атынан керинип турганындай ол белги еле жай дэрежеге жетпегенлигин керсетеди.
Немис тилинде, сондай-ак каракалпак тилинде келбетлик дэрежелерин жасайтугын белгили грамматикалык кубылыслыр бар.
Positiv: schön, schlau u. a. schlau wie Fuchs, süß wie Hönig u. a. палдай мазалы... .Komparativ: stamm + er schlecht - schlechter, froß - größer хэм каракалпак тилинде. караганда, гере хэм де -рак, -рек, -ырак, -ирек хэм т. б.
Superlativ: positive + (e)st, positive + (e)sten хэм каракалпак тилинде бул еки морфологиялык (сап-сары) хэм синтаксислик (жудэ жаксы) усыл менен жасалады [4, 101].
Каракалпак тилиндеги пэсейтиу дэрежеси -лау, -леу, -гыш, гиш, -гылт, -гилдир сяклы косымталар аркалы жасалады. пэслеу, аклау, кызгыш, акшыл кегилдир хэм. т. б.
Немис тилиниц тагы бир езини тэн езгешилиги айрым келбетликлерден Komparativ хэм Superlativ дэрежелери жасалганда сезлердиц тубирин езгертеди. Бундай жагдайды supplektive Form der Bildung der Steigerungsstufen der Adjektive деп жYритиледи.
gut - besser - der beste, am besten
Салыстырылып атырган тиллердиц екеуине де тэн кубылыс келбетликлердиц субстантивлесиуи. Бул дегени олар атлыкка айланып атлыкка тийисли болган предметлик хызметти аткарады.
Субстантивлескен келбетликлер еки тилде де атлыкларатлыклар сыяклы бар лык грамматикалык категорияларга ийе болады, ягный сан, сеплик, сондай-ак немис тилинде род категориясы.
Немис тилиндеги келбетликлердиц субстантивлесиуи каракалпак тилиндегиги караганда аныгырак белгили болып турады. Эйткени олар тийисли артикль алады, белгили родка караслы боляп, улкен хэрип пенен жазылады. Alt -der Alte, die Alte; krank - der Kranke, der Kranke.
Каракалпак тилинде болса бундай дифференциялык белгилер жок, келбетликтиц атлык орнында келиуи тек гана контекстен ямаса олардыц суффикслеринен билиуге болады. Жалкау бала; Жалкауга ис буйырсац, езице ак^1л Yйретеди. Сокыр тауыкка бэри дэн. Сок^1рдыц тилегени еки кези [3,92].
Келбетликлердиц синтаксислик функциясы тууралы айтыудан алдын олардыц колланылыуындагы еки турин айтыу орынлы, олар толык хэм кыска
формалары. Бундай белиниу тийкарынан немис тилине тэн хэм каракалпак тилинде болса олар тек бир формада колланылады. Немис тилинде толык форма дегенде атлыктыц алдында турып атлыкпенен биргеликте санда, родта, сепликте езгериуи, ягный ези аныклап келген атлык пенен масласыуы -сэйкеслениуи тусиниледи.Кыска формасы болса sein байланыстырыушы фейилинен кейин турыуы, оныц езгериуи нэзерде тутылады.
Келбетликлердиц гэптеги тийкаргы хызмети аныклауыш болып келиуи ибарат. Бундай жагдайда ол аныклаушы - аныкланыушы тэризинде колланылады. die lange Straße - узын кеше.
Келбетликлердиц екинши фунциясы гэпте предикативлик уазыйпасын аткарыуы. Бул функцияда немис тилинде кыска формасы колланылады. Бундай жагдайда дэнекерлеуши sein фейили менен келбетлик сэйкесленбейди, ягный sein фейили бирликте де, кепликте де келиуи мумкин, бирак келбетлик езгермейди.
Die Straße ist lang - кеше узын. Die Straße sind lang - кешелер узын.
Мысаллардан керинип турганындай келбетликлердиц предикативлик (баянлауыш) функциясында колланылыуында еки тилде уксаслык байкалады. Бирак, каракалпак тилинде sein га сэйкес келиуши дэнекерлеуши жок.
Немис тилинде айырым келбетликлер тек придикатив болып келеди. Оларга: angst, bange, bereit, leid, feind, gewahr, gram, quitt u. a.
z.B. Jetzt war es Marie leid, daß sie ein dummesWeib war.. .(A. Seghers).
Егер келбетликлер субстантивлессе атлык аткаратугын барлык синтаксислик функцияны орынлайды.
ПайдаланылFан здебиятлар
1. Аймурзаева. А. Каракалпак тилинде тур - тус билдириуши келбетликлердиц мэнилери хаккында. -Каракалпак тил билиминиц эхмийети мэселелери. Некис, 1995.
2. Бекбергенов А. Каракалпак тилинде сезлердиц жасалыуы. Некис, 1979.
3. Даулетов А. Д. Бердимуратов Е. х. т. б. Х,эзирги каракалпак тили (морфология). Некис, 1981.
4. Курбанбаев А. К. Сопоставительная грамматика немецкого и каракалпакского языков (морфология). Нукус - 1980.
5. Курбанбаев А. К. Авезов М. Т. Немис тилиниц грамматикасы (морфология), 1996.
