CC BY
6INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
YШ ОЦ, ОГУЗ - ХАН, YШ НЭСИЯТ ^АЦЦЫНДА (И.ЮСУПОВТЫЦ «УШ ОЦ» ШЫГАРМАСЫ МЫСАЛЫНДА) Даниярова Гулзийра Полатовна
ЭзРИА каракалпак гуманитар илимилер илим-изертлеу институты таяныш докторанты
https://doi.org/10.5281/zenodo.7036677 Аннотация. Мацалада Халыц шайыры И.Юсуповтыц <^ш оц» шыгармасы уэм оныц фольклорлыц дэреклери уаццында свз болады. Шыгарманыц мазмуны уэм атамасыныц тарийхыйлыгы, символикалыц сыпатца ийелиги свз етиледи. Таяныш свзлер: ертек, миф, символ, Огуз -Хан, Yш оц.
УЧ УЦ, ОГУЗ - ХОН, УЧ НАСИХАТ ХАСИДА (И.ЮСУПОВНИНГ «УЧ ОЦ» АСАРИ МИСОЛИДА) Аннотация. Мацолада Халц шойри И.Юсуповнинг «Уч уц» асари ва унинг халц огзаки ижоди билан боглицлиги уацида урганилган. Асар мазмуни ва атамасининг тарихилиги, рамзий маънога эгалиги таулил цилинади.
Калит сузлар: эртак, афсона, рамз, Огуз - хон, Уч уц.
ТРИ СТРЕЛА, ОГУЗ - ХАН, ТРИ СОВЕТА (НА ПРИМЕРЕ ПРОИЗВЕДЕНИИ И.ЮСУПОВА «ТРИ СТРЕЛЫ») Аннотация. В статье рассматривается произведение народного поэта И.Юсупова «Три стрелы» и связы с фольклорным источником. Анализируется историчность содержания и тема произведени, и его символическое значения. Ключевые слова: сказка, миф, символ, Огуз -Хан, Три стрелы.
THREE ARROWS, OGUZ KHAN, THREE COUNCIL (ON THE EXAMPLE OF THE WORK OF I.YUSUPOV "THREE ARROWS") Abstract. The article examines the work of the national poet I.Yusupov "Three Arrows" and links with folklore sources. The historicity of the content and the theme of the work, and its symbolic meaning are analyzed.
Keywords: fairy tale, myth, symbol, oguz khan, three arrows.
КИРИСИУ
Гомердиц деретиушилиги эййемги даналыкка х,эм терец символикалык сыпатка толы деп есаплаган. Соныц ушын кеплеген философлардыц дыккат орайында Гомердиц деретпелери турган. Сол сыяклы шайыр И.Юсуповтыц да шыгармалары биз ушын сырлы х,эм символикалык сыпатка толы болыуы менен х,эмме уакыт илимпазлардыц дыккатында. Себеби, биз алып барып атырган изертлеулер нэтийжесинде шайыр деретиушилигинде колланылган символларды бир катар анализлегенимизде инсанияттыц, соныц менен бирге пугкил жаратылыс хдккындагы ой-кеширмелериниц бир системага салынган хдлда символластырып косык катарларына сицдирип жибергенлигиниц гууасы боламыз. Мысалы: Шайырдыц колланган терек символын х,эр бир халыкка, инсанга, уатанга байланыслы косыкларында ушыратамыз. Х,эм бул символларды бир концепт сыпатында алып карап шыкканымызда талантлы халык шайыры И.Юсуповтыц терек деталы езиниц миллий дэреклерин, ези жасаган жердиц, елдиц, мэканныц, халкымыздыц миллий езиншеллигинен, руух,ый тусиниги менен мэдений турымысынан, жасау шараятынан келип шыгып сэулелендирген деген пикирге келемиз. Шайыр поэзиясында
БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ
ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 5 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337
терек концепти - тууылган жер, ана Уатан, жасаган орталык, тэбият хэм инсан бирлиги тымсалында символластырылып CYУретленген керкем образ есапланады. ИЗЕРТЛЕУ МАТЕРИАЛЛАРЫ ^ЭМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ И.Юсуповтыц 1988-жылы жазылган «^ш ок» [2.57] шыгармасы хаккында сез еткенимизде, оныц атамасыныц ези тарийхыйлыгы менен езгешеленип турады. Сонлыктан да биз, бул макаламызда шайырдьщ «^ш ок» шыгармасыныц сюжети хэм онда колланылган символлар хаккында сез етпекшимиз.
