CC BY
203
92 - номаи донишгох
Н. Абдувалиева
МУНОСИБАТХ,ОИ АНАФОРЙ ДАР СОХТИ МАТНХ,ОИ АНГЛИСЙ ВА ТО^ИКЙ
Вожатой калидй: антетседент, референт, во^иди анафорй, денотат
Дар забоншиносй дар кдюри дигар масъалах,ои системаи забои гад к, и к, и масъалаи алоцамандии матн, алалхусус дар кдюри дигар масоили матн муносибати анафорй ч<ш мух,имро шпюл мекунад.
Масъалаи муносибатх,ои анафорй дар сарчашмах,ои гуногун таджик, карда шудааст, лекин маълумот оид ба ни х,одиса, аз як тараф, пароканда ва ба аксарияти толибилмон дастнорас, аз тарафи дигар, оих,о ноиурра ва баъзан мухталифанд. Бинобар ин х,аш оми тадриси курен шарх,и матн х,ам ба допишчуёп ва х,ам ба омузгор душворй ба миён меояд. Бо х,амин сабаб, масъалаи муносибатх,ои анафориро дар матни забонх,ои англией ва тоники мавзуи бах, с и ин макола царор додем.
Анафора аз калимаи юнонии «anapherein» гирифта шуда, маънои «ба цафо (боло) муро^иат кардан»-ро дорад.(1,24) Онро «хусии такрор» низ меноманд.
Анафора ин истифодаи ягон вох,иди забонест, ки он барон шарх,и чизи иештарбаёншуда хизмат мекунад. Пеш аз х,ама муносибати анафорй дар забон бо '(опишипх.о ифода меёбад (Чонишинх,ои ишоратй, нафеи-таъкидй, '(опишипх.ои нисбй). Вох,иди анафорй натанх,о бо '(опишипх.о, балки бо дигар вох,идх,ои субстантивй низ ифода шуда метавонад. Мисол:
1. Denis heard the big heavy door closed behind him and turning, saw that there was no handle. With his fingers he tried to pull the door open. (G. Mc Callum.)
Денис аз пасаш пушида шудани дарвозаи бох,ашамату вазнинро шунид ва ба а к, и Г) нигариста дид, ки он даста надошт.
у ученые записки 93 ~
У кушид, ки бо ангуштонаш дарро тела карда кушояд (тарчумаи муаллиф).
Дар ин порча якчанд вох,иди анафорй мав^уд аст: him, handle, fingers, he.
Дар забони англисй вох,иди анафории якум бо чопишнпи шахсй ифода шудааст. Дар забони готики бошад, муодили ин вох,иди анафорй бандак^онишини (-аш) мебошанд. Барон он him ва муодили он (-аш) вох,иди анафорй мебошанд, ки дар ин чу мл а дар алох,ида1 й референти him ва аш маълум нест, яъне ба кй далолат кардани him ва аш п^шида мондааст. Барон муайян кардани референти ин ду вох,иди анафорй бояд ба контексти ь;аблй муро^иат кард. Аз он контекст маълум мешавад, ки дар байни him (-аш)- вожах,ои Denis робитаи анафорй мав^уд аст, яъне him ва (-аш) ба Денис далолат мекунад.
Вох,иди анафории дуюм вожаи handle (даста) аст, Бе муайян сохтани мансубияти «handle (даста) ба чизе наметавон ин гуфторро аниь;ан фахдшд. Барон фах,мидани ин мансубият бояд ба вожах,ои цаблин таркиби чу мл а муро^иат кард. Дар ин х,олат маълум мешавад, ки вожаи «handle» (даста) бо вожаи «door» царобати маъной дорад. Бинобар он дар байни вожаи handle (-даста) ва door (дар) муносибати анафорй ба назар мерасад.
