CC BY
0ARTICLE INFO
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
SOME ISSUES OF STUDYING EPIC TRADITIONS IN KARAKALPAK LITERATURE
D. Pirnazarova
Doctoral student of the Research Institute of Humanities, Karakalpakstan branch of the Academy of Sciences of the Republic of
Uzbekistan https://doi.org/10.5281/zenodo.11499768
ABSTRACT
The article examines the sources of appearance of epic traditions in Karakalpak literature, as well as their scientific sources.
Received: 28th May 2024 Accepted: 04th June 2024 Online: 05th June 2024
KEYWORDS The epic, the literature, the tradition, the epic, the lyric, the drama, the novel, the story, the fairy tale, the folklore, the form, the genre.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ ЭПИЧЕСКИХ ТРАДИЦИЙ В КАРАКАЛПАКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ Д.Пирназарова
Докторант Научно-исследовательского института гуманитарных наук Каракалпакского отделения Академии наук Республики Узбекистан https://doi.org/10.5281/zenodo.11499768
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 28th May 2024 Accepted: 04th June 2024 Online: 05th June 2024 KEYWORDS
Эпос, литература,
традиция, эпика, лирика, драма, роман, повесть, сказка, фольклор, форма, жанр.
В статье рассматриваются источники появления эпических традиций в каракалпакской литературе, а также их научные источники.
ЦАРАЦАЛПАК ЭДЕБИЯТЫНДА ЭПИКАЛЫЦ ДЭС^РЛЕРДИ YЙРЕНИУДИH ГЕЙПАРА МЭСЕЛЕЛЕРИ Д.Пирназарова
бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Кара;алпак;стан белими Кара;алпа; гуманитар Илимлер илим изертлеу институты таяныш докторанты https://doi.org/10.5281/zenodo.11499768
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 28th May 2024 Accepted: 04th June 2024 Online: 05th June 2024
Мацалада царацалпац эдебиятында епикалыц дэстурлердиц пайда болыу дереклери свз етилген. Сондай-ац оныц илимий тусиниклерине итибар берилген.
KEYWORDS
Мацалада царацалпац эдебиятында епикалыц дэстурлердиц пайда
болыу дереклери свз етилген. Сондай-ац оныц илимий тусиниклерине итибар берилген.
Прайсы бир миллий эдебиятларда болсын эпикалыц дэстурлер тусиниги сол халыц пенен миллеттиц ана сути менен царысцан ауыз еки хальщ деретиушилигинен басланатугынлыгын х,эзир ежелеп дэлийлеп отырыу шэрт емес шыгар. Ал бул тусиник эдебияттаныу терминлериниц керсетиуи бойынша «ЭПОС» ягный керкем эдебияттыц уш турли жанры «эпика», «лирика», «драма» - деген терминлер ез-ара тыгыз байланыслы, айырмашылыцларга да ийе болыуы мектеп партасынан баслап оцыушыларга аян болса керек.Солай да болса буган, «эпос» ца былайынша тусиндирме терминлер сезликте былайынша тусиник берилген : «Эпос - грек тилинен алынган ероs- сез ертек, бириншиден турмысты кец турде цамтып алыушы заманагей шыгармалар: прозалыц жанрлар: роман, повесть, гурриц х,эм тагы басцалар тусиниледи» [1:237] деп берилген.
Демек, бул сез терминниц дэслепки атамасыныц тусиниги, пикирлеримизди эпикалыц дэстурлер дегенде фольклордагы «ертек» ягный бугинги прозаныц киши оператив жанрлыц тури - формасы болган ауызша гуррицлер, эцгимелер, жазба реалистлик мазмун х,эм формага енген «реалистлик гуррицлерден» баслауга туура келеди. Хацыйцатында да эпос, эпикалыц дэстурлеримиз, бугинги жоцары рауажланган керкем реалистлик проза гуррицлерден басланатугынлыгы кеп уацытлардан берли айтылып, белгили бир системага тусирилип келген, теориялыц х,эм эмелий турде тастыйцланган тусиник. Сонлыцтан царацалпац эдебиятын изертлеушилердиц барлыгы да; «эдебий дэстур ретинде эпикалыц баянлау фольклордан келди» [2:14] деп керсетеди. Сондай-ац конкрет илимпаздыц дурыс керсеткени бойынша: «Гурриц етиудиц эпикалыц баянлау дэстури - жаца прозага етиудиц басцышы болды» [2:14] деген пикир дурыс айтылган.
