Научная статья на тему 'АНКЛАВ ВА ЭКСКЛАВ ҲУДУДЛАРДА ТЕМИР ЙЎЛ ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИ МАМЛАКАТ СИЁСАТИНИНГ БОШ МЕЗОНИГА АЙЛАНИШИ КЕРАК'

АНКЛАВ ВА ЭКСКЛАВ ҲУДУДЛАРДА ТЕМИР ЙЎЛ ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИ МАМЛАКАТ СИЁСАТИНИНГ БОШ МЕЗОНИГА АЙЛАНИШИ КЕРАК Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мурод Мақсудович Паязов

Темир йўл хизматларини ривожлантиришга бўлган эътибор, бутун дунёда, айниқса денгизга чиқиш имконияти йўқ бўлган давлатлар иқтисодиётини очиқлигини, ривожланишини, глобалл иқтисодиёт сари интеграциялашувини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиши ҳеч кимга сир эмас. Денгизга чиқиш имконияти йўқ 32 та давлатларнинг қарийиб 50% ҳали ҳануз темир йўл хизматларини, темир йўл саноатини ривожлантириш йўлидалар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНКЛАВ ВА ЭКСКЛАВ ҲУДУДЛАРДА ТЕМИР ЙЎЛ ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИ МАМЛАКАТ СИЁСАТИНИНГ БОШ МЕЗОНИГА АЙЛАНИШИ КЕРАК»

АНКЛАВ ВА ЭКСКЛАВ ХУДУДЛАРДА ТЕМИР ЙУЛ ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИ МАМЛАКАТ СИЁСАТИНИНГ БОШ МЕЗОНИГА АЙЛАНИШИ КЕРАК

Мурод Максудович Паязов

Фаргона политехника институти "Менежмент" кафедраси (DSc) докторанти Фаргона,

Узбекистон.

Email: fayz19700308@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.11032391

1.Кириш (Introduction)

Темир йул хизматларини ривожлантиришга булган эътибор, бутун дунёда, айникса денгизга чикиш имконияти йук булган давлатлар иктисодиётини очиклигини, ривожланишини, глобалл иктисодиёт сари интеграциялашувини таъминлашда мухим ахамият касб этиши хеч кимга сир эмас. Денгизга чикиш имконияти йук 32 та давлатларнинг карийиб 50% хали хануз темир йул хизматларини, темир йул саноатини ривожлантириш йулидалар.

Темир йул хизматларини ривожлантириш йулида давлатлар, молиявий кийинчилик сабабли етарли даражада инвестиция кирита олмаяптилар. Темир йул хизматларини ривожланиши огир саноат билан боглик булганлиги сабабли, огир саноати ривожланмаган давлатлар учун кимматга тушяпти. Темир йул саноати ривожланган давлатлар темир йул саноатини ривожлантиришдан манфаатдорлиги уч хиссадир. Биринчи хиссаси инвестиция киритади, иккинчиси саноат махсулотини сотади, учинчиси темир йуллардан хамкорликда фойдаланади.

Ривожланаётган давлатлар учун ушбу темир йулнинг ривожланиши беш хисса фойдалирокдир. Биринчиси ишлаб чикарувчи, ундирувчи саноат ривожланади, иккинчиси урбанизациялаш даражаси тезлашади, учинчиси мамлакат инфратузилмаси ривожланади, туртинчиси иктисодиётда Адам Смитнинг нисбийлик назарияси ишлай бошлайди, яъни куринмас куллар харакати натижасида жамият ва давлат тараккиёти интенсив ривожланиш палласига утади.

Аксарият денгизга чикиш имконияти йук булган давлатларда ички темир йуллар маълум даражада мавжуд, гарчи темир йул изларинг камров даражаси паст булсада. Бугунги сиёсат мазкур давлатлардан мавжуд имкониятларни ишга солиб, кушни давлатлар билан мустахкам, манфаатдор хамкорликни таъминлаш билан халкаро, нисбатан орзон транспорт тизимига, портларга чикиш имкониятлари кидирмокдалар. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёв гоялари билан "Бир макон бир йул" дастурида фаол иштирок этмокда. Узбекистон кушни давлатлар хамда Хитой, Туркманистон, Озарбайджон, Покистон, Эрон, Россия давлатлари билан хамкорлик ишларини олиб бормокда.

