Научная статья на тему 'ТРАНСПОРТ ЙЎЛАКЛАРИ ИҚТИСОДИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ'

ТРАНСПОРТ ЙЎЛАКЛАРИ ИҚТИСОДИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
15
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Транспорт коммуникацияси / иқтисодиёт / темир йўл / автомобил йўли / ташқи сиёсат тамойиллари / транс-афғон / транзит / транспорт сиёсати / Транспортное сообщение / экономика / железная дорога / автомобильный транспорт / принципы внешней политики / трансафганский / транзит / транспортная политика

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Баратов Рашид

Ушбу мақолада Ўзбекистоннинг темир йўл транспортини ривожланиш динамикаси, мамлакат тараққиётида темир йўлнинг ўрни, аҳамияти, шунингдек кейинги йиллардаги Ўзбекистонни ташқи ва ички транспорт сиёсатидаги ўзига хос прагматизм ҳамда истиқболда амалга оширилиши кўзда тутилаётган лойиҳаларнинг сиёсий, иқтисодий аҳамияти чуқур таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRANSPORT CORRIDORS AN IMPORTANT FACTOR OF ECONOMIC DEVELOPMENT

В данной статья описывается динамика развития железнодорожного транспорта Узбекистана, роль и значение железной дороги в развитии страны, анализируется внешняя и внутренняя транспортная политика Узбекистана

Текст научной работы на тему «ТРАНСПОРТ ЙЎЛАКЛАРИ ИҚТИСОДИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ»

ТРАНСПОРТ ЙУЛАКЛАРИ - ЩТИСОДИЙ ТАРАВДИЁТНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ

Р.У. Баратов -

ТДТрУ доценти, фалсафа доктори

d https://doi. org/10.24412/2181 -7294-2023 -2-66-69

Маълумки, мамлакатимиз иктисодиётининг тараккиётида мухим бугинЬ сифатида транспорт йулаклари сохаси хам бошка сохалар сингари истиклол йилларида мисли курилмаган бунёдкорлик ишлари билан жадал ривожланиб келмокда. Шу билан бир каторда мамлакатимиз транспорт сохасини ривожланишига бевосита ва билвосита тускинлик килаётган омиллар хам йук эмас.

Транспорт коммуникацияси мамлакат тараккиётида мухим ахамият касб этиши мазкур сохага оид илмий тадкикотлар куламини янада кенгайтириш заруратини белгилайди. Зеро, транспорт сохаси мамлакат иктисодиётида мухим ахамият касб этади. Айникса, XXI асрда хар кандай соха ривожини тасаввур килиш мушкул. Мамлакат экспорт салохияти айнан транспорт сохдси билан узвий богликдир. Мана бу йил маълумотларга кура, ташки экспортимиз 19 млрд. долларга етгани, келгусида ушбу курсаткични 30 млрд. долларга етказиш буйича вазифалар куйилди. Бу уз урнида транспорт сохасида янги йулларни очиш масаласини хам кун тартибига куяди.

Инсоният тарихий тараккиётида транспорт коммуникацияларини вужудга келиши узига хос тадрижий ривожланиш боскичини уз ичига олади. Саноат тараккиёти транспорт коммуникациясининг янги турларини пайдо булишини заруратга айлантириб куйди.[9. 2011. -Б.321] Истеъмолдан ортикча махсулот етиштириш ва ишлаб чикариш суратининг ошиб бориши юк ташишда янгича ёндашувни вужудга келтирмокда.

Саноатда металлургия сохасини ривожланиши темир йул транспорти тизимини хаётимизга шиддат билан кириб келишини таъминлади. Металлургия саноати мамлакат кудратини белгилайдиган сохалардан бири эканлиги тарихий хакикатдир. Тарихий хужжатлар XVIII аср охирида биринчи чуян изли йуллар пайдо булганлиги ва илк вагонлар отлар ёрдамида харакатланганлиги хакида гувохлик беради.[7. 2018. 6-бет] Аммо улар саноатда ишлаб чикаришнинг машиналаштириш давридаги талабларини тула кондира олмаган булсада, саноат инкилобини вужудга келишида алохида ахамият касб этади.