Парацалпац эдебияттаныу илиминде бул сыяцлы паралель пикирлер х,эзирги заманагей проза: роман, повестлердиц изертлеушилери, усы жанрдыц пайда болыу х,эм цэлиплесиу жоллары, эволюциясы тууралы арнаулы мийнетлер жазган илимпаз, сыншы эдебиятшылар Ж.Нарымбетов, П.Камаловлардыц белгили мийнетлеринде [3,4] аныц керсетилип, сол еткен эсирдиц 70 жылларындагы эдебияттаныу илиминиц илимий теориялыц дэрежесинде жетерли фактлер, белгили концепциялар менен дэлийллеп пикирлер айтылган. Хацыйцатында да басца халыцларга салыстырганда бираз кешлеу х,эм барынша царама-царсылыцлар менен ез цэлиплесиу х,эм рауажланыу
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
жолына, кеп формалы;, кеп стиллик соцпацларына ийе болган роман да, повестте ец алды менен миллий дэстурлери болган ауыз еки ертеклер, эцгимелер менен кец эпослы; орны гиреули жанр болган дэстанлардан сага алатугыны сезсиз. Сонлы;тан булар Ж.Нарымбетовтыц «Каракалпакский роман», К.Камаловтыц «Кара^алпа^ повести» атлы монографияларында жетерли факт, мысаллар х,эм езинен бурынгы айтылган сол уацыттагы улыума эдебияттаныу илиминдеги теориялы; ойларга суйенип дэлийлеп, езине тартымлы сез етилген, таллаулар жургизген, усы жанрлардыц х,эр бир бас;ышындагы (ХХ эсирдеги) фольклордыц: ертеклер, ауызша гуррицлер, ацызлардыц, дэстанлардыц роли керсетип берилген.
Ал соцгы уа;ытлары бул мэселелерге байланыслы жацаша терец ойлы, эдебияттаныу илиминиц соцгы позицияларына байланыслы мийнетлер жары; керди[5,6]. Олардагы С.Бахддырованыц докторлы; диссертациясыныц жуумагы болган «Фольклор и каракалпакская советская проза» мийнетинде фольклоризм мэселеси ез жацашылыгы менен ауыз еки сез енериндеги х,эр кыйлы поэтикалы; эстетикалы; сыпатлардыц бугинги, ХХ эсирдеги каракалпак; прозасын рауажландырыудагы роли терец илимий пикирлерге негизленип, фольклордыц роли айры;ша унамлы фактор сыпатында дэлийленеди. Бул мийнетте фольклорлы; дэстурлер менен бас;а да тууыс;ан халы;лар керкем прозасыныц х,эр бир дэуирге сэйкес, бизден бурыныра; рус х,эм европа эдебиятыныц дэстурлерин миллий фольклорлы; поэтика менен синтезленген ;эсийетлери ;ара;алпа; прозасы ушын улги, олар рус эдебияты х,эм европа эдебиятлары менен мэдениятларын ийелеудеги орталы; бас;ыш «кепир» болганлыгы да дурыс айтылган х,эм дэлийленген.
