CC BY
11
УДК 80 ББК 81.2-7
Самадов Рамазонй Саидназарович,
магистранти соли дуюми кафедраи забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Самадов Рамазони Саидназарович,
магистрант 2-го курса обучения кафедры таджикского языка ХГУ им акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Samadov Ramazan Saidnazarovich, second year claimant for master's degree holding of the department of the Tajik language under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) Е-MAIL: Rahmon.rahim@bk.ru Калидвожа^о: унсур%ои грамматики, аугмент, замони гузаштаи феъл, забощои сугдй ва ягнобй, феъл%ои таркибии номи ва феълй,
Дар мацола корбурди аугмент дар забони ягнобй мавриди баррасй царор гирифтааст. Таъкид гардидааст, ки то ин дам роцеъ ба масъалаи мазкур ба цуз цайд-%ои цудогона, тадцицоти густарда сурат нагирифтааст. Муаллиф дар цараёни анде-шарони ба хулосае омадааст, ки аугмент унсуре буд, ки аз асоси замони %озираи феъл замони гузаштаи онро месохт. Муаллиф дар асоси та%лили муцоисавии вазифаи аугмент дар забощои сугдию ягнобй истифодаю хусусият%ои фарцкунандаи онро дар забони ягнобй нишон додааст. Таъкид шудааст, ки дар забони ягнобй аугмент ба аввали феъл%ои сода %амро% мегардад. Дар феъл%ои таркибии номй он ба цузъи дувум ва дар феъл%ои таркибии феълй ба %ар ду чузъ %амро% шуда, замони гузаштаи феълро месозад.
Ключевые слова: грамматические элементы, аугмент, прошедшее время глагола, согдийский и ягнобский языки, сложноименные глаголы, сложносоставные глаголы Изложен анализ особенностей использования аугмента в ягнобском языке. Подчеркивается, что на сегоднящний день, за исключением отдельных разрозненных замечаний, отсутствуют серьезные исследования, посвященные данной проблеме. На основе сопоставительного анализа функции аугмента в согдийском и ягнобском языках показано использование аугмента и его отличительные особенности в ягнобском языке. Сделан вывод, что аугмент в ягнобском языке ставится в начале простых глаголов. В сложноименных глаголах он присоединяется ко второму компоненту, а в сложносос-тавных глаголах - к двум компонентам и создает форму прошедшего времени глагола.
Key words: grammatical elements, augment, past tense of verb, Sughdian and Yagnobian languages, compound nominal verb, compound-complex verbs
The author of the article expounds the analysis of augment usage peculiarities in the Yagnobian language. It is underscored that for today there are no grave investigations which
ЯК УСУЛИ БОСТОНИИ ТАШАККУЛИ ЗАМОНИ ГУЗАШТАИ ФЕЪЛ ДАР ЗАБОНИ
ЯГНОБЙ
ДРЕВНИЙ МЕТОД ФОРМИРОВАНИЯ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ ГЛАГОЛА В ЯГНОБСКОМ ЯЗЫКЕ
ANCIENT METHOD OF PAST TENSE FORMATION IN THE YAGNOBIAN LANGUAGE
would dwell on this problem, separate odd notes exclusive. Proceeding from correlative analysis of the augment function in Sughdian and Yagnobian the usage of augment and its distinctive peculiarities in the Yagnobian language are shown. The inference is made that in Yagnobian augment is placed at the beginning of simple verbs. In complex nominal verbs it is joined to the second component and in compound -complex ones-to two components building thus the past tense form of the verb.
Феъл яке аз диссадои калонтарини системаи лексикаи забони ягнобй ба шумор рафта, дар бой гардонидани таркиби лугавии забон садми намоён гузоштааст. Мудакдк, С. Мирзоев беш аз 90%-и феълдои забони ягнобиро бунёди худи забон донистааст (1,52). Профессор А. Л. Хромов дангоми баррасии феъл дар забони ягнобй ба чунин хулоса омада буд, ки "бештари калимадои хоси забони ягнобй чонишин ва феъланд" (5,48).
