CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№3/2024, 138-144
ФИЛОЛОГИЯ
УДК:
DOI: 10.52754/16948610 2024 3 12
АНГЛИС ТИЛИНИН АМЕРИКАЛЫК ВАРИАНТЫН ЭЛ АРАЛЫК МАМИЛЕЛЕРДИН КАРАЖАТЫ КАТАРЫ КОЛДОНУУ
МЕЖДУНАРОДНАЯ ВЕРСИЯ АМЕРИКАНСКОГО АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА ИСПОЛЬЗОВАТЬ КАК СРЕДСТВО ОБЩЕНИЯ
AN INTERNATIONAL VERSION OF THE AMERICAN ENGLISH LANGUAGE USE AS A
MEANS OF COMMUNICATION
Сейитбекова Сурмакан Сейитбековна
Сейитбекова Сурмакан Сейитбековна Seyitbekova Surmakan Seyitbekovna
ф.и.к., Ош мамлекеттик университети
к.ф.н., Ошский государственный университет Candidate of Philological Sciences, Osh State University happyrichsurmakan1955@mail. ru
АНГЛИС ТИЛИНИН АМЕРИКАЛЫК ВАРИАНТЫН ЭЛ АРАЛЫК МАМИЛЕЛЕРДИН КАРАЖАТЫ КАТАРЫ КОЛДОНУУ
Аннотация
Бул макала кептеген публикацияларга, талкууларга жана талаш-тартыштарга карабастан англис тилинин америкалык вариантынын эл аралык мамилелердеги орду азыркыга чейин толук аныктала электиги берилген. Лингвопсихологдор англис тилин америкалык жана англиялык деп эки вариантка белYп кароо менен гана чектелбестен америкалыктар менен англиялыктардын да айырмачылыктарына ез-езYнче баа беришет, тYPДYY езгечелYктерYн аныктоого аракет жасашат. Англис тилинин эл аралык мамиле-катыштардын каражаты экендигинде эч кандай талаш жок. Англис тили эне тили болгондордун лингвисттик элитага айланышы жана алар бул тилди жеке кызыкчылыктары YЧYн пайдаланып, башка элдердин жана тилдердин YCTYнен YCтемдYк жYргYЗYYге умтулуу коркунучу бар. Ал тургай, азыркы учурда эле эл аралык мамилелердин каражаты болуу менен англис тили улуттук ез алдынчалыгын жана езгечелYктерYн жоготуп, "базалык англис тили" касиетине ээ боло баштады.
Ачкыч свздвр: талкуу, вариант, YCтемдYк, тил, улут, мамлекет.
МЕЖДУНАРОДНАЯ ВЕРСИЯ АМЕРИКАНСКОГО АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА ИСПОЛЬЗОВАТЬ КАК СРЕДСТВО ОБЩЕНИЯ
Аннотация
В данной статье представлен тот факт, что, несмотря на множество публикаций и дискуссий, место американского варианта английского языка в международных отношениях до сих пор до конца не определено. Психологи-лингвисты не только делят английский язык на два варианта — американский и английский, но и оценивают различия между американцами и английскими по отдельности, пытаются выявить разные особенности. Нет сомнений в том, что английский язык является средством международных отношений. Существует опасность того, что носители английского языка станут языковой элитой, будут использовать этот язык в своих интересах и стремиться к доминированию над другими народами и языками. Уже сейчас, будучи средством международных отношений, английский язык утратил свою национальную самостоятельность и особенности и начал приобретать свойство «базового английского языка».
AN INTERNATIONAL VERSION OF THE AMERICAN ENGLISH LANGUAGE USE AS A MEANS OF COMMUNICATION
Abstract
This article presents the fact that, despite many publications, discussions and debates, the place of the American version of the English language in international relations has not yet been fully determined. Linguistic psychologists not only divide the English language into two variants, American and English, but also evaluate the differences between Americans and English separately, and try to identify different features. There is no doubt that English is the medium of international relations. There is a danger that native speakers of English will become a linguistic elite, and they will use this language for their own interests and seek to dominate other peoples and languages. Even now, being a means of international relations, the English language has lost its national independence and characteristics, and has begun to acquire the property of "basic English language".
