Научная статья на тему 'АНДИЖОН ВИЛОЯТИДА КЛАСТЕРЛАР ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ҲУДУДИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

АНДИЖОН ВИЛОЯТИДА КЛАСТЕРЛАР ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ҲУДУДИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
56
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЛОКАМАТИВ ТАРМОқ / ЎСИШ НУқТАЛАРИ / ЕНГИЛ САНОАТ / ПАХТАЧИЛИК КЛАСТЕРИ / ПАХТА ЕТИШТИРИШ ЕР МАЙДОНЛАРИ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Эргашев С.А.

Ушбу мақолада, Андижон вилоятида саноат тармоқларини ривожлантириш ва жойлаштиришнинг ўзига хос ҳусусиятлари ҳақида фикр юритилган. Тўқимачилик кластерларини ҳудудий ташкил этилиши ва вилоят иқтисодиётидаги аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERRITORIAL ASPECTS OF THE ORGANIZATION OF CLUSTERS IN THE ANDIJAN REGION

This article discusses the features of the development and location of industries in the Andijan region. The territorial organization of textile cluters and their importance in the economy of the region are revealed.

Текст научной работы на тему «АНДИЖОН ВИЛОЯТИДА КЛАСТЕРЛАР ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ҲУДУДИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

Эргашев С.А. География кафедраси уцитувчиси Андижон давлат университети

Узбекистон

АНДИЖОН ВИЛОЯТИДА КЛАСТЕРЛАР ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ

ХУДУДИЙ ЖИХДТЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада, Андижон вилоятида саноат тармоцларини ривожлантириш ва жойлаштиришнинг узига хос уусусиятлари уацида фикр юритилган. Туцимачилик кластерларини уудудий ташкил этилиши ва вилоят ицтисодиётидаги ауамияти очиб берилган.

Калит сузлар: локаматив тармоц, усиш нуцталари, енгил саноат, пахтачилик кластери, пахта етиштириш ер майдонлари.

Ergashev S.A. teacher

department of geography Andijan State University, Uzbekistan

TERRITORIAL ASPECTS OF THE ORGANIZATION OF CLUSTERS

IN THE ANDIJAN REGION

Annotation. This article discusses the features of the development and location of industries in the Andijan region. The territorial organization of textile cluters and their importance in the economy of the region are revealed.

Key words: locomotive network, points of growth, light industry, cotton cluster, cotton growing lands.

Андижон вилояти ФарFOна водийсининг текислик худудида асосан К,орадарё хавзасида жойлашган республикамизнинг энг шаркий худудидир. Буюк ипак йули устида жойлашганлиги кадимдан худудда хунармандчилик ва савдо-сотикни ривожланишига ижобий таъсир курсатди, шу сабабдан республиканинг бошка минтакаларига нисбатан хужалик тармокларини ривожланиши узига хос хусусиятларга эга;

> кишлок хужалигида дехкончилик тармоклари устун булиб, бу тармокларини интенцивлиги билан ажралиб туради;

> демографик босимни юкори эканлиги бунга карама-карши уларок ер ресурсларининг такчиллиги мавжуд (республика экин майдонларининг 1% ни ташкил этади). Шу билан бир каторда бу холат кишлок хужалиги тармокларида кучли ракобат мухитини шакллантирган;

^ транспорт турининг мамлакатимизнинг бошка худудларига нисбатан зичлиги хамда ижтимоий-иктисодий инфратузилма яхши шаклланганлиги. Ахоли зич жойлашганлиги ва худуд кичиклиги сабабли ахоли пунктлари орасидаги масофа катта эмас, бу эса халк-хужалиги тармокларини ривожланишига ижобий таъсир килади;

> минерал-хом ашё ресурсларига бой эмас ундирувчи саноатнинг ахамияти паст. Асосан курилиш хом-ашёси ва йирик булмаган табиий газ конлари мавжуд;

^ саноат тармокларининг асосини кайта ишлаш тармоклари ташкил этади. Мавжуд имкониятлардан келиб чикиб асосан машинасозлик ва енгил саноат тармоклари шаклланган. Айникса автомобилсозлик билан боFлик саноат коперацияси юксак даражада шаклланган. Саноат корхоналарининг мужассамлашуви даражаси юкори ва худудий тафовутлар катта;

^ ФарFOна водийсидаги ФарFOна ва Наманган вилояти худудий ишлаб чикариш мажмуалари билан узвий боFланган. Аммо водийдаги бошка маъмурий бирликлар (K,ирFизистон, Тожикистон республикалари) билан коперацион алоклар етарли даражада эмас.