Феълдои забони ягнобй ба мисли феълдои забони точикй се замон доранд: а) замони гузашта; б) замони дозира; в) замони оянда. Замони гузаштаи феъл аз асоси замони дозира ва аугмент сохта мешавад: анид "нишаст" (аз асоси замони дозираи нид - шин ва аугменти а-) дар ин чо аугменти а дар аввали калима омада, замони онро тагйир додааст. Зери истилоди "аугмент" дар забоншиносй пешвандеро дар назар доранд, ки он дар огози феълдои баъзе аз забондои диндуаврупой омада, барои сохтани шаклдои замони гузашта, монанди "плюсквамперфект", " имперфект" ва "аорист" хизмат мекунад (7;8). Таърихи мавчудияти ин унсури грамматикй ба давраи мавчудияти забон асоси диндуаврупой мерасад. Осори он минбаъд дар забони юнонии кадим, армании кадим, фригй, санскрит мадфуз мондааст. Истифодаи он дануз дар забони эронии бостон мавчуд буда, минбаъд дар забондои порсии кадим, авастой, сугдй, хоразмй, ягнобй ва толишй идома ёфтааст.
Дар баъзе асару маколадои олимон дар мавриди мавчудияти унсури граммати-кии аугмент дар забони ягнобй маълумот дода шудааст, аммо дар ондо ба чуз як- ду мисол дигар чизе нест. Бори нахуст дар мавриди вижагидои корбурди аугмент дар забони ягнобй профессор А. Л. Хромов ишора карда, дар асари худ "Ягнобский язык" дар шаклдои замони гузаштаи наздик (сода) ва дикоягй омадани аугментро бо мисолдои возеду равшан нишон додааст (5,31,32). Инчунин номбурда дар асар бархе аз тафовутдоро дар мавриди истифодаи агумент дар забони сугдй ва ягнобй зикр карда, дар охир ба чунин натича расида буд: "Дар забони сугдй садонокдои а, I, i дар вазифаи аугмент истифода мешуд, аммо дар забони ягнобй тандо яке аз ондо (яъне а) истифода шуда, бокй аз байн рафт (5, 130).
Маълум аст, ки забони ягнобй идомаи забони сугдист ва яке аз сабабдои мадфуз мондани аугмент дар забони ягнобй мадз дамин аст. Бо вучуди ин, дар истифодаи аугмент дар миёни ондо бархе аз тафовутдоро мушодида кардан мумкин аст: 1) аугмент дар забони сугдй бо феълдои пешванддор омада, миёни пешванд ва реша чой мегирифт. Дар забони ягнобй, бошад ин унсури замонсоз дар аввали дамаи феълдои замони гузашта чойгир буд: сугдй: Paw «вай омад»; ягнобй: avow; сугдй: paraxs " кафо монд"; ягнобй: apiraxs "монд"; 2) аугмент дар забони сугдй бо дамродшавии садонокдои а, I, i ва дамсадои m ифода мешуд, аммо чунон ки дар боло ишора шуд, дар забони ягнобй тандо яке аз ондо (яъне а) истифода шуда бокй аз байн рафт; 3) дар забони сугдй агар вобаста ба чй гуна анчом ёфтани дичо ва зери таъсири феълдои
сохта дар баъзе феълдои содда аугмент ба назар расад, пас дар забони ягнобй ин долат сарфи назар шудааст.
Бо вучуди ин тафовутдо дар забони ягнобй бархе аз вижагидои дигари истифодаи он мушодида мешавад. Аз чумла, омадани он дар шаклдои замони гузаштаи феълдои мукаррарй, феълдои таркибии номй ва феълй падидаи нав ба дисоб меравад. Шаклдои замони гузаштаи феълй дар забони ягнобй зиёд аст, аз он тандо дар ду навъи он (сода ва дикоягй) аугмент иштирок мекунад. Шакли содаи замони гузаштаи феъл бо роди ба асоси феълй дамрод кардани аугменти а ва бандакдои шахсй сохта мешавад: Шумораи танхо шумораи чамъ
1. им ом (гарбй), им (дар гуиши шаркй)
2. и ти(гарбй), си (шаркй
3. ор
Феъли тасрифии тирак (рафтан) дар замони гузаштаи сода: Шумораи танхо шумораи чамъ
1. атирим (рафтам) атиром\\атирим (рафтем)
2. атири (рафтй) атиртй\\атирси (рафтед)
3. атир (рафт) атирор (рафтанд)
Масалан: Чуте аниж, даштиса атир? -чй хел баромада ба дашт рафт? (2, 139), Ке милтик анос фикинуш ахаш, ноилоч нува акун -баъд милтикро гирифта ба китфаш кашида, ноилоч садо баланд кард (2, 139).
Шакли замони гузаштаи дикоягй бороди дамрод кардани аугменти а ба феъли асосй ва бандакдои шахсии зерин сохта мешавад.
