CC BY
6АНТИЧКА И РИМСКО-POMEJCKA МАКЕДОНША - РИЗНИЦА НА ПОЛИТИКОЛОШКИ КАТЕГОРИИ ВО СВЕТСКАТА ИСТОРША
Анета Шукарова
Универзитет „ Св. Кирил и Методы/ ", Македонца
While summering up historical references, only the exclusive conclusions which support the thesis will be conveyed - that the Macedonian history is distinctive and individual, and different and foreign in relation to the so called history of the Hellenes. Fortunately, these exclusive inferences are "first class" - this is witnessed by eminent persons from the Hellenic genus, intellectuals, rhetorical philosophers, rhetors, and the most distinguished politicians of just that time, the time before the very demise of the Hellenic city-states, and right before the magnificent rise of Macedonia.
The main historical impression is that: on one side is the historical sphere of the "joint defeat of all the Hellenes" and "deprivation of destiny of their famous city-states", on the other, again, is - the separate history of the rise and glory of the antique Macedonians, their rulers, of the world basilea of Alexander of Macedonia. These two spheres are joint, as much as they are utterly opposed in their historic co-relation.
Actually, the historical conditions are changing from the root, even the sharp border between the Hellenes and the barbarians, among whom are, of course, also the Macedonians, is disappearing, a process of cultural and social symbiosis comes about, according to which, Philip is the carrier of the exclusive idea for a global society. Understandably, these ideological aspirations do not come forth peacefully, because they are not only about a cultural "globalization", but about a political one that must be carried out through war and fighting.
So, such important material imposes a need for rereading history. The critical understanding of the contemporary conception of the humanities strives for diversity and differentness, for particularity and cultural equality: local investigation of the history is promoted, hierarchical assessment of cultures is refused, traditional prejudices about "high" and "low" cultures are being rejected, favouring particular historical peoples, states, cultures, on account of the already neglected peoples and cultures, is disregarded. It is well known that the "pet" of world historiography is classical Helada, and that its favourites are the Hellenic culture and Roman civilization. Traditional historiography not only disregards other nations and cultures, but it is also assigns them all to the general denominator of just these two cultures. It goes without saying that ancient Greek culture and Roman civilization are the dominant focus of world history, but the "word" of the ancient Greek and Roman historians, logographers, doxographers, must not be uncritically accepted; right here, one should "catch" the ancient Greek writers, who very often, in accordance with their xenophobic mentality, make sense of the world as divided into "domestic" and "foreign", Hellenes and barbarians, into "battles between themselves" and "wars with foreigners" (Plato, Republic). However, -why does the momentous historiographic illusion of recent times happen - the unique historical phenomenon, the epoch of the Macedonianpambasilea, the most exclusive event in the history of the old continents, the idea of the ecumenical state and one unified civilization, to be called "Hellenism"! "Hellenism", even though in that historical period, the most renowned Hellenic city-states are already entering the zone of the historical and cultural margin, contrary to the new world centers in Egypt and in the East, which are being founded by Alexander of Macedon and are being named by him as Alexandrides; so why not call this epoch "Alexandrism", or "Macedonism" in accordance with the only carriers of this civilization - the Macedonian rulers.
Во почетокот на третиот милениум кога светот се глобализира во софистицирана комщутерска мрежа, кога капиталот станува интернационален чинител на глобалната мок, еминентни научници и теоретичари афирмираат потреба од локално испитуваае на знаеаето, се разбира и на знаеаето на исторщата. „Локалното" настоjува да добие автономи а и се труди да биде сместено како посебна вредност во широките рамки на глобалната културна схема. „Локалното" се определува како дел од една геополитичка сфера, но и како специфична културана топика, насщува^и да се ослободи од тотализирачката репресща. Со „локалното" не се оспорува вредноста на глобалните теории, не се оди во провинцщ ално повлекуваае, ниту се пага во маргинална положба, туку - обратно, низ локалните концепции се деj ствува критички врз функционирааето на глобалните теории. Критичкиот однос на локалната концепцща е против закоравени предубедувааа за „високи" и „ниски" култури, против привилегиите и фаворизирааето за сметка на запоставувааето на веке запоставените народи и култури. Имено, постои закостенето мнение за елитноста на европската култура. Европската култура се поистоветува општо со човечката, класичната со хеленската, хеленската со култура во вистинска смисла...
