ҚАРАҚАЛПАҚ ТОЙ ҚОСЫҚЛАРЫНДАҒЫ АЙЫРЫМ ЭТНОГРАФИЗМЛЕР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

КАРАКАЛПАК ТОЙ КОСЬЩЛАРЫНДАГЫ АЙЫРЫМ

■О-Ж

>

ЭТНОГРАФИЗМЛЕР

I )>*

Айнура Сайманова Мадреймовна

КМУ таяныш докторанты https://doi.org/10.5281/zenodo.6696884

' с

% .ж

Аннотация: Х,эзирги уакытта улыума тил билиминде, сонын, ишинде каракалпак тил билиминде тил хэм мэденият арасындагы байланыс хэм оны Yйрениу эхмийетли мэсел елерден бири есапланады. Бул макалада каракалпак халык косыклары тилиндеги айырым этнографизмлер, олардьщ мэниси, халыктыц урп-эдет хэм дэстурлеринде сэулелениуи Yйренилди.

Таяныш сезлер: этнографизм, урп-эдет, дэстур, той, миллийлик, тойхана,

мереке, беташар, керимлик, шашыу, саркыт, пэтия, пэтияласыу.

' ) > >

г

Той эййемги заманлардан берли адамзат емиринде улкен эхмийетке ийе болып келген. Айырым фольклористлер «той» атамасыныц ези «тойыу», «дослар менен агайин-тууганлардыц дийдарына тойыу», «ел-журтка зияпат

бериу» сыяклы мэнилерди ацлатыуын атап керсеткен [7.39]. Той ж^дэ кец тусиник болып, ол ез ишине хэр кыйлы урп-эдет хэм дэстурлерди,

мэресимлерди, ырымларды, кэделерди камтып алган.

Каракалпак халык косыкларында тойларга байланыслы тойхана, мереке, беташар, керимлик, шашыу, сарцыт, пэтия, пэтияласыу, т.б. бирнеше этнографизмлер колланылган. Оларда халкымыздыц миллийлиги, урп-эдет хэм

дэстурлери, миллий инаным хэм тусиниклери, дуньяны таныу езгешеликлери сэу е енген.

Жокарыда атап еткенимиздей, инсан ец жаксы кYнлерин белгилеу ушын

той береди. Оган синоним ретинде тилимизде мереке сези де колланылады. Ол жыйын, той-тамаша, уайт, отырыспа, байрам, адамлардыц кеп жыйналзан жери [4.297] сыяклы мэнилерди ацлатады. Кыз-жигит жыйналмай мереке кызбас («Кызлар уйге кир», 27-бет). Мине усындай тамаша яки мереке болып атырган Yйди халык арасында тойхана деп атау эдетке айланган. Ол той болып атырган уй, жай, орын сыяклы мэнилерди ацлатады [5. 330]. Биз отырмыз тойханада («Той басл ау косыгы», 27-бет).

Халкымыздыц ец улкен, ец кызыклы, кууанышка толы тойларынан бири -бул неке тойы есапланады. Ата-бабаларымыздан киятырган дэстур бойынша ата-аналар улларын Yйлендирмекши болса, дэслеп болажак келинниц Yйине барып кыз-жигитти бир-бирине косыуга келисиу, пэтия окып келисиу, куда болыу [5.104] ушын пэтияласады. Каракалпак хал кында «...кудалар еки-Yш

*

Щ >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

^ J

жасы Yлкен болып, куда тYCиy ушын кыздыц уйине кел еди. Буннан алдын ала хабар тапкан кыздыц ата-анасы да езлериниц бир-еки жасы Yлкенин алдырып кояды. Кудаларга арнайы казан кетерип, ^теди. Еки тэрептиц жасы Yлкенлери кудалык хдккында сейлеседи. Тамыр жацал ауга келисилгеннен кейин нан сындырысады. Бир-бирине оц болсын айтады. Нан сындырысыу еки тэрептиц есабынан путин жуп нан колга алынып, дэсл еп кызды сорап келген кудаларга усынылады. Олар жасы Yлкеннен баслап, гезек пенен жуп наннан коса

\

сындырып ауыз тийгеннен кейин, нан кыз тэрептеги кудаларга усынылады.

i >

Усылай етип еки жаска бахыт тилеп, пэтия окылады» [8.270-271]. Ол халык косыкларында мына катарларда керинеди: Пэтияласцан жерициз, Алып кетер

-ilÍL^i

J vt

К яр-яр («Х,эужар», 127-бет). Пэтияласып болынганнан соц «...кыздыц узатыл атугын сэршембиси белгилененди. Бурында «сэршемби - сэтли кYн» деп кыз узатыу тек гана сэршемби кYнине белгиленген. Белгиленген сэршемби куни, ямаса ара алыс болса оннан бир кYн бурын кудал ар хэм кызды алып кетиуши куйеу топары еки-Yш жигит болып кыздыц уйине келеди» [8.271]. Сэн дузип сэрсенбиде той цылыпсыз («Той косыклары», 28-бет). Шэршемби куни сэскеде, Той баслапсыз яр-яр («Х,эужар», 122-бет).