Сондай-а; соцгы арнаулы мийнетлердиц биринде эпикалы; миллий дэстурлердиц ХХ эсирдеги ;ара;алпа; эдебияты ушын роли: С.Мэжийтовтыц 20 жыллардагы ;ара;алпа; прозасыныц ;элиплесиуинде етиу бас;ышы болды. С.Мэжийтовтыц «Суйин х,эм Сара», «Кулмурат», «Он тогыз» шыгармалары проза х,эм ;осы; пенен жазылган дэстурий эпикалы; ацызларды еске тусиреди [6:15] деп дурыс керсетилген х,эм бунда ;ара;алпа; эдебиятындагы эпикалы; дэстурлердиц XX эсирдеги миллий прозамыздыц ;элиплесиуиндеги орны, функциясы кемситилген х,алда объективлик пенен пикир айтылганы унамлы деп есаплауга туура келеди. Ал гейпара мийнетлерде, атап айт;анда Ж.Нарымбетовтыц ;ара;алпа; романларыныц пайда болыу х,эм ;элиплесиуине арналган монографиясында роман деретпелериниц дэслепки х,эм орталы;, 50 жыллардагы бас;ышларындагы кемшиликлердиц барлыгы фольклорлы; эпикалы; баянлаудыц бир тэреплемелиги, дэстанлы; сууретлеу олардагы ;ах,арман образларын жаратыудагы бир тэреплеме унамлы ;эсийетлерди гана ИДЕАЛЬ сыпатында схематизм менен баянлау [3] деп тусиндириледи. Бул позиция сол 60-70 жыллардагы миллий эдебиятларды «артта ;алган халы;лар эдебияты», «;ала; эдебиятлар» деп ойлап пикирлер айтыушы, ягный миллет рауажланыуларын кебирек кемситип бах,алау сыя;лы принциплерге еликлеген унамсыз пикирлердиц тэсиринде келип шы;;ан деп есаплауга туура келеди. Ал x,ак;ыйк;атында олай емес, ейткени х,эр ;андай миллий эдебиятлардыц да езине тэн езгешеликлери, соган сай миллий ауыз еки сез енериниц де езинше бай, оригинал
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
мазмунлы; х,эм формалы; поэтикалы; сыпатлы белгилер кезге тасланады. Соныц ушын да аты дунья жузине мэлим болган улкен психологик х,эм лирикалы; проза деретиушиси Ш.Айтматов: «Мениц еки сыйнатугын ;удайым бар. Бириншиси -М.Эуезов болса, ал екинши ;удайым - бул к;ыргыз фольклоры, хал^ымыздыц уллы эпос «Манас» ...» деген екен. Мине, бул пикирлерде халы;тыц х,эр ;андай миллетин де бугинги рауажланыуыныц тийкары фольклор, миллий ауыз еки сез енериндеги лирикалы; х,эм эпикалы; дэстурлердиц х,эр бир халы; эдебиятында да роли улкен екенлиги ацлатып турады. Сол тийкарда биз ;ара;алпа; эдебиятындагы эпикалы; х,эм бас;а да жанрлардагы дэстурлердиц керкемлик эстетикалы; эволюциялы; рауажланыуына келетугын болса;, миллий фольклорымыздыц поэтикалы; езгешеликлери [7] х,эм оныц эстетикасы [8] х,а;к;ында улкен илимпазлардыц фундаменталь мийнетлери жэрияланган, олардыц ;унлы сыпатлы белгили илимий фольклорлы; х,эм тарийхый аспектте де талланганлыгын атап етиу орынлы болса керек. ^а;ый;атында да ;ара;алпа; фольклоры, эсиресе, дэстанларымыз жудэ бай езгешеликлерге ийе, олардыц улыума туркий халы;ларыныц сез енеринен де арты;машлы;лары менен реалистлик поэтика сыпатлары, тарийхый ;эсийетлери бай х,эм терецде екенлигин фольклорист илимпазларымыз тэрепинен жудэ тыяна;лы турде изертленип [9,10] оларды эмелий турде ислетип пайдаланыу, бугинги реалистлик жазба эдебиятымыздыц тек гана эпикалы; жанрлы; кеп турлилиги гуррицлер, повестлер, новеллалар менен романларда пайдаланыу жазыушыларымыздыц ез еркине х,эм талант оригиналлыгына ;алдырылган. Булар тууралы жазыушыларымыздыц езлери де эмелий турде сол эпиклы; дэстурлерди пайдаланып ;оймастан, ал сол миллий дэстурлердиц ез деретиушилик психологиясында ;алайынша писип рауажланыу дэрежесине жетискенликлери тууралы итибарлы, эмелий тийкарга