Со современата концепцща на науките и уметностите се насщува на разновидност, на фрагментарност, на инаквост и другост, на полифонщата, на плуралитетот. Се разбира дека оваа „постмодерна" критика навлегува и во исторщата. Наспроти историографщата во позитивистичка смисла, се прави напор исторщата да се истражува во длабинската структура, во проучуваае на специфичните проблеми, кои се проблеми на множество култури, без разлика дали се „големи" и „мали"; се прави напор да се воочат разликите, не според степенувааето на вообичаениот историографски критериум, туку според самосщноста, самосвесноста, другоста на суштествувааето; се ставаат под сомнение глобалните искази на традиционалната истоиографща за ексклузивноста и доминантноста на неколку историски тежишта; се укажува на илузивноста на такви историски „вистини", зашто европската историографща (а таа е доминантна) ги распределува историските феномени на значащи и безначаjни, централни и маргинални. Познато е дека „галениче" на
европската историографиjа е античка Хелада, потоа „фаворити" I се хеленската и римската култура, а оттаму, - и латинската и византиската, кои се претставуваат како „продолжение" на Грцща и Рим. Традиционалната историографща, не само што ги занемарува другите народи и култури, туку сите ги подведува под општиот именител на овие култури. Се разбира дека не може да се занемари големото влщание на старогрчката култура и на римската цивилизаци а, зашто тие се вистински доминантни (господаречки) тежишта на светската исторща, мегутоа не може да се прифати некритички и слепо само „зборот" на старогрчките и римските историчари, логографи, доксографи. Особено не смеат да се прифатат старогрчките писатели кои според еден ксенофобичен менталитет го осмислуваат светот на „домашни" и „туги", на Хелени и барбари ("барбари" како нешто опасно, загрозувачко, диво, па дури и ропско). Така се случува и една историографска илузща - исклучителниот историски феномен -епохата на македонската панбас^а, наjексклузивниот настан во исторщата на старите континенти, идеjата за екуменска држава и една обединета цивилизацща, да се нарече хеленизам, иако во овоj период, по смртта на Александар, на^ознатите хеленски полиси влегуваат во зоната на историска и културна провинцщализацща, наспроти новите светски центри, Александрща, Пергам, Антиохща. Овие центри не се на европско тло, туку во Африка и Азща, на територща ^а jа освоjува Александар Македонски и ги гради новите Александрии, упоришта на новата цивилизацща, коjа
претставува синкретизам на многу различни култури, религии, jазици, цивилизацща ^а со право го носи знакот на космополитизам!
Токму тука се обидува критички да де^твува новата историjа: да се признае поврзаноста и взаемноста на историските ентитети, но и да се спречи асимилацщ ата на „маргиналните" од страна на „доминантните".
Во таа смисла, за да се сфати новата насока на исторщата, треба да се прикаже историскиот простор во ко] настанува Македонската држава како единствена држава на Балканот според своето политичко уредуваае - басилеjа или монархща, како што jа нарекуваат хеленските политиколози, или Империум, според римските историографи. Македонската држава коренито jа менува историjата и отвора сосема нови и за човечката исторща, широки и длабоки хоризонти во историската егзистенцща на човештвото. (Навистина сосема нова историска епоха во ко]а се промовира државната структура - имперща и тоа за прв пат светска имперща во ко]а се остваруваат интензивни врски и интензивна, не само политичка, туку и светска културна соработка, а според политичката идеjа на Филип II Македонски или според генщалната идеjа и деj ствувааето на Александар Македонски).