Юкорида куриб турганимиздек вилоятимизнинг узига хос устунлик ва камчилик жихатлари мавжуд, устун жихатларидан фойдаланишда бир катор ишлар амалга оширилиши лозим:

А) мавжуд мехнат ресурсларидан унимли фойдаланиш ва ишлаб чикариш бирлашмаларини жойлаштиришда ахоли зичлигини инобатга олиш;

Б) мамлакатимизнинг хамда вилоят иктисодий имкониятларини инобатга олган холда ишлаб чикариш тамокларни жойлаштириш;

С) мавжуд хом-ашё манбаларига асосланиб минтакани локаматив тармоFини ажратиб олиш;

Д) хужалик тармокларига давлат аралашувини камайтириш ва янгича бошкарув тизимини жорий этиш;

Е) транспорт тури ва турини ривожантириш айникса водийдан ташкари худудлар билан боFланишда имкониятларини ошириш. Вилоят инфратузилмани талаб даражасига олиб чикиш ва бошкалар.

Худудларни иктисодий-ижтимоий ривожлантириш ва шу билан мавжуд муаммоларни хал этиш юзасидан аник манзилли ишлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг «2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида» 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони ижросини таъминлаш максадида, Андижон вилояти худудларида саноат, кишлок хужалиги ва хизматлар сохасининг келгуси беш йилдаги истикболларини хамда хар бир туман ва шахарнинг «усиш нукталари»ни белгилаш, ижтимоий сохани ривожлантириш оркали ахоли саломатлиги хамда турмуш даражасини янада яхшилаш максадида Вазирлар Махкамасининг

карори чикди[1]. К,арорнинг 2 бандида Андижон вилоятида 2022 - 2026 йилларда ялпи худудий махсулот ва саноат махсулотлари хажмини 1, 4 бараварга, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришни 1, 2 бараварга, хизматлар хажмини 3, 0 бараварга хамда курилиш ишлари хажмини 1, 4 бараварга оширишни назарда тутувчи шахар ва туманлар кесимидаги максадли курсаткичлар параметрлари ишлаб чикилди ва тасдикланди. К,арорнинг 4 бандида эса вилоят шахар ва туманларининг ихтисослашуви, «усиш нукталари» ва «драйвер сохалари»ни хамда саноат, кишлок хужалиги ва хизмат курсатиш сохаларини ривожлантириш буйича инвестиция лойихаларининг йиFма параметрлари ишлаб чикилди.

Вилоят бугунги кунда кишлок хужалиги ихтисослашган минтакадан саноат тараккий этиб бораётган минтакага айланиб бормокда. Вилоят саноатининг узига хос хусусиятлари, вилоят саноат махсулотларидаги улиши 71% дан ортик кисми машинасозлик саноати махсулотларига хисасига туFри келади ва машинасозлик корхоналарининг мужассамлашув даражаси юкори эканлиги. Асосий машинасозлик корхоналари асосан Андижон ва Асака саноат тугунларида жойлашган, биргина саноат махсулотларининг умумий хажмида Асака тумани нинг улуши 58, 2 фоиз, Андижон шахри 16, 1 фоизни ташкил этса, УлуFнор, Булокбоши туманларида эса мос равишда 0, 7 фоиз, 0, 9 фоизга туFри келади [2].

Вилоят саноатининг узига хос хусусиятларидан бири фундаментал машинасозлик ёки OFир саноати корхоналарини ташкил этиш учун табиий, иктисодий-ижтимоий омиллар етарли эмас. Бу холат вилоят туманларида енгил саноат тармокларини жойлаштириш ва ривожлантириш кераклигини илмий асослайди. Бой хом ашёга эга булган Андижон вилоятида енгил саноат корхоналарини куллаб-кувватлаш максадида Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 22 июндаги "Пахта-тукимачилик ишлаб чикаришни янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги 397-сон карори [3] асосида пахта хом ашёсини тулик кайта ишлашга катта этибор каратилган.

Вилоят саноатининг худудий таркибини такомиллаштириш ва айрим кишлок хужалигига асосланган туманларда саноат тармокларини ривожлантириш оркали мавжуд имкониятларини руёбга чикариш лозим. Бундай туманларда енгил саноат тармоклари ип-йигирув, тукимачилик корхоналарини жойлаштириш бир катор авзаликларга эга. Мехнат ресурслар, айникса, мехнатга лаёкатли ёшидаги аёлларнинг куплиги, хом ашёнинг мавжудлиги, катта инвестиция талаб килмасдан енгил саноат корхонасининг у ёки бу буFинидаги кайта ишлаш корхонасини барпо этиш мумкинлиги мана шундай авзаликлардан [4].