Урта осиёга саноат инкилоби анча кеч кириб келган булсада, транспорт коммуникация тизимлари ривожи тарихи анча узок даврларга бориб такалади. Жумладан, Узбекистон замини азалдан савдо, иктисодий, маданий алокалар ва Буюк ипак йули буйлаб шаклланган турли цивилизацияларни туташтириб турувчи марказ булиб келган.[7. 2018. -Б.16] Шуролар даврида Марказий Осиё республикалари транспорт йулаклари чегаралараро кориштирилган холда ташкил этилганлиги мустакил республикалар ташкил топгач юк ва йуловчи ташиш сохасида анча кийинчиликларни юзага келишига сабаб булди.

ХХ асрнинг саксонинчи йиллари охирида республикамизда барча сохаларда булгани каби темир йул тизими хам инкирозга юз тута бошлаган эди. Темир йул сохасига узок йиллик эътиборсизлик окибатида купдан-куп муаммолар тупланиб колган эди.[12. 2016. 124-бет] Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов собик иттифок давридаёк махаллий кишилар орасида айрим сохалар учун мутахассисларнинг етишмаслигига алохида тухталиб, 1989 йилда жумладан шундай деган эди: "Нима учун махаллий миллатга мансуб кишилар уртасида мухандис-техник ходимлар йук? Мен бу савол хакконий савол, деб хисоблайман. Бу муаммо устида хаммамиз бош котиришимиз керак. Мен бошка мисоллар келтириб утирмайман, лекин шунинг узи хам барчамизни хушёр торттириши зарур. Биз ёш кадрларни тарбиялаш, уларга илгор мехнат ва тафаккур

усулларини сингдириш учун нима килмокдамиз? Тан олиш керакки, деярли хеч иш килаётганимиз йук"[5. 2011. 27-бет].

Узбекистон географик жихатдан денгиз йулларига туташ булмаган мамлакатлар сирасига киради. Бу эса уз-узидан куруклик ва хаво йулларини ривожлантиришни таказо этади. Шу билан бир каторда мамлакатимизнинг прагматик ташки сиёсати хам мазкур соха ривожида устувор саналади. Мамлакатимиз учун юк ташишнинг энг самарали транспорти шубхасиз, темир йуллар экан, темир йул транспорт тизимида истиклол йилларида узига хос ислохотлар давом этмокда. Бу бир томондан ички темир йулларни куриш, таъмирлаш ва реконструкция ишлари булса, иккинчи томондан темир йул тармоклари оркали денгиз йулларига чикиш имкониятларини куриб чикиш масаласини кун тартибига куяди.

Мустакилликнинг илк кунларидан Биринчи Президентимиз мазкур муаммоларни бартараф этиш учун, аввало, кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш, Узбекистон темир йулларида саноат ишлаб чикаришини, мавжуд техника ва технологияни модернизациялаш, мукобил йулларни куриш, ягона миллий темир йул тизимини яратиш сиёсатини илгари сурди.

Зеро, бевосита денгизга чика олмайдиган мамлакатимиз иктисодиёти ривожи куп жихатдан автомобил йуллари ва темир йуллар тараккиётига боглик булади.

Шошилинч тарзда мамлакат темир йул транспорт тизимининг моддий-техник таъмирлаш базасини, локомотив ва вагон саройини саклаб колиш, ягона миллий темир йул тизимини барпо этиш юзасидан тегишли хукукий-ташкилий чоралар белгиланди. Бошка республикалар худудида турган вагон ёки тепловозларни кулдан чикармай, кайтариб олиб келиш, мамлакат икдисодиётининг етакчи тизими хисобланган темир йул тармоги жиловини махкам ушлаб туриш куп нарсани хал киларди.

Узбекистон худудий жихатдан денгиз йулларига туташ булмаганлиги мамлакатда сув транспорти хизматларидан кенг фойдаланиш имкониятини чеклайди. Бу эса мамлакатда куруклик транспорт тизимини тараккий эттиришни таказо этади. Темир йул тизими эса курукликдаги транспорт коммуникация тизимлари ичида кулайлиги ва арзон юк ташиш имкониятлари билан ажралиб туради. Замонавий темир йуллар транспорт хизматлари бозорининг талабларига мос булиш учун харакат килади ва автомобил, дарё хамда хаво транспорт турлари билан ракобатга киришади.

Маълумки, мамлакатимиз иктисодиётининг тараккиётида мухим бугинлардан бири хисобланган темир йул тизими истиклол йилларида мисли курилмаган бунёдкорлик ишлари билан жадал ривожланиб келмокда.

