CC BY
5УДК 378
ЦЭНИГЕЛЕСТИРИЛГЕН КЛАСС, МЕКТЕПЛЕРГЕ ЗИЙРЕК ОЦЫУШЫЛАРДЫ ТАЦЛАУ ^ЭМ ОЛАР МЕНЕН ЖУМЫС АЛЫП БАРЫУ
М.К. Ержанова1, Т.К. Аймухаммедова2, Э.С. Сулетбаева3
Аннотация
Бу маколада иктидорли болаларни аниклаш ва уларнинг психологик, ижодий, аклий имкониятларини ривожлантиришнинг ахамияти. Юкори даражада ривожланган кобилият, юкори даражадаги аклий коэффициент (ОД, иктидор ва истеъдоднинг уз-аро богликлиги ва иктидорли болаларни аниклаш ва шунингдек уларнинг бундай имкониятларини ривожлантириш ишларни ташкил этишнинг абзалликлари хакида маълумотлар келтирилган.
Калит сузлар: иктидор, талант, лаёкат, интеллект, лидерлик, шахс, интеллект тестлари, психологик тест, психологик методика.
Инсаният езиниц социаллык рауажланыуыныц бYГинги KYHине келип, акыл-закауат ямаса деретиушилик еними болган идея хэм MYЛK екенлигин анык хэм рэушан белгилеп алды. Интеллектуал MYЛK деп аталатугын байлык ийеси ез таланты, акыл-закауаты менен уллы деретиушилик Yлгилерин, ойлап табыуларды жаратады, бул ез гезегинде инсаният хэм жэмийет рауажланыуын тэмийинлеуши тийкаргы фактор болып есапланады.
Сол кез-карастан, взбекистан Республикасы Президенти И.А.Каримов езиниц белгили деретиушилик «партлау эффекти»н айта отырып: - «Х,эр кайсы инсанда белгили бир дэрежеде интеллектуал потенциал бар. Егер сол ишки кууаттыц толык ЖYзеге шыгыуы ушын зэрYP болган шараятлар жаратылса,.. хэр кайсы инсан Алла таала инэм еткен айрыкша кэбилет хэм талантын ец дэслеп ези ушын, шацарагыныц, миллети хэм халкыныц, мэмлекеттиц пэрауанлыгы, бахыты, мэпи ушын толык багышласа, бундай жэмийет соншелли KYШЛи рауажланыуга ериседи, оныц пэти хэм нэтийжелилигин хэтте кез алдымызга келтириу де ацсат емес» - деген еди. Бул терец пикир, турмыслык логика мэмлекетимизде талантлы жаслар ушын жаратылып атырган шараятлар, олардыц тэлим-тэрбиясына берилип атырган итибарда ез сэулелениуин таппакта. Алдыннан кылынган бул болжаудыц жакын арада хакыйкатка айланыуы турган гэп, бул исеним взбекистанныц келешегиниц уллы екенлигине болган исеним менен уйгынласып кетеди.
Талантлы балалар, олардыц тэлим-тэрбиясы хаккында гэп кеткенде, кебинесе «Кандай баланы талантлы деу MYMKин?» деген сорау пайда болады. Талант TYCиниги кеп кырлы хэм оныц кагыйдасы хэр TYрли. Бул кагыйдаларды улыумаластырып психолог алымлар кебинесе талантты жокары дэрежеде рауажланган кэбилет, жокары дэрежедеги акылый коэффициент (ОД деп, TYCиндиреди. Айтыу керек, талантты Yйрениу процессиниц басланганына бир эсирден аслам уакыт еткен болса, оныц анык ямаса толык тийкарланган илимий тэрийпи берилмеген. Соныц ушын «талант тэбият инамы ма ямаса тэлим хэм тэрбияныц нэтийжеси ме?» деген сорау тек гана бизиц мэмлекетимизде емес, ал ПYTKил ДYHьяда хэм алымларды, хэм тэрбияшы-педагогларды ойландырады.
1Ержанова Матлуба Комилжановна - преподаватель, Институт переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан, Узбекистан.
2Аймухаммедова Тумарис Какажановна - преподаватель, Институт переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан, Узбекистан.
3Сулетбаева Элла Серикбаевна - преподаватель, Институт переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан, Узбекистан.