ФарFOна водийсидаги узок йиллар давомида интеграция жараёнларига сиёсий чегаралар катта тусик булиб келди, 2017 йилдан президентимизнинг атрофдаги кардош мамлакатлар билан дустона сиёсат олиб бориши интеграция жараёнларига узининг ижобий таъсирини

курсатди. Вилоятда саноат тараккиёти учун энг катта тусик булаётган электр энергия масаласини анча юмшади. Хусусан, иктисодиёти юксалиши учун энг катта туртки булган ТуракурFOн ИЭС ишга туширилиши хам президентимиз Ш.М. Мирзиёевнинг фундаментал саноат тармокларини ривожлантиришга накадар катта эътибор каратаётганлигининг яна бир исботи.

Андижон вилоятида 2022 йил якунларига кура ЯХМ таркибида кишлок хужалиги, урмон ва баликчилик тармоFининг улуши 43, 4 фоиз, саноатнинг улуши эса 23, 7 фоизни ташкил этган [2]. Ракамлардан куринадики, вилоятда кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш негизида саноат тармокларини барпо этиш худуддаги мавжуд иктисодий -ижтимоий масалаларни хал этишда асосий вазифасини бажаради. Вилоят саноати худудий таркибини такомиллаштиришда, худудлар иктисодий -ижтимоий инфратузилмасини шакллантиришда, ахолини иш билан таъминлашда ва янги "усиш кутуб"ларини юзага келтириш ва ривожлантиришда вилоятда енгил саноат айнан тукимачилик кластерларни илмий асосда ташкил этиш зарур. Бунда минтакалардаги аник иктисодий -ижтимоий шарт шароитлар ва кластер назариясининг мохиятидан келиб чиккан холда амалга ошириш талаб этилади. Маълумки, пахтани кайта ишлаш тармокларини комбинат шаклида жойлаштириш амалиётда катта самара беради. Махсулот хусусиятидан келиб чикиб юкларни бир жойдан иккинчи жойга ташиш ортикча сарф харажатларга ва вактдан ютказишга сабаб булади ва пировардида махсулот таннархига уз таъсирини курсатади. Маълумки, тукимачилик корхоналари хом-ашёни энг куп талаб киладиган ишлаб чикариш тармоклари каторига киради. Айрим холатларда махсулот ишлаб чикариш таннархида хом-ашё ва асосий материалларнинг улиши 90% гача булиши мумкин [5]. Шу сабаб пахтачиликда тулик циклли ишлаб чикаришга эътибор каратилиб, вилоятда 2020 йилда 11 та пахтачилик кластери ташкил этилган булса 2022 йилга келиб уларнинг сони 19 тага етди. Уларнинг барчасида пахта тозалаш корхоналари мавжуд хамда энг и^ор кластерлар ички ва ташки бозор учун тайёр махсулот ишлаб чикармокда. Илгари пахтачиликда асосан ялпи хосил хажмига эътибор каратилиб келинган, яъни дехкон пахтани етиштирган, уни кайта ишлаш ва тола сифати хакида уйламаган. Бугунги кластер бирлашмалари эса тола сифатига катта эътибор каратмокда. Шу билан бирга кластер бошкарув тизимини жорий этишда ягона колип мавжуд эмаслигини тушунган холда мавжуд табиий, иктисодий-ижтимоий шароитдан келиб чикиб назарий асосларни амалиётга жорий этиш лозим.

Бугунги кунда Андижон иктисодиётига кластер тизимини жорий этишда куйидаги ёндашув ва омиллар хисобга олиш зарур:

> тизимдаги мехнат ресурсларининг дунёкараши ва янгиликни кабул килиши, янгича ишлашга мослаша бориши;

> бошкарув тизимини мутлако бошкача ташкил этилганлиги, хар бир бyFинни ташкил этишда махаллий шароитларнинг инобатга олиниши;

> тез фурсатларда йирик корхоналар барпо килиш эса уларнинг кейинги фаолиятини назорат килишни кийинлаштиради, чунки мавжуд шароит кейин кандай булишини вакт курсатади;

> йирик тармокларни ташкил этиш мураккаб бошкарув тизимини ташкил этишни янада кийинлаштиради, окибатда тизимга давлатнинг керагидан ортик аралашувига сабаб булади;

^ аввалига кичикрок хужаликларнинг фаолиятини кенгайтириш лозим, турли бyFинлар мутаносиблиги (пахта етиштириш ва уни кайта ишлаш, тайёр махсулот ишлаб чикариш орасида мувозанат булиши) керак;

> вилоят шароитида етиштирилаётган пахта хом ашёси шу ернинг узида тулик кайта ишланишига эришиш. Дархакикат пахта-кластерларини ташкил этишда унча катта булмаган худудлар йирик корхона ёки компания атрофида жамланган хужалик субъектларини ташкил этиш максадга мувофик.

