Научная статья на тему 'ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТ ХИЗМАТЛАРИНИНГ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ БОШҚАРУВ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ УСЛУБИЁТИ'

ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТ ХИЗМАТЛАРИНИНГ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ БОШҚАРУВ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ УСЛУБИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
328
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
етказиб бериш / юк айланиш тезлиги / SWOT / PEST / таҳдидлар / имкониятлар / муам­ молар / заиф жиҳатлар / ташқи / ички муҳит. / доставка / оборачиваемость грузов / SWOT / PEST / угрозы / возможности / вызовы / слабые стороны / внешняя / внутренняя среда.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Паязов Мурод Максудович

Мақолада темир йўл транспорти хизматларининг хизматлар бозоридаги бугунги ҳолати ҳамда темир йўл хизматлари натижадорлигини оширишда бевосита SWOT ва PEST таҳлилларини ўтказиш, эксперт баҳолаш асосида корхонанинг кейинги босқичларида бошқарув самарадорлигини таъмин­ лашда ушбу баҳолаш тизимининг афзалликлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

УПРАВЛЕНИЕ РЫНКОМ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНЫХ ТРАНСПОРТНЫХ УСЛУГ И МЕТОДЫ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ

В статье рассматриваются возможности, преимущества и недостатки развития на рынке услуг, состояние услуг железнодорожного транспорта, а также преимущества данной системы, оценки в обеспечении эффективности управления на следующих этапах деятельности предприятия на основе SWOT и PEST анализа с целью повышения эффективности деятельности предприятия.

Текст научной работы на тему «ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТ ХИЗМАТЛАРИНИНГ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ БОШҚАРУВ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ УСЛУБИЁТИ»

Паязов Мурод Максудович,

ФарFона политехника институти "Менежмент" кафедраси докторанти доценти, иктисодиёт фанлари номзоди

ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТ ХИЗМАТЛАРИНИНГ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ ВОШ^АРУВ САМАРАДОРЛИГИНИ ВАДОЛАШ УСЛУВИЁТИ

УДК: 656.078.13 DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_7_5

ПАЯЗОВ М,М. ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТ ХИЗМАТЛАРИНИНГ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДАГИ БОШЦАРУВ САМАРАДОРЛИГИНИ БАЦОЛАШ УСЛУБИЁТИ

Маколада темир йул транспорти хизматларининг хизматлар бозоридаги бугунги холати хамда темир йул хизматлари натижадорлигини оширишда бевосита SWOT ва PEST тахлилларини утказиш, эксперт бахолаш асосида корхонанинг кейинги боскичларида бошкарув самарадорлигини таъмин-лашда ушбу бахолаш тизимининг афзалликлари ёритилган.

Калит сузлар: етказиб бериш, юк айланиш тезлиги, SWOT, PEST, тахдидлар, имкониятлар, муам-молар, заиф жихатлар, ташки, ички мухит.

ПАЯЗОВ М.М. УПРАВЛЕНИЕ РЫНКОМ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНЫХ ТРАНСПОРТНЫХ УСЛУГ И МЕТОДЫ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ

В статье рассматриваются возможности, преимущества и недостатки развития на рынке услуг, состояние услуг железнодорожного транспорта, а также преимущества данной системы, оценки в обеспечении эффективности управления на следующих этапах деятельности предприятия на основе SWOT и PEST анализа с целью повышения эффективности деятельности предприятия.

Ключевые слова: доставка, оборачиваемость грузов, SWOT, PEST, угрозы, возможности, вызовы, слабые стороны, внешняя, внутренняя среда.

PAYAZOV M.M. RAIL TRANSPORTATION MARKET MANAGEMENT AND PERFORMANCE EVALUATION METHODS

In the article is discussed the opportunities, advantages and disadvantages of the railway transport services development state in the service market, and as well the advantages of the system, assessments in ensuring management efficiency at the next stages of the enterprise's activities based on SWOT and PEST analysis in order to improve the efficiency of the railway services enterprises.

Key words: delivery, cargo turnover, SWOT, PEST, threats, opportunities, challenges, weaknesses, external, internal environment.

Кириш.

«0^ет^уо'1уо'^сЫ» АЖ юридик шахс булиб, хужалик х,исоби асосида фаолият юри-тади, хужалик бошкаруви х,укук,и буйича алох,ида мулкка эга. 01.11.2021 йил х,олатига кура 782 та йуловчи вагонлари мавжуд булиб, шун-дан 303 та вагон бевосита йуловчи поездларда х,аракатланади. Жамиятнинг барча вилоят марказ-лари ва мамлакатнинг йирик шах,арларида етарли даражада ривожланган 32 та темир йул вокзал-лари мавжуд. 2012 йилдан 2021 йилгача Урганч, Жиззах, Навоий, Карши, Нукус вокзаллари реконструкция килиниб, Каттакургон вокзали курилди.

«Ангрен-Поп» участкасида йуловчилар ташишни ташкил этиш максадида 2016 йилда Кукон ва Андижон темир йул вокзаллари реконструкция килинди, шунингдек, янги Поп ва Орзу темир йул вокзаллари курилди.