2.Методология (Metodology)

Темир йул хизматлари, уни бошкарув механизмларини такомиллаштиришнинг илмий-методологик масалалари илмий менежмент мактаби вакиллари хдмда хорижий олимлардан А.Е.Красковский, В.В.Фортунатов[1], А.Еофуров[2], М.А.Икрамов[3] К.У. Ульджабоев[4], Я.КДорриева[6]. А.А.Зохидов[7], М.М.Зияева[8] А.Б.Бобожонов[9], Ж.С.Файзуллаев[10], Э.А.Камалова[11], М.Н.Ирисбекова[12], Г.Ш.Ханкелдиева[13], Н.Э.Бабахалов[14], Е.Б.Эрназаров. Раматов Ж,С [15] илмий тадкикот олиб боришган

булсаларда, лекин анклав худудларда темир йул хизматларини ривожлантиришга оид бирорта илмий иш ёки маколани учратмадик.

Шу сабабли ушбу илмий тадкикот ишимизда илмий абстракция, киёслаш асосида хорижий тажрибаларни тахлил килдик.

3.Натижалар (Results)

Дунёда жами 50 та анклав худудлар булса, шундан 2 та анклав 4 эсклав худуд Узбекистонда жойлашган. Буларнинг, биринчиси; Тожикистон давлатига карашли, лекин Узбекистоннинг Наманган вилояти Поп тумани худудида жойлаган Сарвак анклави. Иккинчиси, ^иргизистон давлатига карашли, лекин Узбекистоннинг Андижон вилояти ^ургонтепа туманида жойлашган Барак кишлоги. Шунингдек Узбекистон таркибига кирувчи 4 та эксклав худуд булиб, буларнинг биринчиси, ^иргизистон давлатининг Боткен вилояти худудида жойлашган 1 км2 кичикрок майдон. Иккинчиси, ^иргизистон давлатининг Сух тумани худудига киритилган Чунгара кишлоги. Учинчиси, Шохимардон ^иргизистон давлати Боткент вилояти ичида жойлашган. Туртинчиси, Сох тумани ^иргизистон давлатининг Боткент ва ^адамжой туманлари оралигида жойлашган ("1-жадвалга каранг").

Узбекистоннинг эксклави Сох тумани дунёдаги эксалавлар ичида ахоли ва майдони буйича энг катта худуд хисобланади. Сох туманида 30 та мактаб, 4 та коллеж, 2 та

касалхона, 12 та амбулатор-поликниника, 10 та кишлок врачлик пункти бор. Ахолисининг асосий тирикчилик манбайи кишлок хужалиги махсулотлари етиштиради. Айникса картошка махсулотлари маззаси ва юкори хосилдорлиги билан ажраб туради .

Сох тумани жисмоний шахсларнинг даромад солиги амалдаги соликка нисбатан 50% чегирма берилган. Давлат 10% имтиёзли кредитлар билан таминлаган. Врачларга 40%дан 100% гача оулик иш хакларига устмалар берилади. 20202022 йилларда Сох туманига 500 млрд.сум маблаг ажратди. ^ишлок хужалиги, хизматлар сохаси ва саноат тармокларида 98 лойиха амалга ошрилди. Узбекистон миллардлаб пул сарф килмокда, лекин худуднинг ^иргизистон давлати билан уралганлиги ва ^иргизистон чегарасидан утишнинг кийинлиги, ахолининг утишига хамда махсулотлар айрибошлашига уз таъсирини курсатмокда. Натижада Сох вилоятига киритилган инвестиция субсидияга ухшаб колмокда. Самарадорлик курсаткичлари жуда паст. Долган эксклав ва анклав худудларда хам худди шундай огир ахвол.

2-расм. Сох туманинг жойлашуви

1-жадвал

Убекистонда жойлашган анклав ва эсклав худудлар1

№ Худудлар ^айси давлат худудида Майдон Тегишли Ахоли миллат

жойлашган и (км2) худудигача булган масофа (км) си (Минг киши)

Эксклав (Узбекистон Республикаси таркибидаги)

1. Сох тумани ^иргизистоннинг Боткент вилояти худудида (Боткен ва ^адамжой туманлари оралигида) 352 69 80 Тожик 99%, киргиз 0,7% Узбек 0,1 %

2. Шохимард он ^иргизистоннинг Боткент вилояти худуди билан уралган 90 17 10 Узбек 99% Киргиз 1%

3. Чунгара ^иргизистоннинг Боткент вилояти худудида (Боткен ва ^адамжой туманлари оралигида) 0,26 1,2 1,3 Узбек 99% ^иргиз 1%

4. Жайгайил ^иргизистоннинг Боткент вилояти худудида жойлашган 0,001 0,76

Анклав (^ушни Республикалар худудидаги)