Шыгарманыц мазмунында Бажбанныц баласы кылган жаксылыгы ушын Кеклик кустан сыйлыкка Yш ок алады:
Адам улы, кандай жаксы баласац! Сыйлыкка сен енди Yш ок аласац. «Аттым!» десец, жыкпайтугын жауыц жок, Кези катты кезмэмбет сен боласац [2.58].
Соц балага бул сырды « - тири жанга айтпа, егер айтсац аткан огыц атылмай калады» - деп ескертеди. Бирак бир кYни бала: ^атынга сыр айтпас еркек кемде- кем. Шарап ишкен уакта мактанып дэкец, Сырын айтып койды, ^алган бир огы
Аткан менен енди кешпейди екен [2.58]. Биз бул шыгарманыц сюжетин ^ыяс жыраудыц «Yш нэсият» ертеги менен салыстырмалы тYPде анализлегенимизде: Мазмунлык жактан ертек пенен И.Юсуповтыц ок» шыгармасы бирдей. Бирак
шайрдыц шыгармасыныц «^ш ок» атамсы тарийхый сыпатка ийе деген пикирдемиз.
Эзбекстан Илимлер Академиясыныц ^аракалпакстан белиминиц «Хабаршысы» журналыныц 2010 - жыл 4 -санында X,. Абдираманов «^ыяс жырау ^айратдиновтыц «Yш нэсият» ертеги хаккында» деп аталган макаласы жэрияланган. Макалада Н.Дэукараев атындагы Тил хэм эдебият институты китапханасыныц кол жазбалар фондында Артык Каримовтыц Хожели хэм Некис каласынан жазып алынган материаллары хдккында маглыумат берип етеди. Усы кол жазбаныц 61 - бетинде ^ыяс жыраудыц «Yш нэсият» ертеги бар - деп маглыумат береди. Бул косык пенен жазылган ертекти ^ыяс жырау ^араезек районында турыушы ЖYгинис Алламбергенов деген кисиден Yйренген. ^обызга салып «жырлап айтады» деген катарларды керемиз[1.67]. Ертек мазмунында ата аклыгына Yш нэсият айтады. Аклыгы бул нэсиятты ез емиринде сынап кереди хэм атасыныц берген нэсиятлары дурыс екенлигин кереди. Нэсияттыц Yшиншиси «яр достыца сырыцды айтпа, сырыцды айтсац да шыныцды айтпа» деген еди. Ал, шайыр И.Юсуповтыц «Yш ок» шыгармасында кус жигитке инам сыпатында Yш ок береди. ^элеген Yш тилегиц орынланады дейди. Бул сырды адам бенде билмесин дейди. Бирак жигит бул сырды хаялына айтып кояды. Х,эм тилеги орынланбай калады.
«^ш» саны дYнья халыклары, соныц ишинде тYркий халыкларында да эхмийетке ийе кэраматлы санлардыц бири есапланады. Yш - деретиушилик кYш, рауажланыу, есиу, алдынга хэрекет, эуметтиц белгиси саналган. Пифогор Yш санын гармонияныц символы деп атаган. Бул санды хэр бир халык езлериниц ески тYCиниклеринен келип шыгып илэхийлестиреди. Сокраллык санлар ески дэуирлерге ягный мифологиялык хэм космогониялык тYCиниклерге ийе, жэне де ол диний тYCиниклер менен де тыгыз байланыслы. Айтып етиу орынлы болса мэмлекетлик байраклар да Yш рецде
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
CYУретленген. Бундай тYCиниклер Индия, ^ытай, Вавилон, Сибирь хэм тYркий халыклардыц мифологиясында ез керинисин тапкан.