2018-йил Тошкент-Жанубий темир йул вокзали реконструкция килиниб, ишга туширилди, бу вокзалдан барча мах,аллий йуналишдаги йуловчи поездлари катнови ташкил этилди.

Бухоро-Мискен янги темир йул участкасининг ишга туширилиши муносабати билан ушбу булим оркали барча йуловчи поездларининг х,аракати ташкил этилиб, у ердан утувчи Тошкент-Урганч, Тошкент-КУнFирот, Тошкент-Шовот йуловчи поездларининг йул вакти кискартирилди.

2018-йил Урганч-Хива темир йул участкасида йуловчи ташиш транспорти ташкил этилгач, янги Хива темир йул вокзали курилиб ишга туширилди. Хоразм вилоятида сайёх,лик ок,имини ривожлан-тириш учун 2019 йилнинг январь ойидан бош-лаб 6 та янги кулай йуловчи вагонларидан ибо-рат Бухоро-Хива тезюрар поезди катнови йулга куйилди.

2019-2020 йилларда Наманган темир йул вокзали реконструкция килиниб, янги Ангрен вокзали курилиб фойдаланишга топширилди ва мавжуд мах,аллий ва янги куйилган халкаро йуловчи поездлари тухташ жойлари ташкил этилди.

2021 йил «0^ет^о'1уо'^сЫ» АЖ учун COVID-19 коронавируси пандемияси даврида издан чиккан хужалик механизмларини йулга куйиш, ички ташкилий тузилмаларини ривожлан-тиришни давом эттириш, янги ишлаб чикариш ва молиявий муносабатларни ташкил этиш ва тегишли темир йул хужаликлари билан узаро х,амкорлик килиш даври, темир йул компанияси ва Республика, мах,аллий давлат х,окимияти орган-лари томонидан ишлаб чикариш ва хужалик фао-

лиятини тартибга солиш механизмларини ишлаб чикиш ва урнатиш боскичи булди.

2022 йилда «O'ztemiryo'lyo'lovchi» АЖ ишини бошкарув тизимини такомиллаштириш ва молиявий ах,волини яхшилаш буйича режалаштирилган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши жамиятнинг йуловчи ташиш х,амда етказиб бериш хиз-матлари бозоридаги мавкеини яхшилайди.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

"Хизматлар сох,аси ривожланган замонавий инфратузилмага эга постиндустриал иктисодий жамиятда хос. Айнан ривожланган давлатларда иш билан банд булганларнинг 60 фоизидан ортикроFи хизмат курсатиш сох,аларида банд". Жах,он мамлакатларида хизматлар сох,асининг ялпи ички мах,сулотдаги улуши уртача 61 фоизни ташкил этди. Мамлакатимизда бу курсаткич 36 фоиздир. Лекин 86 фоиз кушимча киймат шу сох,ада яратилади. "Замонавий шароитда хизмат курсатиш сох,асини урганиш приципиал ах,амиятга эга". Узбекистан Республикаси Прези-денти Шавкат Мирзиёев раислигида утган видеоселектор йиFилишида х,удудларда хизматлар ва сервис сох,асини ривожлантиришга каратилган устувор вазифалар мух,окама килинди х,амда х,ар бир вилоят, туман ва шах,ар х,окими уз худудида хизматлар сох,асини ривожлантириш дастурини тузиб, сузсиз амалга ошириши кераклиги белги-ланди. Бу борада намунавий лойих,алар ишлаб чикиб, молиялаштиришга кумаклашиш учун тижорат банклари худудларга бириктирилди. Барча туманлар кесимида аник вазифаларни уз ичига олган хукумат карори кабул килиш вази-фаси куйилди1. Хизматлар сох,асининг мамлакат иктисодиёти х,амда бугунги кунда Президенти-миз томонидан куйилаётган асосий вазифалар-дан бири сифатида хизматлар сох,асини ривожлантириш долзарбдир.

Мавзунинг урганилганлик даражаси.

Темир йул транспорт хизматларининг хизматлар бозоридаги бошкарув

самарадорлигини бах,олаш услубиёти илмий менежмент мактаби вакиллари х,исобланган Р.Акофф, Ф.Тейлор, М.Мескон, П.Друкер, А.Файоль ва Л.Берталанфи каби етук олимларнинг илмий ишларида умумий бошкарув муаммолари фун-

1 https://iiv.uz/oz/news/xizmatlar-sohasini-rivojlantirish-kelgusi-yilgi-ustuvor-yonalish-etib-belgilandi

1-жадвал. Транспорт турлари буйича юк ташиш харажатлари1.