Узбекистонда темир йул транспорти истикболллари хакида 2019 йил Тошкентга ташриф буюрган Халкаро транспорт форуми (ХТФ) эксперти Яри Кауппила, "Узбекистон транзит окимлар нуктаи назаридан аъло жойлашувга эга, Осиё, Якин Шарк ва Европани бирлаштирадиган тарихий Ипак йули у оркали утади. Х,озирда Марказий Осиёдаги катор давлатлар узларини транзит мамлакат сифатида курмокда, аммо улар бир-бирлари билан кооперациялашиши ва саъй-харакатларини бирлаштириши лозим. Бу маблаг киритиладиган йулакларни пухталик билан танлаш кераклигини англатади. Бундан ташкари, бу давлатлар нафакат халкаро йулаклар, балки махаллий транспорт богламаси, яъни алохида шахарлар, корхоналар хамда минтакадаги давлатлар уртасидаги богламаларга хам эътибор каратишлари керак" -дейди. Уна кура, Бугунги кунда узбекистонлик ишлаб чикарувчи учун жахон бозорига чикиш Германиядаги ишлаб чикарувчига нисбатан 4 баравар кимматга тушаркан. Кейинги йилларда мамлакатимизда тадбиркорликни кенг тараккий эттириш йулида жуда катта ишлар амалга оширилмокда. Бу эса уз-узидан мамлакатда транзит имкониятларини янада такомиллаштириш заруратини намоён этади. Мамлакатимиз 2022 йилда Президентимиз таъкидлаганидек 19 млрд. доллар микдорида махсулот экспорт килгани, истикболда бу курсаткични 30 млрд. долларга етказиш максад килинмокда. Шундай шиддатли тараккий этиш асносида кушни мамлакатлар билан транспорт сиёсатини чукур ва

прагматик тарзда олиб бориш максадга мувофик булиш билан бир каторда якин кушничилик ришталари янада мустахкамланади хамда узаро товар айрибошлаш кулами ошади.

Яна бир нарсани алохида таъкидлаш уринлики, 2022 йил 24 февралда бошланган Россия-Украина уруши хамда коллектив Гарбнинг Россия Федерациясига эълон килган санкциялари окибатида Россия Шарк давлатларига интилмокда. Шу уринда Хитой хам Европага куруклик оркали катновларни йулга куйишни режалаштирган. Буни уз навбатида Марказий Осиё, хусусан, Узбекистон оркали амалга оширмокчи. Маълумки, Узбекистон халкаро транзит йулакка анчайин узок. Бу эса мамлакат транзит салохиятини янада юксалтиришда узига хос нокулайликлар келтириб чикармокда. Шу нуктаи назардан Узбекистон Президенти минтакамизнинг глобал иктисодий, транспорт ва транзит йулакларига чукур интеграциясини таъминлаш максадида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида Транспорт-коммуникация алокаларини ривожлантириш минтакавий марказини очиш оркали минтакавий хамкорликни янада мустахкамлашни максад килган. Бу эса мазкур марказ иштирокчи мамлакатларининг халкаро транспорт ташувларини амалга оширишдаги куплаб муаммоларига ечим булади.

Бугунги кунда Осиё ва Европа китъалари уртасида иктисодий жихатдан самарали ва экологик баркарор савдо йуллари ривожлантирилмокда. Хитой ва Х,индистон азалдан энг киска куруклик йуллари буйлаб Европага етиб боришга харакат килган. Бундан ташкари, бу икки йирик мамлакат темир йул билан богланмаган, Х,индистон ва Покистон темир йуллари Марказий Осиё ва бошка минтака темир йулларига кириш имкониятига эга эмас.

^ушни Афгонистонда тан олинмаган хукумат мамлакатда ички баркарорликни тула таъминлашга эриша олмаяпти. Вахолангки, Марказий Осиёни Жанубий Осиё билан факат Афгонистон оркали богланиш мумкинлиги мамлакатда тезрок баркарорлик таъминланиши канчалик ахамиятли эканини англатади. Бу эса уз урнида "Мозори Шариф-^обул-Пешавор" мегалойихасини амалга оширилишига тускинлик килмокда. Марказий Осий минтакасининг денгизга туташлик даражаси жуда пастлиги ушбу минтакада юк ташувларининг катта кисми куруклик транспортида амалга оширилишини таказо этади.