Ключевые слова: дебаты, вариант, доминирование, язык, нация, государство.
Keywords: discussion, nation, state.
option, dominance, language,
Киришуу
Кептеген публикацияларга, талкууларга жана талаш-тартыштарга карабастан англис тилинин америкалык вариантынын эл аралык мамилелердеги орду азыркыга чейин толук аныктала элек. Лингвопсихологдор англис тилин америкалык жана англиялык деп эки вариантка белYп кароо менен гана чектелбестен америкалыктар менен англиялыктардын да айырмачылыктарына ез-езYнче баа беришет, тYрдYY езгечелYктерYн аныктоого аракет жасашат. Башка аймактык езгечелYктерге ке^л деле бурулбайт, себеби Австралия, Жацы Зеландия, ТYштYк Африка жана башка англис тилинде CYЙлеген мамлекеттер менен болгон байланыш-катыш дээрлик жок. Мектептерде, кесиптик орто билим берYYЧY окуу жайларында жана жогорку окуу жайларында британиялык жана америкалык маданияттардын, англис тилинин америкалык жана англиялык варианттарынын езгечелYктерY ачык ажыратылып окулбайт. Негизги кецул эл аралык мамилелердин тили болгон "базалык англис тилине" (basic English) бурулат. Демек, бул учурда каалайбызбы, каалабайбызбы англис тилинде CYЙлеген мамлекеттердин (Австралия, Канада, Жацы Зеландия, ТYштYк Африка ж.б.) тилдик-улуттук-спецификалык езгечелYктерYне кецул бурулбай калат. Бирок да, эл аралык социомаданий байланыштар тууралуу сез болгондо мамлекеттердин тилдик-маданий езгечелYктерY тууралуу сез кылбай коюуга болбойт [Abdirashit, Abakulov, 2019].
Британдык-америкалык, америкалык-британдык сездYктердY, англиялыктар YЧYн Америка Кошмо Штаттары же америкалыктар YЧYн Улуу Британия женYндегY энциклопедияларды карап отуруп англис тилинде CYЙлегендер бул тилди америкалык жана англиялык деп эки вариантка туура эле белгендYГYне (англис тилинде CYЙлегендер гана эмес бул тил менен тааныш болгон бардык лингвисттер ушундай ойдо) даана кYбе болобуз. Бул жерде белгилYY лингвист Д.Кристалдын бири-бирин тYШYне билYYHY улуттук окшоштук деп тYШYHYYге болбойт деген сезYн эстей кетYY ашыкчалык кылбайт. Албетте, тилдин тYпкY жалпылыгы британиялыктар менен америкалыктардын жакындашуусун шарттайт, бирок да тYPДYY тарыхый езгечелYктердYн натыйжасында пайда болгон айырмачылыктар арбын жана алар ЭМКга анализ жасоодо эске алынууга тийиш. Америка Кошмо Штаттарынан Европага болобу, Азия мамлекеттерине болобу же Англиянын езYне болобу келгендердин англичаниндердин англис тилин толук тYШYне албай абдан кыйналдым дегендерин да уга калып жYребYЗ. Демек, ошол эле учурда америкалыктар менен байланыш-катыш жасоодо биздин педагогикада артыкчылык берилген англис тилинин британдык варианты кошумча тоскоолдуктарды жаратышы толук мYмкYн. Британдык жана америкалык маданият англис тилинде CYЙлеген жалпы мамлекеттердин ири топтому жана ал ез кезегинде евроамерикалык цивилизациянын да курамына кирип кетет жана ал тургай, Германия, Франция сыяктуу ири жана кубаттуу мамлекеттер да АКШ менен Англиянын кезYн карап турат.