Аристотел jа искажува своjата намера да jа проучува теориjата на законодавството, облиците на државата: што е добра, а што лоша држава, причините за напредок и
пропагаае на државите, каков поредок I припага на наjдобрата држава... Свртеноста на философот кон теориjата на државата (во Етика, Политика, Реторика, па и во Метафизика) е сосема разбирлива, иако парадоксална. Сите хеленски философи, особено Платон и Аристотел, притоа и државници и ретори, наj страсно се зафакаат со теорщата на државата, токму кога државната хеленска формацща - • тгоЛ1С е во тешка криза, така што, во кусо историско време, доага во фаза на распагаае (за да се распадне под притисок на Александровото осво]уваае на светот). Аристотел во Реторика се определува за три вида државно уедуваае: демократка, олигархиjа и монархща; демократиjа е државен облик во ко] државните функции се делат со жрепка, олигархща се засновува врз на^бразованите и наjвлиjателните грагани, а монархиjа е држава во ко]а управува еден. Законита монархща е басилеjа (аристократиjа), додека незаконитата - тиранида. Според целта кон ко]а се стремат, државите се определуват на овоj начин: цел на демократщата е слобода, на олигархщата - богатство, на аристократщата - образование и одржуваае на законитоста. Самиот назив (арютоу кратос), укажува дека во неа владеат на^обрите или дека се стреми кон на^оброто (то арютоу) за државната заедница (Реторика, 1306в,14-18).
Воопшто, според Аристотел, има народи чиjа природа соодветствува на одредени
облици на држава: басилеjа според уредувааето I одговара на аристократщата зашто се темели врз заслуга или врз лична вредност, врз потеклото или врз извршените дела, или, на сите тие начела и мокта. Имено, сите оние што имаат големи заслуги за државата или за народот или оние што се во сосщба да ги здобщат, се здобиле со то] статус: едни во во]на го сочувале народот од ропство, како Кодрос, други, зашто го ослободиле народот (на пример, Кир), потоа, некои зашто основале или освоиле земj а, како лакедаjмонските, македонските и молоските басилевси (Политика 1310,в,5).
Имено, македонските басилевси од династщата Аргеади jа освоjуваат териториjата на античка Македонка населена од сродни древни етноси: Бриги, Па]онци, Пелагонци, Пиерщци, Ботиеjци, Орестиди, Еордеjци, Линкести, Мигдонци, Крестонци..., кои влегуваат во етногенезата на античките Македонци.
Според Аристотел на]доброто државно уредуваае - басилеjа има повеке видови: една е доживотна власт на басилевсот, наследна или изборна, каква што е македонската басиле]а, другиот вид басилеjа е барбарскиот облик на монархща:
басилевсот има власт слична на тиранската, сепак - законита и наследна. Ова значи дека телесната стража е законска и уставна, зашто басилевсот го чуваат грагани, додека тиранинот наемни платеници - во^ици. Басилевсот владее според закон и во согласност со поданиците, додека тиранинот - наспроти законот и против граганите. Третиот вид монархща се срекава од древните Хелени, кои басилевсите ги нарекувале а^имети (изборни судии кои се одбирале во време на внатрешни кризи). Оваа монархща е изборна и не е наследна. Четвртиот вид монархща на^тарата, посведочена од „херо^кото време", се темели врз слободната волjа на граганите. Оваа басилеjа е наследна и законита, а ги содржи во^ичката, свештеничката и судската врховна власт.