1. Сарвак Узбекистон Республикасининг Наманган вилоятининг Поп туманида жойлашган. 0,2 1,12 (Тожикисто н худудигача) 0,67 Узбек 99% Тожик-1%

2. Барак Узбекистон Республикасининг Андижон вилоятининг ^ургонтепа туманида жойлашган. 0,23 1,5 (^иргизстон худудигача) 0,6 ^иргиз 99% Узбек 1%

4.Хулоса (Results)

Бунга ечим борми деган савол тугилади. Албатта ечим бор. Бунинг ечими халкаро даражада бутун хамжамият ушбу муаммоларни билиши ва ушбу масалага сиёсий даражада жиддий ёндошишлари лозим булади. Бу масланинг ечими икки давлат уртасидаги узок муддатли меморандум, яъни икки давлат анклав ва эксклав худудларга темир йул изларини

1 Муаллиф томонидан тузилган.

ёткизиш ва доимий рейсларни куйишдир. ^ачонки, икки давлат уртасидаги чегарадан утишни давлаталар назорати остига олиб темир йул хизматлари ривожлантириши, темир йул изларини йулга куйиши керак, шундагина баркарор иктисодий тараккиёт сари илк кадамлар куйилади. Нафакт давлат, балки жахон цивилизациясида хам туб узгаришларга сабаб булади. Шунда, Сох тумани нафакат кишлок хужалиги билан, саноати, ундирувчи саноати, экспорти, импорти билан мамлакат ЯИМга катта хиссасини кушади. Туманнинг инвестиция жозибадорлиги таъминаланади. Ушбу тажриба кейинчалик барча анклав ва эксклав худудларга кириб бориши максадга мувофик булади.

Фойдаланилган адабиётлар (References)

1. А.Е.Красковский, В.В.Фортунатов. Прорывные управленческие технологии на железнодорожном транспорте. СПб.: Петербургский государственный университет путей сообщения; М.: Учеб.-метод. центр по образованию на ж/д транспорте. 2012. -340

2. А.Еофуров. Курс на повышение эффективности работы железной дароги.// Межвузовский сборник научных трудов. Проблемы обеспечения безопастности работы железнодорожного транспорта. М.: Визиит. 1990. - с 84-89.

3. М.А.Икрамов. Развитие автомобильных перевозок по Великому шелковому пути. // Экономическое возрождение России. №4. 2010. -С. 28-36.;

4. К.У. Ульджабоев. Транспортная стратегия Республики Узбекистан на период до 2030 года. Методологические принципы и подходы. - Т.: 2014. - 43с;

5. Я.КДорриева. Узбекистонни жахон бозорига чикиши учун халкаро йулаклардан самарали фойдаланишнинг логистик транспорт муаммолари. Икт.фан.док. дисс. автореф., Тошкент-2004.;

6. А.А.Зохидов. Марказий Осиё транспорт тизимини самарали бошкариш механизмини такомиллаштириш. Икт. фан. док.дис. Автореф., Тошкент- 2018. -66 б.

7. М.М.Зияева. Хизматлар бозорини ривожлантиришнинг маркетинг стратегияси (Узбекистон темир йуллари" акциядорлик жамияти мисолида). Икт. фан. док.дис. Автореф., Тошкент - 2018. - 69 б.

8. А.Б.Бобожонов. Узбекистонда ахборот махсулотлари ва хизматлари бизнесини ривожлантиришнинг услубий жихатлари. Икт. фан. фалсафа. док.дис. Автореф., Тошкент- 2018, - 57 б.

9. Ж.С.Файзуллаев. Интеграциялашаган транспорт логистика тизимини бошкариш самарадорлигини ошириш ("Узбекистон темир йуллари" АЖ мисолида). Икт. фан. фалсафа. док.дис. Автореф., Тошкент-2019. -56 б.

10. Э.А.Камалова. Совершенствование логистического управления перевозками грузов. Икт. фан. фалсафа. док.дис. Автореф. Тошкент -2019. - 51 б.

11. М.Н.Ирисбекова. Маркетинг тамойиллари асосида транспорт хизматлар бозорини оптималлаштириш услубларини такомиллаштириш. Икт. фан. док. дис. Автореф., Тошкент 2017. -84 б.;

12. Г.Ш.Ханкелдиева Методы исполъзования маркетенговых исследоаней в сфере железнодорожного и пассажирского транспорта. Ж.: Бюллетень науки и практики № 5(8) 2022, с.489-484.;

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.