Англис тилин америкалык жана англиялык деп эки вариантка белYп кароо канчалык децгээлде туура? Кайсыл мамлекеттин, улуттун екYЛY болбосун кепчYЛYк учурда башка мамлекеттин жараны менен кандай тилде CYЙлешYY маанилYY эмес, эц негизгиси бири-бирибизди тYШYнсек болду деген ойду карманышат. Дал ушул бири-бирин туура тYШYHYY, бири-бирине туура мамиле жасоо биринчи планга коюлууга тийиш. КепчYЛYк учурларда мен тилди жакшы билемин же тилдик айырмачылыктар мен YЧYн маанилYY эмес деген адамдар да эл аралык мамилелерге даяр эмес болуп чыгат, ал YЧYн саясий жактан такшалуу, ал мамлекеттин тарыхый, саясий-экономикалык езгечелYктерYн, ички жана сырткы
кызыкчылыктарын, улуттук менталитетти, керек болсо, коммуникатынын ар кандай адамдык eзгeчeлYктeрYн ж.б. мыкты билYY зарыл.
Англис тилинде CYЙлeгeндeрдYн маданий-тилдик сабаттуулугу бул тилдин тигил же бул артыкчылыктарынан эмес, жалпы адамзатка тиешелYY универсалдык билимдердин жана "трансулуттук маданий сабаттуулуктун" топтомдорунан калыптанат [Hirshh 1988:75]. А. Д. Швейцердин ^з карашы боюнча англис тилинин америкалык жана англиялык варианттары e3 ара айкалышкан микросистемалар [Швейцер 1971:22]. Британиялыктар менен америкалыктардын маданий сабаттуулугунун кeлeмYHYн катышын жана e3 ара байланыштарын да ушул эле критерий менен кароого болот.
Физиктердин, математиктердин, биологдордун кесиптик байланыштарында жана эл аралык уюмдардын иштеринде да basic English колдонулат. Бирок да, башка улуттун жана тилдин терецдиктерине кирYYДe ал тилдин бардык нормаларын сактоо талап кылынат.
Англис тилинин эл аралык мамиле-катыштардын каражаты экендигинде эч кандай талаш жок. Ар тYPДYY маалыматтар боюнча азыркы кYндe 330 миллиондон 450 миллионго чейинки адам бул тилди эне тили катары эсептейт, 235-350 млн. адам экинчи (мамлекеттик) тил катары колдоно. 1,2 миллиарддан 1,5 миллиардга чейинки адам, башкача айтканда, ДYЙнe калкынын тeрттeн бир бeлYГY англис тилинде eз оюн билдире алат деген да пикирлер бар. Англис тили жумушчу тил катары 85% эл аралык уюмдарда колдонулат жана бул тилде 88% илимий адабияттар басмадан чыгарылат, дYЙнe элдеринин жазуучулары eздeрYHYн чыгармаларынын англис тилине которулуп басмадан чыгышын каалашат. Англис тили, ошондой эле, Интернет мейкиндигинде, реклама-жарнактарда, массалык маалымат каражаттарында, эл аралык туризмде жана билим берYYДe да приоритеттYY болуп эсептелет.
Англис тилинин дYЙнeгe тарашы боюнча сeз кылуу менен экономикалык жана саясий критерийлерге байланыштуу, негизинен, ^з англис тилинин америкалык варианты тууралуу ^з болуп жаткандыгын четке кагууга мYмкYн эмес. АКШнын экономикалык жана аскердик жактан кYчтYY eнYГYп жаткандыгына байланыштуу англис тилинин америкалык варианты жацы идеялардын таралышынын каражатына айланууда, керек болсо, ДYЙнeдe бул тилди YЙрeнYYHYн зарылчылыгы да пайда болууда.