Мисол учун хозирги вактда Осиё ва Европа уртасидаги товар айланмасининг 70 фоизи денгиз транспорти, 25 фоиздан ортиги хаво транспорти оркали амалга оширилмокда экан. Темир йул ва автомобиль транспорти улуши жуда паст курсаткичда эканлиги минтакада йирик халкаро транспорт-коммуникация лойихаларини амалга оширилишини таказо этади.

Янгиланаётган Узбекистон транспорт ва транзит салохиятини ошириш юзасидан олиб бораётган ислохотлар юксак касбий салохиятга эга булган соха вакилларини тайёрлаш масаласини хам кун тартибига куяди.

Республика транспорт сохаси учун юкори малакали кадрлар тайёрлаш, тизимни илгор хорижий тажриба ва халкаро стандартлар асосида тубдан такомиллаштириш, таълим жараёнига укитишнинг инновацион услублари ва ахборот технологияларини кенг жорий этиш хамда соханинг илмий салохиятини янада ошириш максадида 2020 йилнинг 4 май куни мамлакатимиз Президентининг «Транспорт сохасида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги ^арорига кура, Тошкент темир йул мухандислари институти, Тошкент автомобиль йулларини лойихалаш, куриш ва эксплуатацияси институти хамда Тошкент давлат техника университетининг авиакосмик технологиялари факультети асосида Тошкент давлат транспорт университети ташкил этилди.[3. 2020 йил 4 май] Бундан асосий максад мамлакат транспорт коммуникация сиёсатидаги устувор вазифаларни чукур англаган креатив фикрлайдиган мутахассис кадрлар тайёрлаш кузда тутилган.

Узбекистон янгидан-янги транспорт коммуникация истикболларини амалга ошириш йулида собиткадам мамлакат сифатида кенг жамоатчилик томонидан эътироф этилмокда. 2021 йил 29 декабрда Узбекистон Президентининг парламентга Мурожаатида: "Х,озирги кунда Марказий Осиёни Х,инд океани билан боглайдиган Транс-афгон транспорт йулагини барпо этиш борасида дастлабки амалий кадамларни ташладик. Бу лойиханинг руёбга

чикарилиши бутун минтакамизда баркарорлик ва иктисодий усишни таъминлашга бекиёс хизмат килади" -деб мамлакат темир йул тармоFида янги йуналишларни очиш йулида бор имкониятларни сафарбар этишга чакирди. Зеро, эзгу максад йулида режалаштирилаётган улкан бунёдкорлик ишлари нафакат Узбекистон манфаатларига хизмат килади. Шу билан бир каторда мазкур лойихани муваффакиятли амалга оширилиши Афгонистон ва Покистон давлатлари учун хам манфаатли хисобланиши билан характерланади.

АДАБИЁТЛАР:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Транспорт сохасида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги ^арори. 2020 йил, 4 май.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Янги Узбекистон" газетаси, 2020 йил, 30 декабрь сони.

3. Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. "Узбекистон", -Т.: 2011.

4. Раматов Ж.С., Назаров ^.Н., Маткаримова Ж.Д., Баратов Р.У., Назарова Н.Ж. Темир йул сохасида етук кадрларни тайёрлаш (тажриба, муаммо, ечим). Монография. -Т.: 2018. 20-бет.

РЕЗЮМЕ:

Ушбу маколада Узбекистоннинг темир йул транспортини ривожланиш динамикаси, мамлакат тараккиётида темир йулнинг урни, ахамияти, шунингдек кейинги йиллардаги Узбекистонни ташки ва ички транспорт сиёсатидаги узига хос прагматизм хамда истикболда амалга оширилиши кузда тутилаётган лойихаларнинг сиёсий, иктисодий ахамияти чукур тахлил этилган.

Калит суз: Транспорт коммуникацияси, иктисодиёт, темир йул, автомобил йули, ташки сиёсат тамойиллари, транс-афгон, транзит, транспорт сиёсати.

РЕЗЮМЕ:

В данной статья описывается динамика развития железнодорожного транспорта Узбекистана, роль и значение железной дороги в развитии страны, анализируется внешняя и внутренняя транспортная политика Узбекистана.

Ключевые слова: Транспортное сообщение, экономика, железная дорога, автомобильный транспорт, принципы внешней политики, трансафганский, транзит, транспортная политика.

RESUME:

This article describes the dynamics of the development of railway transport in Uzbekistan, the role and importance of the railway in the development of the country, and analyzes the external and internal transport policy of Uzbekistan.

Keywords: Transport communication, economics, railway, road transport, principles of foreign policy, trans-Afghan, transit, transport policy.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.