Америка курама штатлары билимлендириу комитети 1972-жылда сондай кагыйданы усыныс еткен: «езиниц жокары дэрежеде рауажланган кэбилетлерин керсетип, ол ямаса бул жумыста жокары нэтийжелерге ерискен, ямаса соган ерисиу имканиятына (укыплыль^ына) ийе болган балаларды талантлы деу MYMкин». Америкада бундай балалар келешеги жумысында ерискен нэтийжелери хэм бир ямаса бир неше тарау (акылый, академик, деретиушилик, керкем, карым-катнас хэм лидерликке умтылыу, хэрекет)ке болган укыплылык, имканият, кэбилетлери тийкарында аныкланады. Бул багдарлар бойынша укыплы балалар ушын арнаулы багдарламалар (кебинесе индивидуал багдарламалар) таярланып, бундай балаларга тийкарынан арнаулы мектеплерде емес, эпиуайы мектеплердеги кэнигелестирилген топарларда тэлим-тэрбия бериледи.
Франция, Германия мектеплеринде де укыплы балалар арнаулы таярланган психофизиологиялык, психологиялык-интеллект тестлери жэрдеминде сайлап алынады. Бул мэмлекетлерде укыплы балалар ушын арнаулы мектеплер шелкемлестирилген болса да, эпиуайы мектеплерде де олар ушын кэнигелестирилген топарлар бар.
ДYHьяда укыплы балаларды тацлау ушын Raven, Kettel (culture-fair intelligence), Veksler интеллект тестлеринен пайдаланылады. Бул методикалар мэдений орталык тэсирине байланыслы болмаганлыгы хэм вербал емес (сез ислетилмейди) болганлыгы ушын ЖYДЭ кец таркалган. Бул методикалардыц взбекистан шараятына масластырылган вариантлары окыушыларды кэсип-енерге багдарлау хэм психологиялык-педагогикалык Республика диагноз орайында бар. Х,эзирги ^нде 200 ге жакын, пэнлер терец YЙренилетуFЫH кэнигелестирилген мектеп хэм мектеп-интернатларда диагноз орайлары кэнигелери Raven, Kettel методикалары жэрдеминде укыплы балаларды тацлау жумысларын эмелге асырмакта. Буннан тыскары, Республика диагноз орайы кэнигелери тэрепинен усы мектеплерге укыплы хэм кэбилетли окыушыларды тацлау бойынша 3 психологиялык методикалар топламы ислеп шыгылып, эмелге енгизилген. Сондай-ак, окыушылардыц улыума акылый кэбилетлери менен бирге, 5 академиялык багдар (социаллык-гуманитар, анык, тэбийгый пэнлер, шет тиллер хэм керкем енер) бойынша да арнаулы кэбилетлерин Yйрениу ушын психологиялык диагноз методикалары таярланды.
Барлык диагноз орайларында «укыплы балалар банки» шелкемлестирилген болып, бул тацлауларда ец жокары акылый рауажланганлык дэрежесин керсеткен окыушылар киритилген.
Республика диагноз орайы кэнигелери тэрепинен еткерилген изертлеу нэтийжелери, хэзирги KYHде 6-16 жас дэуириндеги балалардыц орташа 3-5 про-центи жокары дэрежедеги акылый коэффициент (ВДке ийе екенлигин керсетпекте. Биз ез изертлеулеримизде «укыплылык» TYCинигин жокары дэрежеде рауажланган кэбилет сыпатында YЙренбектемиз. Усы орында айтып етиу керек, кебинесе, хэтте кэнигелер де, талант хэм укыплылык TYCиниклерин бир мэниде TYCиндиреди. Бизиц пикиримизше, укыплылык шахстыц индивиду-ал-психологиялык езгешелиги болып, ол тек гана академиялык жумыс ямаса акылый-теориялык жумыста керинеди. Укыплыылк болса акылый-деретиушилик жумыста керинетугын индивидуал-психологиялык езгешелик. Элбетте, бул езгешелик хэр бир инсанныц тек гана езине сай болганлыгына хэм тэбийгый шэртленгенине карамастан, айрыкша итибар хэм тэлим-тэрбияны талап етеди. Соныц ушын да, укыплы, талантлы балаларды тацлап, оларды жэне де рауажландырыу ушын жетерли шараят хэмде интеллектуал, деретиушилик орталык керек болады. Себеби хэр кандай укыплылык хэм талант тек гана ези тийисли болган тарау жумысы процессинде рауажланады хэм керинеди.
взбекистан халык билимлендириу системасында кэбилетли балаларды излеу, тацлау хэм оларга тэлим-тэрбия бериу машкалалары изшецлик пенен шешилип келинбекте. Соннан, Халык билимлендириу министрлиги 2009 - жыл 27-март 4/ц-санлы хэм Мэмлекетлик тест орайыныц 2009-жыл 27-марттагы 0111 х/19-санлы коспа карары менен "Айырым пэнлер терец YЙренилетуFЫH мэмлекетлик улыума билим бериу мекемелериниц кэнигелестирилген классла-рына, мэмлекетлик кэнигелестирилген улыума билим бериу мекемелерине окыушыларды кабыл етиу тэртиби хаккында'^ы Тэртип кабыл етилди.