Шумораи танхо шумораи чамъ
1. -имишт омишт, имишт
2. -ишт тишт(гарбй) сишт (шаркй)
3. -ишт ошт
Феъли тасрифии горак (нигод кардан) дар замони гузаштаи дикоягй: Шумораи танхо шумораи чамъ
1. агорумишт (нигод мекардам) агоромишт (нигод мекардем)
2. агоришт (нигод мекардй) агортишт (нигод мекардед)
3. агоришт (нигод мекард) агорошт (нигод мекарданд)
Масалан: Дар мет агоришт -дарруз нигод мекард. Кати шамписаш агоришт -ба сакфи хонааш нигод мекард (2,78). Дар забони ягнобй феълдо аз чидати сохт сода ва таркибй мешаванд. Як кисми мудими водиддои лугавии забони ягнобй аз феълдои сода иборат буда, ондо дар баёни амал ва долат басо мухталиф корбаст мегарданд. Аугмент дар феълдои сода пеш аз реша ва бандакдои шахсй омада, аз замони дозира замони гузашта месозад. Масалан аносим "гирифтам": дар ин чо а- (аугмент), нос (реша) -им (бандаки шахсй) мебошад. Дангоми дар шакли тасрифй омадани феълдои сода аугмент бархе аз вижагидоро доро мебошад:
-дар шахси дуюми шумораи тандо бандак дида намешавад: аниж (баромад). Дар ин чо а аугмент ва ниж (баро) асоси замони хозира мебошад;
-дар шахси якум ва сеюм бандакдои шахсй иштирок мекунанд: шахси якуми шумораи тандо: адорим (доштам), а (аугмент) дор (реша)-им
(бандак); шахси сеюми шумораи тандо: анижор (баромаданд) а- (аугмент), ниж (реша) -ор (бандак);
Масалан: Тирай хишапат тирай мет рот ашавор -се шабу се руз род рафтанд. Пошчо аво- сагира ку ой? -подшох, гуфт: Ятим дар кучо будй? (2, 16).
Шахси якуми шумораи танхо Шахси дуюми шумораи танхо Шахси сеюми шумораи танхо
адавим (давидам) адав (давид) адавор (давиданд)
авуфсим (хоб рафтам) авуфс (хоб рафт) авуфсор (хоб рафтанд)
анижим (баромадам) аниж (баромад) анижор (баромаданд)
адорим (доштам) адор (дошт) адорор (доштанд)
ахантим (хандидам) ахант (хандид) ахантор (хандиданд)
Х,иссачаи инкории на- (аз сугдии п'-, пу) дар забони ягнобй мисли точикй дара-кати амалро инкор мекунад. Он пеш аз аугмент омада, бархе аз хусусиятдоро доро мебошад: 1) он бештар дар гуиши шаркй истифода шуда, дар гуиши гарбй кам ба назар мерасад. Дар ин долат аугменти а- андак дароз талаффуз мешавад: наачах (нахест) наауфс (хоб нарафт) наагудар (нагузашт) наатир (нарафт); 2) диссачаи па- боз гунадои дигар дорад (не- ни-), ки ондо дар гуиши гарбй дида мешаванд. Хусусияти ин шаклдои унсури грамматикии мазкур дар он зодир мешавад, ки дар шакли замони гузаштаи феъл дар аввали калима омада, мавкеи аугментро танг карда, онро хорич мекунанд: немун (намонд) нинид (нашист) недав (надавид) нижой (нахонд) негор (нигод накард) нишав (нарафт) непирахс (намонд) нитир (нарафт) ненипиш (нана-вишт) нидав (надавид). Сурок карки авесим диччокайшин нивирим- чустучу карда фаромадам, дар деч чо шуморо наёфтам (2, 46).
Як бахши мудими таркиби лугавии забони ягнобиро феълдои таркибй ташкил медиданд, ки ондо ба ду гуруд феълдои таркибии номй ва феълдои таркибии феълй чудо мешаванд. Аугмент дар феълдои таркибии номй ба диссаи дуюми феълдо дамрод мешавад. Ба таври намуна метавон феъли карак (кардан)-ро тадлил кард:
1) Исм+феъл:
Арк акун (кор кард) арк карак (кор кардан)
Орта акун (орд кард) орта карак (орд кардан)
2)Сифат+феъл:
Алд акун (рост кард) алд карак (рост кардан)
Тан акун (тар кард) тан карак (тар кардан)
3)Шумора +феъл
ий акун (як кард) и карак (як кардан)
4)Бо чузъдое, ки дар алодидагй маънояшон маълум нест:
Пакка акун (бурид) Паккай карак (буридан)
5) бо калимадои таклиди овозй:
Киш-киш акун (киш-киш кард) киш-киш карак (киш-киш кардан)
Пака-пакайш акун (пора пора кард) пака-пака карак (пора -пора кардан) Масалан: Пишшак варам акун надав ритиш амир -гурба варам карда, дар наздаш вафот кард (2, 26). Салом акун, атис анид- салом кард, даромада нишаст (2,68).