Андижон вилоятида мавжуд фермер хужаликлари ва пахта ту^имачилик кластерларнинг та^ослама курсаткичлари (2022 йил

холатига)

№ Туманлар Корхона номи Ажратилган ер майдони (гектар) Ялпи хосил (тонна) Х,осилдорлик (цен)

1 Андижон " Sohib omad barakasi" MCHJ 2292 1998 9377 5870 40 29.3

2 Баликчи "Tetratex" MCHJ 2395 4376 9561 15981 39.9 36.5

tekistil" MCHJ 0 2978 0 11991 0 40

3 Бустон "Sayyora favvorasi" MCHJ 1189 3787 5269 10440 44.3 27.5

tekistil" MCHJ 0 61 0 159 0 26

4 Булокбоши ''Fayz-M'' MCHJ 96 2431 438 9061 45 36.5

5 Жалакудук "Alyortex" MCHJ 378 6218 1798 21181 47.5 34

"Asaka tekistil" MCHJ 0 1430 0 3664 0 25.6

6 Избоскан "Best tekstil" MCHJ 0 3105 0 8877 0 28.5

tekistil" MCHJ 0 0 0

179 408.5 22.8

7 УлуFнор "Vodiy sanoat fahri" MCHJ 1842 10010 54.3

3992 9682 24.2

"Asaka tekistil" MCHJ 0 0 0

2485 6882 27.6

8 Мархамат "Marhamattekistil" MCHJ 1387 7799 56.2

3220 10238 31.7

9 Пахтабод "Oltinnmatontx" MCHJ 177 5157 29.1

4313 12897 29.8

"AL-Hakim" MCHJ 0 0 0

1399 5029 35.9

10 Олтинкул MCHJ 465 2345 50.4

4527 14088 31.1

11 Хужаобод "Fayz-M" MCHJ 783 3496 44.6

850 2784 32.7

"А1уог tex" MCHJ 0 25 0 92 0 36.8

12 Шахрихон "Sahovat tex" MCHJ 1781 9510 53.3

4887 16916 34.6

13 ^урFонтепа "KHANTEX CROUP" МЧЖ 3381 18165 53.7

3533 10676 30.2

tekistil" MCHJ 0 0 0 27

915 2477

14 Вилоят буйича Жами: 19544 103161 52.7

55430 174222 31.4

Жадвал: Андижон вилояти цишлоц хужалиги бошцармаси маълумотлари асосида тузилди.

Юкоридаги маълумотлардан куринадики, худудларда шу жойнинг шароитидан ва узак корхоналарнинг моддий-техник базасидан келиб чикиб кластерларга ер майдонлари ажратилиб берилганини куришимиз мумкин. Бир неча йилдан буён мавжуд булган пахта-тукимачилик кластерлари пахта хосилдорлигини оширишда катта натижаларга эга булган. Бунинг бир нечта сабаби булиб буларга кластер бирлашмаларининг моддий техник базасини бойлиги ижтимоий мехнат таксимотини туFри ташкил этилганлиги, молиявий холатининг яхшилиги билан изохлаш мумкин. Пахта-тукимачилик кластерларининг камрови ва ривожланишига кура вилоятни шартли равишда икки гурухга булиш мумкин.

А) KypFOHTena, Андижон, Бустон, Избоскан, Мархамат, Хужаобод, Шахрихон, Баликчи бу туманларда пахта-тукимачилик кластерлари мавжуд пахта экин майдонларининг 25% дан ортик кисмида дехкончилик килади ва кушимча кийматли махсулотлар яратади.

Б) Булокбоши, Жалакудук, УлуFнор, Олтинкул, Пахтабод туманларида эса аксинча булиб мавжуд пахта экин майдонларининг 25% дан кам ерларида дехкончилик килади. Кушимча кийматли махсулотлар ишлаб чикаришда асосан бирламчи кайта ишлаш етакчилик килмокда.