Бул Тэртип взбекистан Республикасы Министрлер Кабинетиниц 1998-жыл 13-майдагы 203-санлы "взбекистан Республикасында улыума орта билим-ди шелкемлестириу хаккышда"гы1 хэм 2008-жыл 7-августтагы 173-санлы "Айы-рым пэнлер терец YЙренилетуFЫн мэмлекетлик кэнигелестирилген улыума би-лим бериу мекемелери жумысын жетилистириу хаккышда"гы1 карарларыша мууапыщ мэмлекетлик улыума билим бериу мекемелериниц кэнигелестирилген класслары, мэмлекетлик кэнигелестирилген мектеплери хэм мектеп -интернатларга окыушыларды кабыл етиу хэм оларды усы кэнигелестирилген класс хэмде кэнигелестирилген улыума билим бериу мекемесинен окыудан шетлетиу тэртибин белгилейди.
Кэнигелестирилген класс хэм кэнигелестирилген улыума билим бериу мекемелерине тийисли классты табыслы жуумаклаган, терецлестирип окытыу белгиленген окыу пэнлеринен белгили бир кэбилетин керсете алган окыушылар тацлау нэтийжелери тийкарында взбекистан Республикасы Халык билимлендириу министрлиги хэм Мэмлекетлик тест орайы тэрепинен коспа буйырык пенен белгиленген квота келеминде кабыл етиледи.
Укыплылык - шахстыц индивидуал-психологиялык езгешелиги болып, ол тек гана академиялык жумыс (пэнлерди YЙрениуге бейимлилик дэрежеси жокары) ямаса акылый-теориялык жумыста керинеди. Талант болса, акылый-деретиушилик жумыста керинетугын индивидуал-психологиялык езгешелик. Элбетте, бул езгешеликлер хэр бир инсанныц тек гана езине сай болганлынына хэм тэбийгый шэртленгенине карамастан, айрыкша итибар хэм тэлим-тэрбияны талап етеди. Соныц ушын да, укыплы хэм талантлы балаларды тацлап, оларды жэне де рауажландырыу ушын жетерли шараят хэмде интеллектуал, деретиушилик орталык керек болады. Себеби хэр кандай укып хэм талант тек езине тийисли болган тарау жумысы процессинде рауажланады хэм керинеди.
Киши мектеп жасындагы балалардыц укыплылык, кэбилет, кызыгыу багдарларын аныклау бойынша темендеги тест-анкета методын усынамыз. Усы тест анкета усылы балалардыц кэбилет, кызыгыу багдарын аныклауда хэм рауажландырыуда хызмет етеди.
Х,эр бир инсан жумысы 7 багдардыц бири бойынша кэбилет ямаса кызыгыуга ийе. Балалардыц кызыгыу, кэбилет хэм талант багдарларын аныклау бойынша америкалы алым А.Д.Ханн хэм Г.Кафф тэрепинен ислеп шыгылган тест-анкета, психология пэнлери кандидаты Й.М.Асадов тэрепинен кайта исленип, аймагымыз балалары ушын масластырылган.
Окыушылардыц укыплылык хэм талантлары пэнлерден алган «бес» баха менен емес, кебирек мийде кешетугын акылый процесслердиц енимдарлыгы менен елшенеди. Психологиялык интеллект тестлери окыушыныц ол ямаса бул пэннен билимин емес, улыума акылый кэбилети хэм ези тацлаган тарау менен шугыллана алыу укыплылыгы, имканиятын аныклап береди. Окыушы улыума орта билимлендириу пэни («улыума орта»га итибар бериц) бойынша имтиханда «бес» баха алса, усы тарау бойынша интеллектуал ямаса деретиушилик кэбилети болмаса, оныц кейинги ис-хэрекети енимдарлыгы пэс болады. Акыр акыбетинде бундай адам тацлаган тарауынан безип гана калмай, жэмийет ушын да хеш кандай пайда келтирмейди.