ийе, илимий теориялы; эх,мийети бар ой-пикирлерин жазып ;алдырган. Мысалы, ТДайыпбергенов езиниц кеп санлы ма;алаларында х,эм бир неше эдебиятшы алымлар менен диалогларында, публицистикалы; ма;алаларында ата;лы «К^арацалпак; дэстаны» трилогиясында халы;тыц керкемлик танымына сицип кеткен эпикалы; ойлау, яд,«эпсана»лы; пикирлеулерди езинше ислеткенлиги тууралы жудэ терец ойлы х,эм эмелий пикирлерин ортага салады [11]. Жазыушыныц пикирлери ойынша «дэстан»лы;, «эпсана»лы; ойлау хал;ымыздыц буннан бир неше эсир бурынгы к;арак;алпак;лар тарийхын, оныц трагедиялы; со;па;лары менен драматизмге толы арпалыслы тарийхый етмишти сууретлеуге ;олайлы екен. Соныц ушын да Т.Кайыпбергенов езиниц ата;лы «Кара;алпа; дэстаны» трилогиясыныц биринши китабын «Маман бий эпсанасы» деп аталыуы тосыннан тууылмаган, ол сез шебериниц уза; ой толганыслары менен саналы деретиушилик устаханасы творчестволы; психологиясыныц езиншелигиниц жемиси болып, элбетте, бул миллий ауыз еки сез енеримиздеги ертеклер, эпсаналардыц, легендалардыц бугинги жацгырыгы десек шынлы;;а сэйкес келеди. Элбетте, жазыушы бул миллий эпикалы; дэстурлерди сол турысында гана схематик турде «кеширип» пайдаланбастан, шыгарманыц улыума сюжетлик композициялы;, конфликтлик езегинде путкил жэх,эн эдебиятын, Шекспир
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
менен Толстой, Шолоховтыц да эпикалы; дэстурлериниц олардагы образлар жаратыудагы емир шынлыгына сэйкес келетугын, дэуирдиц тарийхый x,ак;ыйк;атлыFын ашып бериуши трагизмди, ягный эпика менен драманыц синтезин пайдаланбаган ба екен?! Элбетте, бул огада ;оспалы жанрлы; стиллик дифференцация, синтезлик ;убылыс тек гана эпикалы; дэстурлердиц кеширмеси емес, ал жазыушы ТАЛАНТыныц, керкем миллий ой-пикирлеримиздеги ;оспалы ;убылыслардыц нэтийжеси екенлиги аны;. Бизицше миллий эпикалы; дэстурлердиц эволюциясы дегенде де усындай ;ыйын, ;оспалы х,эм тэбийгый процессти тусинсек керек.
Кара;алпа; эдебиятында керкем реалистлик романларда ТДайыпбергенов тен бас;а, мысалы, К.Мэмбетовтыц тарийхый романлары болган «Пос;ан ел» («Зобалац», «Топалац»), Туркстан шыгармаларында да биз эпикалы; дэстурлерди айры;ша ацгарыуымыз мумкин. Эсиресе, жазыушы барлы; сууретлеу усыллары: диалог, ишки монолог, пейзаж, портрет жаратыуларда да дэстурий эпикалы; мазмун х,эм формаларды, жыраулар образын жаратыуда да саналы х,эм тэбийгый х,алда миллий ауыз еки сез енериниц турлери, оныц тацбалары, миллий эпизмниц сыпатлы белгили аны; кезге тасланады. Бул тарийхый романлардыц х,эр биринде миллий эпикалы; сууретлеудиц эмоциясы, ондагы тил шеберлигинде де фольклоризмниц эпикалы; сыпатлы белгилери менен ритирикалы; рифмикалы; прозаныц улгилери жар;ырап керинип турады х,эм олардыц барлыгы х,эр ;андай о;ыушыга да жагымталлы керинеди. Усындай сыпатлы белгилер, тил шеберлиги менен баянлау манерасындагы фольклорлы; ;эсийетлер керкем прозамызда еткен эсирдиц 60 жыллары жазылып жэрияланган Ж.Аймурзаевтыц «Кызкеткен» романында да ;олланылган, ондагы конфликтлер дузиу х,эм олардыц шешиминде де миллий эпикалы; дэстурлердеги мейли унамсыз керинсе де схематизм менен керсетиу ерикли-ериксиз турдеислетилгенлигин кепшилик илимпазлар сынга алган. Ал бира; соцгы айырым изертлеулерде бул процесстиц нызамлылыгы, тэбийгыйлыгы, миллий романлардыц ;оспалы, ^рама-цар^^ы^ы рауажланыуы ушын тэн екенлиги дурыс айтылган. [12].