Овоj вид на архаично државно уредуваае е аналогно на македонската басила, во коj а царската власт е наследна, владееаето е според „македонските закони", а царот е врховен во^ководител, правосвештеник и главен судща. Царот владее со Македонците како со слободни грагани, а не со поданици, како во Персиското царство. Македонците „под оружjе" организирани во македонското собрание со акламацща го прогласуваат царот, решаваат за голем броj воени, но и судски прашааа. Стотина Македонци од благородничко потекло jа претставуваат карактеристичната македонска институцща -хетаjри - приjателите на царот, наjблиските соборци, наjхрабрите воjсководци, а по смртта на Александар, тие се наследниците - дщ адосите на Александровото Царство.
Аристотел гениjално ги антиципира историските настани и се определува за државниот облик - памбаси^а во време кога со вакво реално остваруваае е зафатен македонскиот басилевс Филип II, а по кусо време, ова го остварува Аристотеловиот ученик, сепак не Хелен, туку Македонец - Александар Велики. Македонецот го остварува идеалот на Аристотел - да владее владетел кому нема да му бидат потребни закони, зашто самиот е закон" (Политика 1284 а). Овоj облик на држава, вели Аристотел, би се остварил под услов да се на^е владетел ко] со своите способности ги надминува сите; тоj би бил „како бог мегу лугето" Ваквото предвидуваае, па дури и пророштво, е невероjатно за трезвениот Аристотел. Сепак, Аристотел по менталитет не е полисен граганин, зашто детското и младешкото искуство го стекнува на дворецот на македонските басилевси во Пела и тука го создава ликот на идеалниот владетел: Александар Македонски ги преминува границите на исказот да владее „како бог", така што тоj навистина се обожува и во азиската, и арапската, индиската, египетската, римската, македонската, само не во грчката митологща. Александар Велики станува божество именувано како - Искандер, Скендер, Iskandar Lul Катат (Александар Дворог Македонски).
Философот Исократ, во идеолошка смисла настроен монархистички, но и промакедонски, во беседата Филип запишал дека Македонците не можат да си го замислат животот без династща, зашто од искона имале династща, т. е. басилеjа или монархща. Во таа насока целокупната реторичка, философска, особено политиколошка де^ост Исократ jа посветил на истражуваае на своjот идеален државен облик -памбасилеjа и на идеалниот владетел - басилевс. Имено, при кра^т на долгиот живот, по мачно трагаае за мокен владетел, Исократ го „открива" Македонецот Филип, гениален во^ководец и визионер на светски градител, во свое време - наjмоKниот владетел во Европа. Се остваруваат мечтите на стариот философ, иронично, но Филип ги освоjува хеленските полиси, воено, економски и соцщално растроени, загосподарува со полисите на имагинарната Хелада, се прогласува за хегемон на новата панхеленска заедница со план да ги поведе Македонците и Хелените, но и многу други во^ици - платеници од Балканот, во воениот поход на „Европа против Азща", т.е. на Македонка против големото Персиско царство.
Независно од идеите на Исократ, Филип станува вистински чинител на промените во светот воопшто и на историската структура во сите неjзини компоненти (теориски и
практични промени во државните структури на трите континенти, промени во менталитетот, во духовноста, во културата, во етиката...). Имено, со идеолошката и државничката, па и политиколошката пракса, во историската орбита Филип ] а исфрла Македонка, ко]а станува двигател на новиот поредок на нештата.
Иде] ата на Исократ и Аристотел за екуменска држава започнува да ]а остварува Филип II, а ]а завршива Александар Македонски. Преку „светите свадби" во Суза, Александар го отвора светот и создава неограничен простор за културен синкретизам, почитуваае и еднаквост на раси, ]азици, религии, политеи. Само така може да се претстави духовното движеае на оваа епоха, кое според сво]ата динамика е рамно на силата на неговиот осво]увач, обожуван на сите три стари континенти. Во Европа, Африка и Азща Александар бил и Македонски и Велики, но и домашен. Во оваа епоха духовниот центар не е веке на Балканот, туку, центарот е сместен во новиот град Александрща во Египет (изграден од Александар), александровата духовност е во домот на музите - Музе]он, седиште на Александриската библиотека во ко]а работат научници од сите страни на стариот свет.