Жэне де соны атап етиу керек, укыплылкты тек гана шахстыц акылый имканияти сыпатында классификациялау оны изертлеуде бир тэреплиликке алып келеди. Себеби укыплылк тек гана акыл емес, ал шахс ДYЗилмесиниц барлык компонентлериниц уйгын хэм жокары дэрежеде рауажланганлыгы менен TYCиндириледи. Демек, укыплылык тек гана акылга емес, ал шахска тийисли. Укыплы адам дегенде биз хэр тэреплеме рауажланган шахсты нэзерде тутамыз. Кимдур ез кэбилети менен, баска биреу ез характери хэм сырткы элемди езине сай TYCиниуи менен укыплы болыуы MYMкин. Айырым уакытларда биз ез тецлеслеринен рауажланыуда озып кеткен балаларды укыплы деймиз. Дурыс, бундай балалар кэбилетли, бирак сондай балалар да бар, олар эдеттеги болмаган пикирлеуи, уакыя хэм хэдийселерди езгеше талкылау менен укыплы болып есапланады. Бундай балалар кебинесе тэрбияшылар, окытыушы хэм ата-аналар ушын «кыйын» хэм оларды да тэрбиялау ауыр кешеди. Эсиресе окытыушылар бундай балалардыц хэрекетин бахалауда, оныц баска балаларга уксамайтугын езгеше хэрекетлерин кабыл етиуде кыйналады. Айтыу керек, баланыц рауажланыуы езине сай нызамшылык тийкарында
кешеди хэм езинин ишки логикасына ийе болады. Ишки логиканы TYCиниyде темендеги концепцияга тийкарланыу керек. 9зин-ези баскарыушы индивид рауажланыу процессинде сондай езгешеликлерге ийе болып барады, бул езгешеликлер бир сез бенен айтканда я ишки, я сырткы жактан шэртленбеген. Бул езгешеликлер сырткы хэм ишки тэсирлердин тыгыз байланысы менен улыума пайдаланыуда болады. Баскаша кылып айтканда, шахстын рауажланыуы онын барлык тэреплерин камтып алган халда бир ПYTин процесс сыпатында кешеди. Буны эпиуайы тилде TYCиндирсек, хеш ким шахс болып тууылмайды, ал шахс сыпатында кэлиплеседи. Жас дэуирлер дауамында шахс рауажланыуы менен укыплылыктын рауажланыуы уйгын кешиуин тэлим хэм тэрбияда элбетте инабатка алыу керек болады.
Рауажланган мэмлекетлер тэжирийбеси тийкарында республикамыз Халык билимлендириу системасында укыплы балаларды танлау хэм оларга тэлим-тэрбия бериудин илимий тийкарланган, максетке багдарланган Yзликсиз системасын жаратыу хэзирги ^ннин ен эхмийетли уазыйпаларынан бири.
Пайдаланылган эдебиятлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. - Т.: «Шарк» 2000 й.
2. Асадов Й., Бурхонова Г. Психологик ташхис методикалари. - "Мактаб ва хаёт" журнали, 2001 йил 3 сон.
3. Давлетшин М.Г. Психологияда шахсни урганиш истикболлари. - "Халк таълими" журнали, 2001 йил 3-5 сонлар.
4. "Укувчиларни касб-хунарга йуналтиришнинг психологик ташхис муаммолари" мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари. - Тошкент, 2005 й.
5. Азарова Л.Н. Как развивать творческую индивидуальность младших школьников. // Журнал практического психолога. - 1998. - № 4. - C. 83.
6. Юркевич В.С. Проблема диагноза и прогноза одаренности в работе практического психолога. // Школа здоровья. - 1997. - № 1. - C. 59.
© М.К. Ержанова, Т.К. Аймухаммедова, Э.С. Сулетбаева, 2016
УДК 378
ОТБОР ОДАРЕННЫХ УЧЕНИКОВ ДЛЯ СПЕЦИАЛИЗИРОВАННЫХ
ШКОЛ И КЛАССОВ И РАБОТА С НИМИ
М.К. Ержанова, Т.К. Аймухаммедова, Э.С. Сулетбаева
Аннотация. В этой статье говорится о выявлении одаренных детей и важности развития их психологических, творческих, интеллектуальных способностей. Высоко развитые способности, высокий уровень интеллектуального коэффициента (Щ), взаимосвязь талантливости и одаренности, идентификации талантов и важность определения одаренных детей, развитие их способностей, также приведены сведения о необходимости организации развивающих работ с одаренными детьми.
Ключевые слова: одаренность, талант, способность, интеллект, лидерство, личность, тесты интеллекта, психологические тесты, психологическая методика.
© М.К. Ержанова, Т.К. Аймухаммедова, Э.С. Сулетбаева, 2016
UDC378
SELECTION OF GIFTED STUDENTS FOR SPECIALIZED CLASSES AND SCHOOLS AND WORK WITH THEM
M. K. Erzhanova, T.K. Almuhammedova, E.S. Suletbaeva
Abstract. This article deals with the exposure of gifted children and the importance of development their psychological, creative and intellectual abilities. Highly developed skills, a high level of intellectual coefficient (IQ), the relationship of talented and gifted, talent identification and the importance of identifying gifted children, development of their abilities, are also given
Keywords: gifted, talent, ability, intelligence, persona, tests of intelligence, psychological tests, psychological methods.
© M. K. Erzhanova, T.K. Almuhammedova, E.S. Suletbaeva, 2016