№ т/р Курсат-кичлар 2017 йил 2019 йил 2021 йил 2021 йил 2017 йилга нисбатан

Хи-со-бот Со-лиш- тирма оFир-лиги Хи-со-бот Со-лиш- тирма оFир-лиги Хи-со-бот Со-лиш- тирма оFир-лиги

фарки Со-лиш- тирма оFир-лиги

1 Ташилган юклар, млн.т. 1146,2 100 1319,8 100 1420,2 100 23,9 100

1.1 Темир йул, млн.т. 67,9 5,7 70,1 5,1 72,0 5,0 6,0 1,4

1.2 Автомо-биль, млн.т 1013,1 88,4 1177,7 89,2 1282,0 90,3 26,5 98,1

1.3 Кувур йули млн.т. 65,1 5,7 72,0 5,5 66,2 4,6 8,6 0.4

1.4 Хаво йули, минг.т. 26,4 0,2 10,4 0,2 9,1 0,1 -10,2 -

даментал характер касб этиб, масалага умумий ёндашилган.

Узбекистан Республикаси транспорт тизи-мини ривожлантириш муаммолари Я.Кориева, К.Ульджабоев, М.Икрамов, А.Шермухамедов, Т.Косимов, Г.Саматов, Т.Кодиров, К.Зиядуллаев, К.Рашидов, У.Мавлонов, К.Ахмедов, И.Акбаров, Б.Ходжаев, З.Ахмаджанов, С.Примбетовлар, Р.Саматов, А.Строков ва Холбутаева Ш.А.лар тадкикот ишларида, сиёсий фанлар кесимида Ж.Артиков, И.Кодиров, Р.Сарбаев, А.Тураев, Р.Мирзаев ва бошкаларни киритиш мумкин.

МДХ давлатларидан Т.Станкович, А.Сычёв, А.Гранберг, И.Рунов, С.Жуков, М.Бекмагамбетов, Ж.Курганбаев, А.Колесников,Б.Балчи,

Ч.Сяньпин, Р.Мирзаев, М.Алибоева, В.Бережной, Я.Бронштейн, Е.Калиев, С.Панов, Д.Ходжаев, К.Зоидов ва А.Медковлар минтака транспорт инфратузилмаси муаммолари юзасидан илмий тадкикот ишларида транспорт муаммолари алохида давлатлар мисолида урганган ёки транспорт омилини бошка омиллар каторида тадкик этганликларини куриш мумкин.

Келтирилган махаллий ва халкаро тадкикотчилар натижаларига суянган холда, биз-нинг тадкикотларимиз темир йул транспорти хизматларининг хизматлар бозоридаги бугунги холати, хамда темир йул хизматлари натижа-дорлигини ошириш борасида маълум илмий ахамият касб этади. Шунинг билан, SWOT ва PEST тахлилларини утказиш темир йул корхонанинг кейинги боскичларида бошкарув самарадорли-гини бахолашга мухим методик асос яратади.

1 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/services-2. (27.06.2022)

Тадцицотнинг мацсади хизматлар бозо-рини ривожлантиришда темир йул хизматларининг мохиятини ёритиш, унинг афзалликлари ва камчиликларни аниклаш, хамда Узбекистонда ушбу сохани янада ривожлантириш буйича илмий таклифлар ва амалий тавсияларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик, тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, SWOT, PEST,тизимли ва киёсий тахлил усулларидан фойдаланилди.

Асосий тахлил ва натижалар. Транспорт турлари буйича етказиб бериш хизматлари харажатлари (1-жадвал).

Траспорт турлари буйича етказиб бериш хиз-матларини солиштирганимизда 2017-2021 йили-нинг статистик маълумотларига кура юк ташиш хизматлари усиш курсаткичларига эга. Йиллар давомида автомобилда юк ташиш хизматлари умумий транспорт хизматлари улушида домий 90 фоиздан юкори булиб келмокда. Бошка темир йул, кувур йули, хаво йули хизмат турлари нис-батан паст курсатикичларга эга. Биз тахлилимизга янада аниклик кириш максадида кайси транспорт турларида хизматларда юк айланиш тез-лиги холатини (2-жадвал) тахлил килиб чикдик.

Транспорт турлари буйича юк айланиш тезлиги буйича 2017-2021 йил маълумотларини тахлил килганимизда темир йул хизматларида юк айланиш тезлиги автомобилда юк ташиш хизматла-рига нисбатан юкори. Лекин тахлиллармиз шуни курсатадики темир йул хизматларида юк айланиш тезлиги юкори, лекин юклар (1-жадвал) автомобиль хизматларига нисбатан камрок ташилади. Темир йул хизматларида юкларни ташишда нисбатан юк ташиш таърифларининг пастлиги ушбу хизматга булган талабнинг юкорилигини англа-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

2-жадвал. Траспорт турлари буйича юк айланиш тезлиги1

№ т/р Курсаткичлар 2017 йил 2019 йил 2021йил 2021 йил 2017 йилга нисбатан хисобот

Хисобот Солиштирма OFИрЛИГИ Хисобот Солиштирма OFИрЛИГИ Хисобот Солиштирма OFИрЛИГИ

Фарки Солиштирма OFИрЛИГИ

1 Юк айланиши млрд. т. км 66,9 100 72,6 100 74,8 100 7,9 100

1.1 Темир йул, млн. км 22,9 34,2 23,4 32,2 24,6 32,9 1,7 69,6

1.2 Автомобиль, млн. км 13,6 20,3 15,9 21,9 19,1 25,5 5,5 74,5

1.3 Кувур йули, млн. км 30,2 45,1 33,2 45,7 30,8 41,2 0,6 0.4

1.4 Хаво йули, минг. км 132,2 0,4 119 0,2 303,5 0,4 171,3 -

тади. Бирок темир йул хизматларининг мам-лакат худуди буйича камрови хамда хизмат курсатишдаги айрим муаммолари ушбу хизмат-нинг камровини янада кенгайтиришга имкон бер-маяпти.