Кластер бирлашмалари вилоятимизда 2018 йилдан бошлаб ташкил этила бошлади ва хозирги кунга келиб маълум натижаларга эришди. Хусусан, пахта экин майдонларида хосилдорлик йилдан йилга ортиб бормокда. Баликчи туманидаги "Тетратекс" МЧЖ 2020 йилда хар гектаридан 34.6 центенер хосил кутарган булса 2022 йилга келиб 39.9 центенер хосил кутарган. Бундай ижобий узгаришлар УлуFнор туманидаги "Водий саноат фахри" МЧЖ да мактовга лойик 2020 йилда чулли худудда хар гектарадан 25 центенер хосил кутарган бирлашма 2022 йилга келиб 54.3 центенер хосил кутарди. Бундай ижобий узгаришлар Мархамат текстилда 18.4 центенер, "Хужабод Файз-М" МЧЖ да 6.6 центенер, "Саховат текс" МЧЖ да 12.5 центенер, ""KHANTEX CROUP"" МЧЖ да эса 16.1 центенер ташкил этган.Бунинг сабаби, дехкончиликга янги технологияларни, янгича бошкарув тизимини ва карашларни олиб кириш туфайли юкори усишларга эришилган. Факатгина Пахтабод туманидаги "Олтинматотекс" МЧЖ тумандаги фермер хужаликларига караганда хар гектар ердан 0.7 центенер паст хосил кутарган. Вилоятдаги бошка хамма кластерларни хосилдорлиги юкори булиб айникса чулли худудларда ташкил этилган кластерлар мавжуд имкониятлардан унимли фойдаланаётганлигини куришимиз мумкин. Кластерлар узларига бириктирилаган ерларда тупрок ва иклимий шараоитини урганган холда экин турини танлашга эътибор каратмокда. Шу сабабли туманларда хосилдорлик бир биридан фарк килмокда.

Хулоса килганда вилоят хужалигида кластер тизимини худудий ташкил этишда куйдагиларга амал килиш керак.

Биринчидан, вилоятда халк хужалиги тармокларини жойлаштириш ва ривожлантиришда табиий, иктисодий-ижтимоий имкониятларига этибор бериш лозим;

Иккинчидан, Вилоят иктисодий ва ижтимоий сохаларни ривожлантириш нуктаи назаридан узига хос устунлик ва камчилик жихатлари мавжуд. Устун жихатларидан фойдаланишда "усиш кутб"ларини ривожлантириш учун ривожлантириш дастурлари ишлаб чикиш ва шу худудларнинг лакоматив сохаларини аниклаш ва уларни максадли куллаб кувватлаш лозим;

Учинчидан, вилоятда енгил саноат айнан тукимачилик кластерларни илмий асосда ташкил этиш оркали худуднинг саноат салохиятини

кутариш. Кластер тизимини жорий этишда вилоятнинг узига хос хусусиятларини эсдан чикармаслик;

Туртинчидан, туманлардаги кластер тизмларини тахлил килиш оркали тармоклар орасидаги вертикал боFланишни урганган холда амалий тавсиялар ишлаб чикиш ва кластерлар камровини кенгайтириш ва бошкалар.

Фойдаланган адабиётлар:

1. Узбекистон республикаси Вазирлар Махкамасининг карори. 2022 йил "21" апрелдаги 204-сонли карори. Ы*р://1ех. иг.

2. Андижон вилояти статистика бош бошкармаси маълумотлари. 2017 -2022 й

3. Эргашев С.А., Одилов Н.К,. Андижон вилоятида тукимачилик кластерларини ташкил этиш: "Экономика и социум" электронное научно-практическое париодичекое издание. Выпуск №6(85) часть 2 (июнь, 2021). http://www.iupr.ru

4. Эргашев С.А., Жураев Ш.С. Узбекистонда пахта тукимачилик кластерлари ташкил этишнинг баъзи бир масалалари: Узбекистон Республикаси Фанлар академияси K,ораколпоFистон булимининг ахборотномаси. -Нукус: 2022.

5. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Пахта -тукимачилик ишлаб чикаришни янада ривожлантириш чора тадбирлари туFрисидаги 22.06.2020 йил 397-сон карори. ^Шр://1ех. иг.

6. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Пахта -тукимачилик кластерлари фаолиятини ташкил этиш тартиби туFрисида низомни тасдиклаш хакида 04.12.2021 йил 733-сонли карори. Ы£р://1ех. иг.

7. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. / Майкл Портер. - М.: Вильямс, 2003. - 605 с.

8. Андижон вилояти хокимлиги иктисодиёт бошкармаси маълумотлари.

9. Андижон вилояти хокимлиги кишлок хужалиги бошкармаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.