Дэслепки адамлардыц кез-карасларында жер Yсти, жер асты хэм аспан элеми хаккында пYтин бир философиялык система кэлиплескен. Буныц кериниси сыпатында ертеклердеги Yш санына байланыслы сюжетлерди айтсак болады. Мэселен: ... « - ^аракус
патша сондай дууахан адам. Оныц Yш кызы бар.»., « - Экемниц Yш шэрти бар.....»
[1.29]. « - Жолда Yш дэу бар, егер жYрсек бизлерди елтиреди, - дейди анасы...» [1.41]. «Бурынгы еткен заманда, Хорезм патшалыгында бир жарлы гарры болыпты. Ол гаррыныц Yш баласы бар екен...» [1.49] хэм т. б. Мине усы сыяклы Yш санына байланыслы мысалларды дауам ете бериуге болады.
Енди тиккелей «^ш ок» сезине келетугын болсак: бул атама Yлкен тарийхый дэрекке ийе екенлигин айтып етиу орынлы.
«ТYркий кэуимлериниц емиринде ок жай хэм ок тийкаргы курал- жарак хызметин аткарып коймастан ал усы халыктыц теци тайы жок мерген екенлигин де дерек береди» -деп атап еткен илимпаз Ю.Агаев. Соныц менен бирге ок жай хэм ок езиниц курал сыпатындагы уазыйпасынан баска жэмийетте эхмийетли болган социаллык катнасты ацлатыу уазыйпасын да аткарган. ^аган менен халык арасындагы катнасыкта тийкаргы орынды ийелеген. Ок жай басшы, ал, ок оган багыныушыларды ацлататугын болган.
Илимпаз Ю.Агаевтыц макаласында огузлар хаккында кызыклы хэм дыккатка ылайыклы фактлер келтирип еткен: Эпсаналарда Огуз-Хан тYCинде алтын ок жай хэм аркага карай багдарланган гYмис Yш окты кереди. Огуз-Ханныц тYCинде керген ок жай менен гумис оклар дYньяныц терт тэрепине багдарланган еди. Тацда Огуз-хан Yлкен Yш баласын кубла тэрепке ац аулау ушын жибереди. Ал, киши Yш баласын батыска карай жибереди. Yлкен Yш баласы ац пайытында алтын ок жай тауып алады. Ал, киши Yш баласы Yш гYмис ок тауып алады. Балалары тауып алган ок жай хэм окларды экесине алып келип береди. Экеси кууанганынан ок жайды сындырып Yш Yлкен улларына береди. Ал, Yш гYмис окты Yш киши улларына береди. Усылай етип Огуз-Хан ез халкын улларына белип береди. Yлкен улларына берген кэуимлер «Бозук» ягный «белеклерге белинген», ал, киши улларына берген кэуимлерди «Учук» ягный «Yш ок» деп атаган. Бузукларды езиниц оц тэрепине, учукларды шеп канатына жайластырган.
Огуз-Хан тYркий кэуимлерди баскарыу бойынша реформа еткереди. Бунда ок жай менен оклар хэкимияттыц символы сыпатында хызмет еткен. Эпсаналарда Огуз-Хан илэхий етип CYУретленеди, ал курал-жарак болса, кудайталаныц мэканы сыпатында каралган [5.18]
Бир канша илимпазлар Огуз-Хан мифлик образ, ол езиниц тарийхый шыгысына ийе деген пикирлерди айтып етеди. Оны Хунн мэмлекетин баскарган Модэ (Мете) (Б.Э.Ш 209-174 жж) деп болжайды [5.19]
Огуз этимологиясыныц келип шыгыу бойынша пикирлерге карасак, Венгер тюркологы Д.Немет «огуз» сези «ог+уз»; «ог» - «стрела» (ок); «руу»,»кэуим»; «Уз» -«союз» (бирикпеси);. Бул кез карастан «огуз» сези «руулар бирикпеси» деген мэнисти ацлатыуы мYмкин. Ок жай хэм оклар тYркий халыкларыныц дэстYрий мэдениятында эхмийетли уазыйпаларды орынлаган. Мысалы: Огузларда жас жигит Yйленгенде ок жайдан ок аткан, ок кай жерге барып тYCсе сол жерде отау тиккен [5.18]
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Ок жай х,эм оклардыц киширейтип исленгенин баланьщ бесигине ямаса кийимине тагып койылган. ТYркий халыклардыц кез карасында бул балага кYш х,эм мэртлик багышлайтугын болган.