Според македонската царска традицщ а и според иде] ата за „отворено општество" (интензивен проток на идеи и стока) од наследниците на Александар, дщадосите и епигоинте, организирани се новите царства во Македонка, на источното Средозем]е, во Египет и Пергам. Ово] период според одредени стереотипни заблуди познат е во литературата како хеленизам и покра] тоа што хеленските полиси се на маргините во однос на новите светски културни центри, кои не се веке на Балканот, туку се во Африка и Азща. Основачите и творците на новото општество, не се Хелени, туку Македонци, наследниците на Александар. Новите економски и воени центри претставуваат произлез на нова епоха, произлез на многу науки: филологща, астрологи] а, математика, поетологи] а и на многу светски уметности и уметнички дела. Новата културолошка епоха би требало да биде според сите категорщални структури присутни во оваа епоха, именувана како александризам.
Според овие, но и според многу други научни сознанща, за кои нема време да се проговори во рамки на еден реферат, античка Македонка претставува произлез на политиколошки, стратегиски, дипломатски, идеолошки и слични категории прифатени во светската цивилизацща. Имено, и Римската и Роме]ската Имперща ги прифакаат следниве категорщалните структури:
- наследна династща (со ко]а македонското царство во целата сво]а полнота суштествувало од VIII в. ст. е. до римските осво]увааа - сред. на II в. ст. е.; династща околу ко]а Македонците воено и политички се организирале и го осво]увале светот);
- царска монархи] а со култ на цар - мудрец и божество (апотеоза карактеристична за Александар Македонски: култ на цар - Бог - Александар во Египет);
- воено-политички систем (македонската фаланга, воено-стратешките операции на Александар на Истокот);
- дипломатска тактика (карактеристична за сите македонски владетели, посебно Филип II);
- царско покровителство на мудреци, философи, уметници („протомеценатсвото" на Архела] I, Пердика II, Аминта III, Филип II и Александар Македонски);
- иде]а за глобална држава, отсуство на ксенофобка и расизам (Александар се поклонува на боговите на сите народи што ги осво]ува, месните сатрапи владеат со освоените зем]и на Истокот, прифака 30000 Иранци како епигони во македонската во] ска);
- обединуваае на светот во глобална држава во ко]а се почитува иде]ата за еднаквост на народи, раси, ]азици, религии (Светата свадба ко]а Александар ]а организира во Суза е спо] на културите на двата стари континенти Европа и Азща).
Сите овие политиколошки и идеолошки структури претстaвyвaaт суштински дел од Римската Имперща, raja го осво]ува Aлексaндровото Царство. Великите римски цезари ja подражаваат царската идеологща на Aнтичкa Македонка, ги преземаат воено-стратешките и дипломатски критериуми за успешно водеае во^и и осво]уваае нови народи и држави. Значи, како што би рекол Полиби, подемот и мокта на Рим се споредува со на]знаменитите држави, мегу кои е Македонка, некогашната господарка на „поголемиот дел од светот"
Наследството од македонската царска, династичка традицща, римското државно устро^тво, хеленската и александриската мисловност и духовност ja определува доминантната положба на Роме]ското Царство како на]знача]но средиште на европската цивилизацща. По „царскиот пат" чекорат многу македонски, римски и роме]ски владетели, мегу кои е и Jyстиниjaн I, внук на царот Jyстин, по потекло од Македонка. Според идеологщата за „ксенократща" Jyстин и Jyстиниjaн од селото Таурисион се здобиваат со мок и власт на роме^ки владетели поради големиот авторитет од во^ката, а според начелото на „теократща", Jyстиниjaн Велики има „трансцендентен" авторитет во името на Бога. Неговата мок и волja, според идеологщата на светата и свештената држава, се изразени како споj на апсолутното црковно и световно право. Царот не е само државник, врховен во^ководител, врховен судща, туку и pontifex мaximus (првосвештеник) со право да го организира религиозниот живот во Царството. Парадигма на Jyстиниjaновaтa екумена е на^олемата црковна инститyциja на Балканот, со седиште во Македонка -Aрхиепископиjaтa Jyстиниjaнa Прима, формирана и канонски посведочена од самиот цар. Всушност, Jyстиниjaн совршено ja остварува политичката, односно империjaлнaтa цел на претходните императори: да се создаде „единствена држава, единствен закон и единствена црква" Според идеjaтa за универзална држава Jyстиниjaн го гради не само правниот систем на Ромеj ското царство, туку и европскиот правен систем според raj се уредува и монархискиот живот во Европа. Така, државата на Jyстиниjaн, со единствен државнички апарат, силна воена стратегща, цврст правен поредок, со развиен стопански и финансиски систем, претставува нajмоKнa цивилизацща не само во VI век, туку и во наредните векови, па и во општата исторща на државни устро^тва.