Солай етип, белгиленген кYни кызды алып кетеди хэм той-тамаша ец дэслеп келиншектиц бетин ашыу менен басланады. Бул дэстур хал кымызда бет ашар деп аталып, ол «жаца тускен келиншекти халыцца кврсетиу, таныстырыу ушын айтылатугын тацмац туриндеги цосыц» [2.279] деген мэнини ацладаы. Беташар езбеклерде келин салом, каракалпак хэм казак халыкларында беташар деп аталады. «Казактыц ерте заманлардан киятырган дэстурлериниц бири - бул жаца тускен келиншектиц бетин хешкимге керсетпей, желек пенен жауып экелиу. Келиншектиц бетин хэмме уакытта буркеп койыуга болмайды. Сонлыктан оныц бетин ашыу керек болган. Бул дэстурди беташар деп атайды. Беташарды ашкан адамга кэде ретинде акша я тауар береди» [1.71]. Мысалы: Сакый болса атасы, Ат пенен тYЙе болады, Бет

'Ж

ашардыц бэйгиси («Керимлик айтым», 34-бет), Бугин тускен келинниц, Бетин ашып берейин («Толгау», 31-бет), Келдим мен де кууанып, Бетицди келин ашыуза («Бет ашар», 41-бет), Келиншек бетин ашайыц, Жыйналган мына

„„т™-^™. ......... ГГТТТТ ^ЛЛГГТТТТ ~Т Г /Л 1ЛТТТТТТП / // I/ /МЛТТ1 ГТТТТТ/« ПТ1 ИТ ТИ /Г\\ 2 N \ 1\ Л АТ1 /\TTTT

хал айык, Келиншектиц бетин керициз («Керимлик айтым», 35-бет). Мен бий

Ш

агам алдында той баслайын, Астыма ат, YcmuMe тон берициз («Кутлы болсын тойларыцыз», 28-бет). Бет ашар дэстYрине бола, таза тYCкен келиншек, босагасына, ата-енесине, кайын журтына, жыйналган хал айыкка ийилип сэлем

! !>»

береди: Келин, келин келип тур, Ийилип сэлем берип тур («Айтымал», 30-бет). Ертеде елип кетипти, Шамурат деген атасы, Оган бериц бир салем («Бет ашар»,

48-бет) Откен ятя лярымызгя Огян да бериц бил сэлем («Бет ятттяр» 48-бет)

48-бет). Эткен аталарымызга, Оган да бериц бир сэлем («Бет ашар», 48-бет).

Т________„ „„„„„„ Г/л_______ ______ ¿Г............. / , __„„_____ Л С\ п__\

Кэйин журты халкына, Ийилип сэлем берип тур («Бет ашар», 49-бет).

и>,* ^ «KQs

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Кайыпназар сениц кайнагац, Оган бериц бир сэлем («Айтымал», 30-бет).

«Келин ушын ецкейип тускен босага мукаддес есапланады. Yйдеги гэп хешкашан усы босагадан тыска шыкпауы керек» [8. 288]. Катарынан кем емес, Ийилип тускен уйициз («Бет ашар», 43-бет).

Бет ашар уактында келиншекти ец биринши рет керсеткен адамга керимлик бериледи. Ол «бир нэрсени ямаса затты биринши рет кергенлиги ушын цонацтыц, яр достыц уй ийелерине ямаса олардыц жацын жууыцларына беретугын сыйлызы, саузасы, сыйы» деген манини ацлатады [4. 20]. Келин

гана келиншекти емес, куйеу баланы ямаса дYньяFа келген нэрестени ец

г- ✓ ✓ -

келди деп куУанFан, Керимлик бер десе туллаетан («Бет ашар», 53-бет). Тек Fана келиншекти емес, куйеу баланы ямаса дYньяFа келген нэрестени ец биринши рет керсеткен адамFа да берилетуFын кэде есапланады.

Сондай-ак, бет ашар уактында келин тусирип атырFанына кууанышлы екенлигин, баскаларFа да усындай кYнлер несип етсин деген ырым менен хаяллар шашыу шашады. Ол «келин тусиргенде, балалы болганда берилетугын

майсек» деген мэнини ацлатады [5.517]. Х,эзирги уакытта тек Fана майсек емес,

*

ал хэр кыйлы мазалы нэрселер, ойыншыклар да шашыу етип шашылады. Шашыу тек Fана келин тускенде емес, ал баска кууанышлы кYнлерде де шашылады. «Нэресте дYньяFа келгенде, келин тускенде, куда келгенде,

жакынлары алыс сапардан келгенде хэм т.б. усы сыяклы кууанышлы кртлерде хаяллар шашыу шашады. Шашыптан шашыуды тоЙFа катнасыушылар терип алып, ырым етип, балаларына апарып береди. Шашыуды шашыу аркалы казаклар езиниц кууаныш пенен сезиминиц асып тегилиуин керсеткен хэм бул кууанышты баскалар менен белисип, соларFа да тилеклеслигин билдирген.