Шунинг учун темир йул хизматлари натижа-дорлигини SWOТ тахлили асосида куриб чикиб холатга бахо бериш имкони берувчи аник таклиф-лар ишлаб чикдик (3-жадвал).

SWOT хизматлари натижадорлиги: SWOT тахлили хизматларнинг

самарадорлиги=А(п+16)+И(п+29)-З(п+31)-Т(п+6) A - хизматларнинг афзалликлари И - хизматлардан кушимча фойдаланилмаёт-ган имкониятлар

З - хизматларни ташкил этишга йул бермаёт-ган муаммолар, заиф томонлари

Т - хизматларни ташкил этиш ва бошкаришга таъсир этиши мумкин булган тахдидлар.

SWOT тахлили амалиётда куллаш максадида электрон хисоблаш машиналари учун махсус дастур ишлаб чикилиб гувохнома (DGU 18115) олинди.

Ушбу бахолаш тури темир йул хизматларининг ички имкониятларидан тулик фойдаланиш учун бошкарув карорларни кабул килишда фойдада-ланилади.

Иккинчи навбатда биз хизматларни бахолашда ташки мухит фаолиятидаги рискларни аниклаштириш учун PEST тахлилидан фойдалан-дик (4-жадвал).

PEST тахлили ташки мухит фаолиятидаги рискларни вактли аниклаштириш имконини

1 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/services-2. (Мурожаат санаси 27.06.2022)

беради. Айникса темир-йул хизматлари йирик инвестиция лойихаларини талаб килаётганлиги сабабли бу борадаги рискларга булган эътибор-сизлик жиддий хатоларни келтириб чикариши мумкин. Ушбу рискларни аниклаш, бахолаш, таъ-сирини минималлаштириш максадида компания узини танкидий урганиш асосида жиддий муам-моларнинг олди олинади. PEST тахлили хам ком-паниянинг ташки мухити хакида бирламчи маъ-лумотларни туплашдан бошланади. Ушбу маълу-мот канчалик кенгрок ва объектив булса, PEST билан шунча яхши натижаларга эришиш мумкин.

Илмий тадкикот ишимизда геосиёсат буйича ихтисослаштирилган адабиётлардан, улардаги макрохудуд шархларидан, тармоклар буйича тахлилий хисоботлардан, йирик тахлилий агентли-кларнинг статистик маълумотларидан хамда про-гнозларидан, янгиликлардан, халкаро кургазма ва конференция, инсайдер, статистик, маълумотларидан унумли фойдаланиш зарурдир. Хизматлар бозорининг ташкил этишда: ишлаб чикарувчилар, етказиб берувчилар, истеъмолчилар, дилерлар, ракобатчилар, бозор ва бошка холатларни тахлил этишда бизга PEST тахлили имкониятлар яратиб беради.

Ушбу тахлил компания учун макбул булган ракобатбардош стратегия ишлаб чикиш имкони-ятини оширади. Бунинг учун биз сиёсий ((politics), иктисодий (economics), технологик (technology), ижтимоий-маданий (socio - culture) омилларни таъсир этишини 3та шкала билан бахоладик. Бунда 1- шкалада хизматларга таъсири деярли сезилмайди, 2-шкалада хизматлар ривожлани-шига кисман таъсир килиши мумкин, 3-шкалада

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

3-жадвал. Темир йулларда хизматлар натижадорлигининг SWOT та^лили1.

Афзал жих,атлари

Заиф жих,атлари

резерв кувватларининг мавжудлиги;

йуловчиларни ташишда нисбатан паст тариф белгиланиши; йуловчилар ташишнинг мунтазамлиги;

йирик вилоят марказлари ва шахарлар, тарихий-маданий марказлар уртасида бевосита алокалар;

юкори тезликдаги йуналишларни ривожлантириш имконияти, хамма жойда темир йул куриш имконияти;

куп сонли одамлар ва оFир юкларни ташиши;

хар кандай об-хаво шароитида фойдаланиш мумкинлиги;

худуднинг ривожланиш устуворлиги мавжудлиги;

турли хил юкларни ташишда сиFимли контейнерларнинг мавжудлиги; атмосферага бошка транспорт воситаларига нисбатан зарарли газ-тутунларни камрок чикиши;