Жогоруда айтылгандардан улам, англис тилинин дYЙнeлYк децгээлде глобалдык тилге айлангандыгы боюнча улам ар тYPДYY пикирлер айтылууда. Кристалдын ою боюнча англис тилинин артыкчылыктары тeмeнкYдeй:
- Америка Кошмо Штаттарынын, Ирландиянын, Австралиянын, Канаданын, Жацы Зеландиянын, ТYштYк Африканын, Кариб бассейнинин айрым мамлекеттеринин кeпчYЛYк жашоочуларынын эне тили болуп эсептелет;
- 70тен ашык мамлекетте расмий (официалдуу) тил катары колдонулат;
- 200дeн ашык мамлекеттин мектептеринде, орто жана жогорку окуу жайларында чет тили катары окутулат.
Кристалдын англис тилинин глобалдык тил катары колдонулушу маалымат алмашуу боюнча ДYЙнe элдеринин ортосунда кецири мYмкYнчYЛYктeрдY ачат деп айтканына кошулбай коюуга мYмкYн эмес. Ошол эле учурда бул изилдeeчY глобалдык тилдин пайда болушунун тeмeнкYдeй терс жактарын да белгилеп eтeт:
1) англис тили эне тили болгондордун лингвисттик элитага айланышы жана алар бул тилди жеке кызыкчылыктары YЧYн пайдаланып, башка элдердин жана тилдердин YCTYнeн YCтeмдYк жYргYЗYYгe умтулуу коркунучтары;
2) англис тилинен башка чет тилдерин YЙрeнYYгe болгон кызыгуунун жоголушу (бул кeрYHYш биздин республикабызда даана байкала баштады);
3) чакан тилдердин биротоло жок болуп кетYY коркунучтары [Crystal 1997:12-17].
Кристалдын эц акыркы белгилеп eткeн пункту eтe кооптуу болуп эсептелет, эзелтеден жашап келген тилдин башка тилдин таасири менен жок болуп кетиши чоц трагедия, тил менен кошо улут да жок болуп кетпейт деп ким кепилдик бере алат.
Азыркы учурда Европа мамлекеттеринин америкалаштырылуусу активдYY жYPYYДe, муну болсо Россия баш болгон кeпчYЛYк КМШ мамлекеттери, ШОСтун мYчe eлкeлeрY, ЕврАзЭС негативдYY тYPДe кабыл алып жаткандыгы айныгыс чындык.
Жогоруда аталып eткeн саясий-экономикалык процесстер, албетте, ДYЙнeдeгY тилдерге да e3 таасирин тийгизет. Айрым улуттардын eкYЛдeрY YЧYн англис тили прогрессивдYYЛYктYн, престиждин, элитардуулуктун, жакшы жашоонун, техникалык прогресстин жана ийгиликтердин белгиси катары сезилет. Дж. Стайнер белгилегендей, англис тили каалайбызбы, каалабайбызбы e3 таасири менен башка тилдердин табигый тазалыгын бузат. Буга байланыштуу да Танзания, Кения жана Малайзия сыяктуу мамлекеттер англис тилин расмий тил катары таануудан баш тартышкан. Кийинки учурларда Россияга жана орус тили аркылуу КМШ мамлекетерине зарыл эместигине карабай англис тилиндеги сeздeр арбын кирип кетти:
1) eзYн eзY актабаган eздeштYPYлгeн сeздeр: блэк-аут, секьюрити, риэлтер, брокер, маклер, компромисс, конфронтация ж.б.
2) айтууга жана жазууга татаал болгон рекламалык жана башка аталыштар: Хербал Эссенсиз, Риал Трансхайер ж.б.
3) мурда баарыбызга тааныш болгон сeздeргe англис тилиндеги сeздeрдYн зордоп чапташтырылышы: Сити-Экспресс, Презент-салон ж.б.