Демек, о; жай х,эм окларды тYркий халыклары кудайтала тэрепинен берилген инам сыпатында карап мэмлекеттиц символы сыпатында тэн алган
Тарийхый дэреклерден бизге белгили болганындай, VII - VIII эсирлерде Сырдэрья х,эм Арал этирапында жасаган кэуимлер печенеглер х,эм огузлар болган. Ал, печенеглер болса каракалпак халкыныц шыгысында тийкаргы уйткы болган. Айтпакшы болганымыз, огузлардыц мэдений, тарийхый- этникалык тэрептен элбетте оларга жакын кэуимлерге де ез тэсирин тийгизип отырганлыгы белгили.
ИЗЕРТЛЕУ НЭТИЙЖЕЛЕРИ
Шайыр И.Юсуповтыц жакарыда аты аталган шыгармасы мазмунлык жактан эпсанага ямаса ^ыяс жырау аткарган нэсият» ертегиниц шайыр фантазиясында кайта исленген деретиушилик жемиси. Бундай деретиушилик хдккында илимпазлар бир катар илимий жумыслар алып барган. Мысалы: Солардыц бири Г.Шелогурова х,эзирги филология илиминде миф хдккында бир канша бахдлы маглыуматларды келтирип етеди:
1) Миф - жэмийетлик эдебий деретиушилик сыпатында тэн алынган;
2) Миф-символ ушын универсал модель сыпатында каралады;
3) Мифлер эдебий рауажланыудыц барлык дэуирлеринде сюжетлер х,эм образлардыц тийкаргы дэреги есапланган;
4) Автор тэрепинен керкем хдкыйкатлыктыц нызамлыклары тийкарында деретилген жаца хакыйкатлык та миф болыуы мYмкин, ягный ол ески ой-ерис жемисиниц нызамлыклары тийкарында моделлестирилген болады [3.65], - деген кез-караслары бизиц изертлеу жумысымыздыц тэбиятын тYCиниуимизде ез орнына ийе деп ойлаймыз.
ТАЛЦЫЛАУ
Биз И.Юсуповтыц «Yш ок» шыгармасы ^ыяя жыраудыц аткарган нэсият»
ертеги менен мазмунлык жактан уксас екенлигин билдик. Бирак, шайырдыц шыгарма атамасына койган ок» терец тарийхый, мифологиялык дэрекке ийе екенлигин
тYCиндик
ЖУУМАЦ
^улласы шайыр каракалпак халкыныц бай фольклорлык х,эм мифологиялык мийрасларынан пайдаланган х,алда жаца мазмундагы шыгарма дереткенлигиниц гууасы боламыз. Демек, талантлы халык шайыры И.Юсуповтыц деретиушилигинде тYркий халыклардыц кеп эсирлик мифологиясында орын алган мифологиялык, символикалык тYCиниклер шайырдыц ойлау философиясында кайта исленип, трансформацияланып, шыгармаларыныц композициясында керкем-эстетикалык, миллий х,эм емиршец CYУретлеу куралына айланганлыгы дыккатка ылайык деп ойлаймыз.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
REFERENCES
1. АбдрамановД. ^ыяс жырау ^айратдиновтыц насият» ереги хдккында. Эзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы ^аракалпакстан белиминиц Хабаршысы, Некис. 2010, №4
2. каракалпак фольклоры «^аракалпакстан», Некис 1977.1 том
3. Шелогурова Г. Об интерпротации мифа в литературе русского символизма// Из истории русского реализма конца 19-начало 20 веков. Сб.статей/под.ред. А.Г.Соколова.-М.,1986. С-65.
4. Юсупов. И. Тацлаулы шыгармаларыныц еки томлыгы. II том. Некис. ^аракалпакстан. 1992
5. https://cyberleninka.ru/article/n/luk-i-strely-kak-simvoly-vlasti-i-elementy-ritualnogo-obryada-u-tyurkskih-narodov/viewer