йуловчилар ва юкларни ташишда юкори даражадаги хавфсизликни таъминланиши; интермодал ташиш хизматлари мавжудлиги;

етказиб бериш тезлигининг юкорилиги;

йулларда тирбандликларнинг мавжуд эмаслиги; божхонада расмийлаштиришда назоратидан тезда утиш имкониятининг мавжудлиги;

юк ташиш тарифининг пастлиги

тарифларнинг давлат томонидан тартибга солиниши; таърифларни ишлаб чикишда худудларнинг имкониятлари хисобга олинмаганлиги;

йуловчиларни ташишда паст сервис сифати; харакатланувчи таркиб, ахборот технологияларининг, интерактив мижозлар билан узаро алока килиш хизматларининг етарли ривожланмаганлиги;

инфратузилмани ривожлантириш ва вокзалларнинг утказувчанлиги кобилиятини пастлиги (айникса, байрам кунларида, сайёхлик мавсумида ва хоказо);

маркетинг, менежмент стратегия компонентларини жорий этилмаганлиги;

тортиш, тушириш, юклаш, иншоотлар ва техник жихозларнинг етишмаслиги асносида худудлардаги марказий тухташ бекатларида темир йул паркларининг ривожланмаганлиги;

кадрларни инновацион иктисодиётнинг талабларига мувофик тайёрланмаслиги; темир йул линияларининг маълум бир маршрутга бириктирилиши; хизматлар сифати ва турларининг замонавий иктисодий, экологик ва инновацион талабларга тулик жавоб бермаслиги; замонавий йуловчи ташиш вагонларининг камлиги; темир йул хизмат курсатиш линияларининг камлиги, худудларни тулик хизматларнинг етиб бормаганлиги; темир йул бекатлари, хамда худудий хизматларнинг пастлиги;

транспорт йулаклари тизимини ривожлантириш учун мультимодал транспорт-логистика марказлари тизимининг етарли даража ривожланмаганлиги;

вагонларни улаш ёки поездни уз вактида таъмирланмаганлиги туфайли юкни йукотиш хавфи; айрим тоифадаги ишчиларнинг нисбатан паст иш хаки олиши; хизмат муддати утган харакатланувчи таркиб ва техник жихозларнинг мавжудлиги, уларни таъмирлаш харажатларининг юкорилиги;

йирик ишлаб чикарувчиларнинг темир йулга шахсий кириш йуллари йуклиги сабабли етказиб беришнинг биринчи ва охирги боскичларида автомобиль транспортидан фойдаланиш зарурати;

умумлаштирилган шаклда транспорт корхонасининг иктисодий хавфсизлиги даражаси барча турдаги: капитал, техника ва технологик, интеллектуал ва кадрлар, ахборот, корхонага ташки мухит узгаришларини етарлича бахоланмаслиги; юридик ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги пастлиги; техник ва технологик, маркетинг, молиявий, кадрлар бошкарувда ресурслардан самарали фойдаланмаслик;

темир йулларнинг ахоли билан кесишган йулларининг харакат хавфсизлигининг етарли даражада таъминланмаганлиги; темир йул транспортида инновацияларнинг мавжуд эмаслиги.

1 Муаллиф томонидан тузилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3-жадвал. Давоми.

Taxдидлap

Имкoниятлapи

мaънaвий x1aмдa жиcмoний эcкиpгaн acocий вocитaлapдaн фoйдaлaнилaëтгaнлиги тyфaйли тaшиш жapaëнининг xaвфcизлиги дapaжacининг пacaйиши;

тeмиp ЙУЛ тpaнcпopтигa ниcбaтaн дaвлaтнинг тapиф cиëcaтининг нoaниклиги гах^ни янaдa pивoжлaнтиpиш учун х^м мaълyм xaвфлapни кeлтиpиб чикapaди;

тeмиp ЙУЛ тpaнcпopтини pивoжлaнтиpиш вa yлapдaн фoйдaлaнишни кУллaб-к1yввaтлaш учун дaвлaт бюджeти xapaжaтлapини киcкapиши;

xaлкapo aлoкaлapнинг мyнocиб тapздa йул^ кУйилмaгaнлиги;

янгилaниш cypъaтлapининг пacтлиги вa инвecтициoн фaoлликнинг пacaйиши тyфaйли мoддий-тexник бaзaнинг юкopи жиcмoний вa мaънaвий эcкиpиши;

тexнoлoгик тyзилмaнинг зaмoнaвий элeмeнтлapи вa биpинчи нaвбaтдa, зaмoнaвий axбopoт тexнoлoгиялapи eтapли дapaжaдa жopий этилмaгaнлиги caбaбли тaшиш жapaëнини тaшкил этиш вa бoшкapиш caмapaдopлигининг пacaйиши.

xaлкapo вa ички caйëx,ликни pивoжлaнтиpиш aiap™ билaн йyлoвчилap oкимининг динaмик у^ши;

тpaнcпopт xизмaтлapининг жax1oн вa минтaкaвий бoзopлapигa интeгpaциялaшyви нaтижacидa paкoбaтнинг кyчaйиши;