4) таш боорлукту, ^ч колдонууну, зордукчулукту, татаал тагдырларды, залимдикти, мистикалык жана башка терс кeрYHYштeрдY кeрсeткeн америкалык фильмдердин жаштарга тийгизген терс таасирлери, алардагы жаргон жана вульгаризм сeздeрдYн алардын лексикондоруна кирип кетип жатышы.
Компьютердик программалар Америка Кошмо Штаттарынан келип жаткандыктан аны колдонуучулар англис тилине ыцгайлашууга же бул жумуштан биротоло баш тартууга мажбур болушат. Мына ошондуктан да миллиондогон элдер YЧYн ачылган дYЙнeнYн (Интернет дYЙнeсYHYн, жалпы эле компьютер ДYЙнeсYHYн) "колунан келгендер" жана "колунан келбегендер" болуп калышынын eзY парадокс болуп жатпайбы.
Жыйынтыктап айтканда, англис тилинин экспансиясынын натыйжасына бир жактуу баа берYY мYмкYн эмес. ДYЙнe элдерине кецири жайылуу менен англис тили утушка ээ боло алабы? Бул суроого да так жана бир тараптуу жооп берYY абдан кыйын. И. Клюканов белгилегендей, башка тилдерди жок кылган тил eзY да кыйроого туш келет, себеби ал сырт жактан толукталуудан жана баюудан калат. Ал тургай, азыркы учурда эле эл аралык мамилелердин каражаты болуу менен англис тили улуттук eз алдынчалыгын жана
eзгeчeлYктeрYн жоготуп, "базалык англис тили" касиетине ээ боло баштады. Англис тилинде CYЙлeгeн саясатчылар жана ишкерлер эл аралык уюмдарда, симпозиумдарда, бизнесте иштee менен жана башка мамлекеттик коллегалары менен идиомаларды, туруктуу сeз каражаттарын, учкул сeздeрдY, макалдарды eз кебинде чектee аркылуу жeнeкeйлeтYЛгeн англис тилинде ацгемелешишет жана баарлашышат.
Англис тили дYЙнe элдерине тароо менен алардын тилдеринин таасиринде тYPДYY eзгeрYYлeргe учурайт. Башка тилдердин таасири менен тилдин фонетикалык облигинин, лексикалык курамынын eзгeрYШY анын сырткы тYPY гана, бирок да, тилдин улуттук-маданий мазмунунун, маданий-тилдик баалуулуктарынын, тилдин касиеттеринин алсызданышы, бул -ички жагымсыз кeрYHYштeр. Англис тилин жацыдан гана колдоно баштагандар YЧYн бул тилдин ар кандай артыкчылыктары, тилдик троптор, тYPДYY кeркeм сeз каражаттары, бул тилдеги кeркeм боектор, тилдин eнYГYY тарыхы, жалпы эле басып eткeн тарыхый жолу ж.б. жeнYндeгY маалыматтар жат. Бул негативдYY кeрYHYштeр тилдин жардыланышына жана бузулушуна алып келет. Бeтeн тилди так жана туура эмес CYЙлeeдe анын формасы менен мазмунунун тец салмактуулугу жоголот жана ал канчалык улуу тил болбосун анын угумдуулугунун жана TYШYHYKTYYЛYГYHYH децгээли тeмeндeйт. ТYпкY тек, eз эне тилинде туура жана так CYЙлee гана тилдин бардык баалуулуктарын сактап калат жана аны андан ары eHY^YPe^ Ансыз англис тили эл аралык саясий байланыштардын, CYЙлeшYYлeрдYн, коммерциянын, техногологиянын, туризмдин тили болгон "эсперанто" тибиндеги тил гана болуп калат. Эгер кецири таркоо менен тилдин дух-руху, тарыхый баалуулуктары жардыланса, анда бул тил YЧYн трагедиялык жыйынтык. Дал ушул табигый семантикалык эске тутуунун жоктугу жасалма тилдерди жараксыздыкка алып келет деп белгилейт Стайнер [Steiner 1975:469-475]. Мында тилди так CYЙлeбeгeндeрдYн ички духу менен тилдин бири-бирине туура келбей жаткандыгы тууралуу кеп болууда.