Феълдои таркибии феълии забони ягнобй аз чумлаи мавзуъдоест, ки кам тадкик шудааст. Хусусияти фаркунандаи аугмент дар феълдои таркибии феълй аз номй дар он зодир мешавад, ки аугмент дар дар ду чузъи феъли таркибии феълй меояд: ахант аушт (хандида истод) хантак уштак (хандида истодан)
агудар анид (гузашта нишаст) гударак нидак (гузашта нишастан)
ажой авун (хонда шуд) жояк вунак (хонда шудан)
аносим атир (гирифта рафтам) носак тирак (гирифта рафтан) Масалан: Додош атираш амир -падараш галтида мурд(2, 26). Ачах, очайш адед атухой -хеста модарашро зада кушт (2, 26).
Ба ин тарик агар ба таърихи аугмент ручуъ шавад, маълум мегардад, ки он решаи басо кадимй дошта, дар бунёди замони гузаштаи феъл накши шоиста дошт. Вале, мутаасифона, аз байни забондои зиёди эронй ин унсури мудими замонсоз тандо дар баъзеи ондо, ба хусус забони ягнобй то имруз гардиш дорад. Даминро бояд гуфт, ки аугмент дар таркиби феълдои таркибии номии ягнобй дар х,иссаи дуюм ва дар феълдои таркибии феълй ба хдр ду х,иссаи феъл хдмрох, мегардад. Мах,з чунин вижагии забони ягнобй дар х,еч забони дорои аугмент ба назар намерасад.
Пайнавишт:
1. Алавй Б., Мирзозода С. Дастури забони ягнобй (бо равиши корбурдй), -Душанбе: Деваштич, 2008. -254 с.
2. Андреев М. С., Пещерева Е. М. Ягнобские тексты. -М.; -Л., 1957. -392 с.
3. Гулакян А. К. К вопросу об аугменте во фригийском, древнегреческом и древнеармянском языках/ Симпозиум "Античная балканистика (этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья)". -М., 1980. -С. 16-17.
4. Ливщиц В. А., Хромов А. Л. Согдийский язык/ Основы иранского языкознания (Среднеиранские языки). -М:. Наука, 1981. - С. 347- 511
5. Хромов А. Л. Ягнобский язык.-М: Наука, 1972. - 210 с.
6. Шарифова Г. М. Муносибати ла^цаи Мастчо% бо забони ягнобй дар мисоли феълдои сода\\ Паёми Донишго^и миллии Тоцикистон (мацаллаи илмй). Бахши филология, 2018 № 1. Душанбе: Маркази табъу нашр, баргардон ва тарцума, 2018. -С. 56-59.
7. www.wikipedia.org/wiki/Аугмент [cit. 05.03.2018, 09:49]
8. www.centrasia.ru/newsA.php?st=1456954620 [cit. 07.03.2018, 22:00]
9. http://bse.sci-lib.com/articie081259.html [cit. 05.03.2018, 09:34]
Reference Literature:
1. Alavi B., Mirzozoda S. The Grammar of the Yagnobian Language (in Modern Course). - Dushanbe: Devashtich, 2008. - 254 pp.
2. AndreevM. S., Petschereva Ye. M. Yagnobian Texts. - M. - L. 1957. - 392 pp.
3. Gulakyan A. K. To the Issue of Augment in Phrygian, Ancient Greek and Ancient Armenian // Symposium on Antique Balkanistics (Ethogenesis of the Peoples of the Balkan and the Northern Lands Washed by the Black Sea). - M. : 1980. - pp. 16-17.
4. Livshits V. A., Khorov A. L. The Sughdian Language // The Foundations of Iranian Linguistics (Middle-Iranian Languages). - M.: Science, 1981. - pp. 347 - 511.
5. Khromov A. L. The Yagnobian Language. -M.: Science, 1972. - 210pp.
6. Sharifova G. M. The Relation of Mastchokh Dialects to the Yagnobian Language on the Example of Simple Verbs. - Bulletin of the Tajik National University. Scientific journal. Series of Philology. 2018, N1. Dushanbe: Translated editions centre. 2018. - pp. 56-59
7. www.wikipedia.org/wiki/Аугмент [cit. 05.03.2018, 09:49]
8. www.centrasia.ru/newsA.php?st=1456954620 [cit. 07.03.2018, 22:00]
9. http://bse.sci-lib.com/articie081259.html [cit. 05.03.2018, 09:34]