элeктpoпoeздлap, элeктpлaштиpиш ëкилFи (yглeвoдopoд) тeжaш имкoниятини бepaди;

кyлaйликни oшиpиш мaкcaдидa x1apaкaтлaнyвчи пapк тapкибини oптимaллaштиpиш; вoкзaллapдa xизмaтлap кyлaмини вa cифaтини кeнгaйтиpиш; бapкapop тypизмни pивoжлaнтиpиш вa x1yдyдлapнинг мaдaний мepocидaн фoйдaлaниш имкoнияти oчилaди; IT-тexнoлoгиялapдaн фoйдaлaнишни кeнгaйтиpиш; интepмoдaл тaшишдa тeмиp йyллapдaн фoйдaлaниш имкoнияти; тeмиp йул xизмaтлapини yткaзyвчaнлигини oшиpиш opкaли юк вa йyлoвчи тaшишни уз вaктидa тaъминлaшгa бyлгaн эx1тиëжлapини кoндиpишдa cифaт дapaжacигa эpишиш;

ax1oли фapoвoнлигининг ycиши билaн, aйникca, йиpик oiax,ap aглoмepaциялapидa жaмoaт йyлoвчи элeктpoпoeздлapнинг жaдaл pивoжлaнтиpиш билaн юкopи тeзликдaги йyлoвчилap aлoкacини pивoжлaнтиpиш тaлaб этилaди;

xизмaтлapнинг кeнгaйиши ишлaб чикapyвчилapни xaлкapo бoзopлapгa чикиш имкoниятлapини oшиpaди;

янги тpaнcпopт кopидopлapини яpaтиш вa pивoжлaнтиpиш лoйиx1aлapини aмaлгa oшиpиш учун инвecтициялapни жaлб килиш;

oпepaтopлap xизмaт кypcaтиш дapaжacини PL кypcaткичлapини жax1oн xизмaт ^^тиш дapaжacигa oлиб чикиш;

йyлoвчилapгa кypcaтилaдигaн cepвиc xизмaтлapини жax1oн aндoзaлapигa oлиб чикиш билaн тeмиp йyллapи xизмaти имиджини oшиpиш;

acocий йyнaлишлapдa йyлoвчи пoeздлapининг кaтнoв coни x1aмдa тeзлигини oшиpиш;

тeмиp йул xизмaтлapини ax1oли гaвжyм жoйлapгa, янги aниклaгaн кoнлap, ишлaб чикapиш кopxoнaлapигa якиншлaштиpиш;

кopxoнaлap ypтacидa тyFpидaн-тyFpи aлoкa ypнaтиш вa тpaнcпopт x1apaжaтлapини минимaллaштиpиш учун «эшикдaн-эшиккaчa» cxeмacи бyйичa тoвapлapни эткaзиб бepишни тaъминлaшни йyлгa куйиш;

пoeздлap papara™ xaвфcизлигини бoшкapишдa умумий cифaт мeнeжмeнти тизимигa ISO 9000:2015 xaлкapo cтaндapтлap киpитилишигa тулик эpишиш;

юк тaшиш xaвфcизлигини oшиpиш учун иктиcoдий acocnaoi cox1acидaги мyaммoлapни х^л килиш учун yнивepcитeтлapдa мaвжyд бyлгaн юкopи илмий caлox1иятдaн мaкcимaл дapaжaдa фoйдaлaниш;

тpaнcпopт кoмплeкcини бoшкapиш cox1acидaги илмий тaдкикoтлap нaтижaлapини тyликpoк хигабга oлиш;

тpaнcпopт йyлaклapи тyшyнчacи тpaнфopмaциялaниши acнocидa тeмиp йул тpaнcпopти xaблapни тaшкил этиш, ушбу мaкcaдлapгa xopижий инвecтициялapни жaлб этиш;

х^м ички paкoбaтдa (гашувчи, eткaзиб бepyвчи тpaнcпopт тypлapи Уpтacидa), х^м тaшки paкoбaтдa (xaлкapo тpaнзит тизимлapи билaн) pивoжлaниш.

4-жадвал. «Узбекистан темир йуллари» АЖ фаолияти натижаларининг PEST-та^лили1.

Сиёсий (politics) омиллар

• темир йул хизматлари тизимини куллаб-кувватлаш учун давлат дастурларининг мавжудлиги

• кушни давлатлардаги сиёсий холат;

• кушни давлатларнинг узаро кушничилик муносабатлари;

• кушни давлатлар уртасидаги узаро келишувларнинг мавжудлиги;

• кушни давлатлардан бирининг харбий амалиёт ёки сиёсий санкциялар майдонига айланиши эхтимоли;

• компания жойлашган давлатнинг ташки сиёсати;

• компания жойлашган давлатнинг турли иттифок ва жамиятларга кириши/чикиши;

• давлат даражасида темир йул сиёсатига оид ички сиёсат;