Жергиликли казаклар тилинде шашыу этнографизми казак тилиндеги

шил дехана сезиниц синонимии ретинде де колланылады. Буны айырым жерлерде бесик тойы деп те атайды. Бул тойды тууыу YЙинен шынып келген нэрестениц емир жолына кууанышты билдириу ретинде береди» [1.55]. Шашыуды енец шашыуда («Бет ашар», 41-бет). Шашыуды да тегицлер («ТолFау», 31-бет). Шашыулары сатырлап, Есиктен терге шашылды («Бет ашар», 49-бет).

Тилимизде аукатланыу дэстурине де байланыслы бирнеше этнографизмлер ушырасады. Эйткени, халкымызда аска, таFамFа айрыкша хурмет пенен каралады. Эдетте аукат жеп болынFаннан соц пэтия окылады. О еки турли мэниде колланылады. Бириншиси, колды жайып куда жолына, елген адамлар ушын яки аукат жегеннен кейин айтыла^ын тил ек, екиншиси, тилек, агаыс [5.104]. Терде отыр келинге, Беремен деп пэтиямды («Айтымал», 42-бет). Аукатл аныуFа байлансыслы жэне де сарцыт этнографизми де колланылады. Ол бир заттан, ауцаттан цалдырып басцаларга берилетугын белек, белим деген

„ „ „ г*юп „ ¿Г____ „ „

мэнини ацлатады [5.181]. «Жасы улкенлер табак бергенде келин оны кос

ц I

ы> >>

* : >

й*

>>

^ >3> 1

Я>

>3»

Ы у-

О И* ЩУ

Ы>

ni

Ы' )>

>1 J®

Ы>

! Я>

) yoJ I ]>С< У

J>

! Я* »

ЪЦъ

ЭЙ* *ф>

Ы р

] Я> Ы >

i >i>

ЭН* * - ]>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

коллап алып, ийилип тэжим етеди хэм саркыттан бир тYЙир алып ауыз тийиуи тийис. Каракал пакларда «саркытта шыпа бар» деген ибратлы гэп бар» [8.290]. Сарцыт берип сыйлаган («Керимлик айтым», 35-бет).

Жуумаклап айтканда, хэрбир халыктыц езине тэн миллий урп-эдет дэстурлери болып, олар тилде этнографизмлер аркалы ацл атыл ады. Каракалпак халык косыклары тилинде де халкымыздыц бай миллий белгилерин керсетиуши бирканша этнографизмлер ушырасады. Олардыц айырымларын талл ау аркалы темендегидей жуумакка келдик:

1. Халык косыклары тилинде кебинесе той дэстурине байланыслы этнографизм ер ийи ушырасады.

2. Сонын, менен бирге аукатланыу дэстурине тийисли бирликлер де жумсалган болып, оларда да халыктыц дуньяны таныу езгешелиги сезилип турады.

3. Этнографизмлердиц кепшилиги ырымлар менен байланыслы халда дерелген болып, оларда халыктыц миллий инаным хэм тусиниклери ез керинисин тапкан.

Эдебиятлар

1. Адилова Г. Каракалпакстан казаклары этнографизмлериниц лингвомэдений анализи. Филол.илим.док. (PhD). дисс. - Некис. 2018. -Б. 150.

2. Каракалпак тилиниц тусиндирме сезлиги. I том. -Некис, «Каракалпакстан». 1982.

3. Каракал пак тилиниц тусиндирме сезлиги. II том. -Некис, «Каракалпакстан». 1984.

4. Каракалпак тилиниц тусиндирме сезлиги. III том. -Некис, «Каракалпакстан». 1988.

5. Каракал пак тилиниц тусиндирме сезлиги. IV том. -Некис, «Каракалпакстан». 1992.

6. Каракал пак фольклоры. Кеп томлык. V том. Каракалпак халык косыклары хэм салт жырлары. -Некис, «Каракалпакстан». 1980.

7. Murodova M. Folklor va etnografiya. -Toshkent. 2008.

8. Нызанов М. Каракалпаклар.Некис, «Билим». 2020.

q >3*

ЩУ>

Ш ■pi*

то* !>

L*

Шщ

* I |>

Qj^f^S).

* -4v ,--

62

Ц Уф: .-m™ к

s1 >i#;

q >3*

>Н >

Ы j>

q Ж+л

ы >

]>Ж Ц >р

Ц >р

Pl> |:Н>

Ы >

q

Щ >