Д. Кристал жогоруда аталган жагдайлар боюнча бир топ оптимисттик маанайда шз кылат. Ал дал ушул тилдин аймактык eзгeчeлYктeрY анын баалуулугун жана байлыгын арттырат дейт, ошол эле учурда бул айырмачылыктар кYчeп кеткенде бир тилде CYЙлeгeндeр бирин-бири толук тYШYнбeй калышы да KYTYЛYШY мYмкYн деп тынчсызданат [Crystal 1997:133]. Улуу Октябрь Революциясы деп аталган мезгилге чейин жакын тектеш тYрк тилдеринде CYЙлeгeн улуттардын бара-бара бирин-бири толук тYШYнбeй калышы жана мамлекеттер аралык мамилелерди алар орус тили аркылуу TYЗYШY буга эц сонун мисал. Азыр ар бир тYрк тилинин адабий тилдеги варианттары пайда болуп, аны бузууга жана ката CY^neere жазууга жол берилбей калды. Ал тургай, Кыргызстандын тYндYГYндe жана тYштYГYндe жашаган жарандардын бири экинчисинин айрым диалектикалык сeздeрYн тYШYнбeй калуусу тууралуу айтып eткeнбYЗ.
Тилдин азыркы абалы гана эмес анын келечек тагдыры тууралуу кам ^PYY зарыл. БYГYнкY кYндe бизди эл аралык коммуникациялардын тили кайсыл тил жана ал кандай болушу керек деген маселелер кeбYрeeк кызыктырууда. "Темир кeшeгe" мезгилинде англис тили азыркыдай бааланчу эмес, учурда англис тилин терецдетип YЙрeткeн факультеттер жогорку окуу жайларында эц престиждYY факультеттердин катарын толуктоодо, ал тургай Кытай Эл Республикасынын динамикалуу eнYГYШY, бул eлкe менен байланыштардын жакшырышынын натыйжасында кытай тилин YЙрeтYYЧY окуу жайлары, аларда окуган студенттердин саны улам арбууда. Ал гана эмес ар кандай тилдик курстарда, жогорку окуу жайларынын факультеттеринде тYрк, корей, япон ж.б. тилдер да YЙрeтYЛYYДe.
Адабияттар
1. Abdirashit K.A., Abakulov R.A. British and American versions of the English language, history and theoretical variability // Bulletin of Osh State University. 2019. No. 1. pp. 21-25. EDN: HYGTTN.
2. Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи /[Текст]/ С. М. Абрамзон - Ф.: Кыргызстан, 1990. - 447 с.
3. Агуреев А. Что русскому хорошо, американцу... // Паспорт-экспресс. - 1999. - № 4 - 5. - С. 24-25.
4. Аристов С. А., Сусов И. П. Коммуникативно-когнитивная лингвистика. Разговорный дискурс. - 1999. - http://www.trersu.ru/~susov/Aristov.htm.
5. Арутюнова Н. Д. Язык и мир человека. - М.: Шк. «Яз рус. культуры», 1999. - 896 с.
6. Бергельсон М. Б. Образовательные и научные обмены в свете теории и практики межкультурной коммуникации, или почему у стажеров-исследователей не бывает «культурного шока» // Профессионалы за сотрудничество. - Вып. 2. - М.: «Янус-К», 1998. - С. 287-290.
7. Гришаева Л. И., Цурикова Л. В. Введение в теорию межкультурной коммуникации: Учеб. пособие. - Воронеж: Изд-во Воронеж, ун-та, 2003.
8. Грушевицкая Т. Г., Попков В. Д., Садохин А. П. Основы межкультурной коммуникации: Учеб. для вузов / Под ред. А. П. Садохина. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