• соликка тортиш сиёсати, икки томонлама соликка тортишни олдини олиш юзасидан давлатлар аро битимларнинг мавжудлиги;

• темир йул хизматларига давлатнинг муносабати хамда таъсир даражаси;

• давлатнинг инвестиция ва капиталга аралашуви;

• давлат томонидан маълум худудларда темир йул хизматларини ривож-лантиришга максадли субсидияларнинг ажратилиши;

• давлатнинг худудларда темир йул хизматларини ташкил этиш учун конуний имтиёзлари;

• темир йул хизматларига махаллий хамда минтакавий муносабат;

• давлатлараро темир йул хизматларини ташкил этишда маълумотларнинг ошкоралиги;

• темир йуллар халкаро коридорлари фаолияти, очиклиги ва бугунги холати;

• анклав худудларда кушни давлатлар билан келишув асосидаги темир йул хизматларининг мавжудлиги;

• халкаро йуловчи ташиш тизимнинг мавжудлиги;

• коррупциянинг мавжудлиги;

• давлатлараро хизматларни ташкил этишда ахборот эркинлигининг мавжудлиги;

• кушни давлатлар томонидан импортга куйилган чекловларнинг мавжудлиги.

Иктисодий (economics) омиллар

• тадбиркорларнинг юкларини етказиб бериш тизимдаги танловнинг эркинлиги;

• туловга кобилиятли ташкилотларнинг мижоз сифатида мавжудлиги;

• нефть ва нефть махсулотлари, энергия ресурсларининг нархи;

• банк томонидан, имтиёзли кредит дастурларининг мавжудлиги;

• саноат бозорларининг усишида темир йул хизматларига булган эхтиёж;

• компания харажатларига таъсир этувчи мукобил транспорт турларидаги тарифларнининг холати;

• хизматларни ташкил этишда солик солиш схемаларидан фойдаланиш даражаси;

• темир йул хабларнинг мавжудлиги;

• кушни давлатларнинг иктисодий бекарорлик фонида темир йул хизматларига булган талабнинг пасайиши;

• экспорт ва импортда темир йул хизматларининг имтиёзли таърифлари, солик имтиёзларининг мавжудлиги;

• худуд станция мажмуаларида йул буйи хизматларининг ташкил этилганлик холати:

• мукобил вариантдаги автотранспорт хизматларининг ракобат даражаси;

• махсус вагонларда сайёр халк истеъмоли товарлари савдосининг ташкил этилиши;

• сайёр банк хизматлари учун махсус вагонларнинг мавжудлиги;

• почта, енгил ва оFир юклар ташувларининг коникарли даражаси;

• буюртмачиларнинг мавсумий махсулотларни ташиш юзасидан махсус музлатгич камерали контейнерларнинг ташкил этилганлиги;

• кичик тадбиркорлик хамда оддий ахоли юклари учун махсус юкларни жойлаш ва саклаш максадида махсус вагон контейнерлар хизматининг йулга куйилганлиги;

• худуднинг юк хажми ва айланиш тезлиги хамда пассажирлар катновига мос равишда темир йул вагон, контейнер хизматларининг етарли даражада мавжудлиги;

• инвестицияларнинг жалб килиш холати;

• тизимнинг монопол мавкеи

1 Муаллиф томонидан тузилган.

4-жадвал. Давоми.

_Технологик (technology) омиллар_

• худудлардаги йуловчилар окимида темир йул хизматларининг холати;

• хизмат курсатиш технологияларининг янгилик даражаси;

• киска масофаларда хизмат курсатувчи темир йул электропоездларининг мавжудлиги;

• технологик ривожлантириш сохасидаги конунчиликнинг мавжудлиги;

• локомотивлар ва вагонлар паркларининг мавжудлиги, шу жумладан худудлар кесимида;

• экспедиторлик, етказиб бериш ва саклаш хизматларининг ташкил этилганлиги;

• харакатланувчи таркибга техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш хизматларининг мавжудлиги;

• технологик рискларнинг аникланганлиги;

• операцион технологик аутсорсинг ва инсорсинг хизматларининг холати;

• вагон контейнерларнинг керакли микдорда мавжудлиги;

• патент конунчилиги ва илмий-^технологик кашфиётларнинг куллаб-кувватланиши;

• контейнер, вагон ишлаб чикариш саноат корхоналарининг мавжудлиги;

• йуловчиларга хизмат курсатишда сунгги замонавий технологияларнинг кулланилиши;

• тармокда АКТ ларни жорий килиш (ERP, MRP, CRM, BPR, TQM, KPI);

• сифатни бошкариш (ISO 9000:2015, IRIS) тизимини кулланилиши;

• интернет тизимидан фойдаланиш холати;

• тармокда инновацион бошкарувини жорий этилганлиги.