Aрхиепископиjaтa Jyстиниjaнa Прима се надоврзува на долгата традицща на хрисцанството во Мaкедониja. Имено, црковната традицща во Мaкедониja започнува уште од мисиjaтa на A^ern^ Павле, коj ги формира првите христиански заедници во Мaкедониja и воопшто во Европа. Во доцноримскиот период со формираае на бро^и епископски седишта (Скупи, Стоби, Xерaклеa, Лихнидос, Баргала, Тесалоника, Дион, Бер, Филипи) Македонка станува произлез на хрисцанската вера и упориште на хрисцанската црква. Црковните традиции на Jyстиниjaнa Прима се споjyвaaт со црковното достоинство на Самоиловата црква - Охридската Aрхиепископиja, со посебно свето и свештено место во црковната хиерархща (во XIII век црковниот трон на Охридската Aрхиепископиja е веднаш по цариградскиот патрщарх и римскиот папа).
Во рамките на древната црковна исторща е и традицща на првата слaвjaнскa Епископща на Брегалница, во градот Равен, каде што се одвивала светата мисща на Св. Кирил и Методу за покрстуваае на Слaвjaните на цела Источна Европа и судбоносниот превод на Светото Писмо на слaвjaнски jaзик, четврт светски jaзик на Новиот Завет. Значи, Македонка е произлез на слaвjaнскaтa писменост и духовност, коja продолжува со Св. Климент Охридски, првиот слaвjaнски епископ (893) и универзитетски професор во древниот град Охрид. Св. Климент го основа првиот универзитет, не само во Македонка, туку и во Европа. Во Охридската книжевна школа, како културно-просветен и црковен центар студираат 3500 ученици, а во
библиотеката и скриптори ата се чуваат и се пишуваат свети книги, химни, поучителни слова и црковни беседи. Едновремено се градат безбро] цркви и манастири кои, со сво]ата архитектура и sоографиjа, влегуваат во светската исторща на културата и уметноста.
Со таксативното набро]уваае на само еден дел од големата ризница историски категории суштествени за исторщата на античка и римско-роме]ска Македонка, како дел од исторщата на Македонка и на македонскиот народ, се прави обид да се претстават категорщалните структури присутни во светската исторща, односно -култура и цивилизацщ а.
Литература
Демостен. Говори / Демостен / прев. Д. Чадикова. Ско^е, 1995. Платон. Полиса / Платон / прев. Е. Колева. Ско^е, 2002.
Шукарова А. Филип II Македонски и атинските ретори / А. Шукарова. Ско^е, 2003. 330 с.
Aristotle. Politics, Loeb Classical Library / Aristotle. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1959.
Borza E.N. In the Shedow of Olimpus: The Emergenci of Macedon / E.N. Borza Princeton, 1990.
Isocrates. 3 vol. / Loeb Classical Library / Isocrates. Harvard University Press, 1961.