К.Мэмбетовтыц «Туркстан» романында айры;ша керинип туратугын нэрсе сол, жазыушы бунда шын мэнисиндеги миллий эпикалы; дэстурлерди трагедиялы; картиналар, цорцынышлы деталлы; сууретлеу усылларын ислетип, бул ар;алы x,ак;ыйк;ый эпикалы; дэстурлердиц бугинги романларымыздагы улыума керкем прозамыздагы эволюциясын ацлат;ан сыя;лы. Терецирек ойлап ;араса;, жазыушыныц бул «Пос;ан ел» («Зобалац», «Топалац») романыныц дауамы, оныц ушинши китабында x,ак;ыйк;атында да биз Жийен жыраудыц «Пос;ан ел» толгауындагы картиналы; керинислерге, ягный эпикалы; баянлауга трагизмди сицирип сууретлеу манерасыныц реалистлик керинисин табамыз. Жазыушы бунда журек шортырарлы; керинис деталларын ай;ынластырып сууретлеу менен жунгар бас;ыншыларыныц жауызлы;, рех,имсизликлерин эмоционаллы; пенен ашып сууретлейди, ал айырым к;аx,арманлык;к;а толы ай;ас шай;асларды (эсиресе, романныц соцына таман) халы; ;ах,арманлыгы, миллий дэстанларымыздагы эпикалы; сууретлеудеги патриотизмди, гуманизмди мумкин идеалластырып алса да, дурыс
é
Ws,
References:
1. AxMeTOB C., EceHOB ^apuMÖeTOB K. BgeöuflTTaHbiy aTaMa^apbiHbiH, pycma ^apa^a^na^ma TycHHgupMe ce3^HrH. HeKHc, «BH.AHM», 1994.
2. BeKÖepreHOBa M. Kaparça^nan; ageÖHHTbrnga gacTyp x,9M MHHpacflbMbiK;. HeKuc, «BH^HM», 2004.
3. HapbiMÖeTOB KapaKa^naKCKHH poMaH. TamKeHT, «OaH», 1974.
4. KaMa^OB K. Kaparça^nan; noBecTH. HeKuc, 1977.
5. Bax,agbipoBa C. PoMaH x,9M gayup. HeKuc, «Kaparça^narçcTaH», 1978.
6. BeKÖepreHOBa 3. ^a3biymbi x,9M meöep^HK. HeKuc, «BRAHM», 2020.
7. MarçceTOB K. Kaparça^nan; K;ax,apMaH.flbiK; gacTaKflapbiHbiH, пoэтнкacм. HeKuc, «Kaparça^narçcTaH», 1966.
8. MarçceTOB K. Kaparça^nan; $o.flbK.flopbiHbiH, эcтeтнкacм. HeKuc, 1972.
9. CaFHTOB M. Kaparça^narç rça^apMaH^Mrç эnocм. HeKuc, «Kaparça^narçcTaH», 1966
10. XomHHH3OB Kaparça^narç rça^apMaH^Mrç gacTaHbi «A^naMbic» HeKuc, 1992.
11. KaHbmôepreHOB T. Ke3g,HH, rçapambiFbi. HeKuc, «Kaparça^narçcTaH», 1986.
12. BeKÖepreHOBa 3. X,a3Hpru rçaparça^narç poMaKflapbmga KepKeM ce3 noэтнкacм. HeKuc, «M^HM», 2016.