Ижтимоий-маданий (socio - culture) омиллар

• потенциал ижарачилар билан ишлашда мослашувчанликнинг мавжудлиги;

• темир йул хизматларида мавжуд мутахассислар сони;

• ахоли даромадлари динамикаси;

• кунгилочар, дам олиш манзилларигача темир йул хизматларининг мавжудлиги;

• туристик поездларнинг худуд буйлаб кичик саёхат мавжудлиги;

• соFликни саклаш учун профилактик махсус вагонлар мавжудлиги;

• худудларда сайёр кабуллар утказиш учун махсус вагонларнинг мавжудлиги;

• сайёр маданий тадбирлар: концерт, учрашувлар, мехнат биржалари, кургазмалар учун махсус вагонларнинг мавжудлиги;

• сайёр врачлар кабули учун жихозланган вагонларнинг мавжудлиги;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• ижтимоий сохадаги конунчиликнинг темир йул хизматларида бажариш мониторинги йулга куйилганлиги;

• худудлар кесимида ахолининг темир йул хизматларидан фойдаланиш холати;

• темир йул ходимларининг маълумот даражаси;

• худудларда ахоли миграция даражаси;

• кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизимининг йулга куйилганлиги;

• истеъмолчиларни афзал курган хизматларнинг жорий этилиш холати;

• ахоли демографияси, шу жумладан худудий хамда минтакавий кесимда;

• экологик холат, темир йул хизматларини ташкил этишда зарур экотизимнинг мавжудлиги._

ажратилган омилларнинг таъсири сезиларли булиши мумкин.

Ушбу PEST бахолаш тизимида куйидаги фор-муладан фойдаландик:

Отд = Руд*ФТд/Фп+Тд

Отд - омилнинг таъсир даражаси;

Руд - рейтинингнинг уртача даражаси;

Фтд - факторнинг таъсир даражаси;

Фп+тд - факторнинг жамлаган даражаси.

Ушбу бахолаш услуби оркали нафакат бахолаш шунингдек корхонанинг фаолият натижадорли-гини тахлил килиш имконияти пайдо булади. Тахлил асосларига, экспертларнинг куйган бахоларига кура корхона узининг стратегик режа-ларини ишлаб чикиш имконини яратади.

Хулоса ва таклифлар.

Темир йул хизматларининг афзаллиги ёки мавжуд муаммоларини бахолашда ва келгу-сида тизимли бошкарув учун стратегик ишлаб чикаришда, фойдаланишимиз лозим:

- темир йул хизматларнинг бошка транспорт турларидан афзалликлари ва кулайликлари хамда хизматлар бозоридаги мавкеини тизимли тахлилдан утказиб чикамиз:

- темир йул хизматларининг ривожлани-шида ички муаммоларини тахлилини SWOT усу-лидан фойдаланиш асосида бахоланиши максадга мувофикдир;

- темир йул хизматларининг ташки муаммоларини тахлил килишда PEST тахлилидан фойда-ланиб, бахоланиши эса компания учун стратегик режаларни ишлаб чикишда кул келади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

AgaÓMeT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKucTOH Pecny6.nuKacu npe3u,geH™HMHr 2022 ü 28 aHBapgam "2022-2026 iu^napra Mynxa^aHraH flHrn y36eKMcroHHMHr TapaKKuéT crpaTemacu TyFpucuga"m nO-60-coH OapMOHU. [3.neKTpoH MaH6a] https://drive.google.eom/file/d/lrinOV-NXv4GkgzHcg191IV7iIxL5D1GK/view

2. M.Payazov. View of MODERNIZATION OF SERVICES ON THE RAILWAYS// Galaxy International Interdisciplinary Research Journal. -2022. [Electronic source]: https://internationaljournals.co.in/ index.php/giirj/article/view/1279.

3. MyMUHOB H.r., Xo^6yTaeßa U.A. KoHca^TUHr xu3MaT^apu TpaHcnopT TapMOFuga xaga.n puiBOxnaHaéTraH cox,acu cu^aTuga. «Y36eKucTOH TpaHcnopT TU3UMUfla paK.aM.nM Ba UHHOBa-цuoн TexHO^orua^apHu MK,TucoAum caMapagop^uruHu 6ax,o.nawHMHr go^3ap6 Maca.na.napM» MaB3ycugaru pecny6-nuiKa umMui-aMa.nMi кoн$epeнцмa MaTepua-onapu. TowKeHT, 13 anpe^b 2021 iu^. B.31-33.

4. naa3OB Mypog MaKcygoBurn. (2022). B ynpaB^eHuu npegnpMaTMaMM Ha pbiHKe ycnyr: MeTog oueHKU э^^eктмвнocтм ycnyr. TexaccKui xypHa.n MexgucuunnuHapHbix uccnegoBaHui, 8, 41-47. üo-ny^eHO c https://zienjournals.com/index.php/tjm/article/view/1520.

5. Payazov M.M. Services Market Digital Transformation Can Change the World. American journal of economics and business management. Vol. 5, No.5,2022. Pp.119-126. https: www. grnjournals.us/index.php/ajebm/article/view/1106/1026

MHTepHeT cafrrnapM:

1. https://www.stat.uz/uz/

2. https://strategy.uz/index.php?static=o_strategii

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.