Дар байни муносибати анафории якум ва дуюм, ки зикрашон рафт, фарци калони мантицию грамматикй мав^уд аст. Тафовут дар он аст, ки вох,иди анафории якум аз анафории дуюм муносибати сусти семантикй дорад. Гузашта аз ин, дар х,ар ду забон бе назардошти антеседент (Denis) референти him (-аш)-ро пайдо кардан мумкин нест, х,ол он ки дар мисоли дуюм вох,иди анафорй handle (даста) бо вожаи субстантивй ифода шудааст. Вай денотати мушаххас дорад. Дар х,олати дуюм дар байни вох,иди анафорй handle (-даста) ва антеседенти он door (-дар) муносибати ассосиативй (х,иссй) мав^уд аст, яъне аз рун маъной худ вожаи handle (даста) предметро мефах,монад, ки он к, и с vi и таркибии предмета дигаре аст, яъне handle (даста) метавонад handle of the spadetoacTan бел) handle of the door (дастаи дар) handle of the window (дастаи тиреза) бошад. Бе номбар кардани spade (бел) door (дар), window (тиреза) вожаи handle (даста) мустацилан наметавонад ба гуфтор ворид карда шавад. Аз ин ру чунин анафораро анафораи ассосиативй ё тасаввуротй меноманд.
— 94 -( НОМАИ донишгох
Зарур мешуморем, ки дар ин 40 ду истилох,и болой (антеседент ва денотат)-ро шарх, дих,ем. Аз рун ацидаи Р.Л.Траск, антеседент
- ин вох,идест, ки аз он вох,иди анафорй кушоиш меёбад ( 2, 16 ). Денотат бошад, ин предмет ё х,одисаи олами моддист, ки онро ягон вох,иди муайяни забои номбар менамояд (1, 92 )
Дар тарчумаи готики и он мисол як вох,иди анафории дигаре мавчуд аст, ки он бо чопиппши ишоратии (-он) ифода гардидааст. Бе назардошти цисми аввали чумла наметавон гуфт, ки ин Чонишини ишоратй ба чй далолат мекарда бошад. Муро^иат бо к, и с\ш аввали чу мл а имконият медих,ад, ки референти вожаи «он» муайян карда шавад, яъне тахди вожаи «он» мафхуми «дар» фахдшда мешавад, ки он антеседенти «он» мах,суб мешавад.
Вожаи «fingers» (ангуштон) низ бо вожаи Denis - дар муносибати анафорй царор дорад.
Дар лах,заи чумлаи поён боз як муносибати анафорй ба назар мерасад, ки он аз муносибатх,ои зикршуда фарк, мекунад.
2. The girl turned and faced Denis. For a second their eyes met. An expression of astonishment crossed the girl's face.
"This is not the man, Uncle!" (Ibid, p. 10)
(Духтар ба я к, и Г) баргашта бо Денис ру ба ру шуд. Якбора чашми онх,о ба х,амдигар афтид. Дар рун духтар нишонаи х,айрат хувайдо шуд. Амак, ин х,амон мард нест) (Тарчумаи муаллиф)
Дар ин мисол дар байни исми Denis ва вожаи «the man» муносибати анафорй ба назар мерасад. Х,ам антеседент, х,ам вох,иди анафорй бо исм ифода шудааст. Дар мисолх,ои цаблй дар мавриди якум антеседент бо исм, вох,иди анафорй бо чонишини шахсй ё чонишини ишоратй ифода шуда буд, яъне ин ду вох,ид бо х,иссах,ои гуногуни пугк, номбар шудаанд, вале дар мисоли дуюм х,ар ду вох,ид (яке бо исми хос, дигаре бо исми чине) номгирй шудааст, вале дар х,ар ду х,ола г референт як аст. Дар мисоли дуюм Denis man (мард) мисли мисоли якум door (дар) ва handle (даста) муносибати анафорй ба назар мерасад, вале дар ин 40 референтно як нестанд. Ин ду референт door (дар) ва handle (даста) дар муносибати партативй (як к,исми таркибии дар) царор дорад.
Бинобар он метавон аз ин мисолх,о се муносибати анафориро нишон дод:
1. Референт як буда, антеседент ва вох,иди анафорй бо
х,иссах,ои гуногуни ну гц ифода меёбад. (Denis- him-his)
у^ ученые записки d" 95 ~
2. Антеседент ва вох,иди анафорй бо як х,иссаи пут к; ифода шудаанд, вале референтно комилан як нестанд. Вох,иди анафорй к;ис\ш таркибии антеседент мах,суб мешавад. (doorhandle)
3. Антеседент ва вох,иди анафорй бо як х,иссаи пут к; ифода мешавад, вале бо вудуди тавассути вожах,ои гуногун ифода шуданашон х,ар ду дузъ бо як референт далолат мекунад. Denis-man
Дар ин се мисол робитаи семантикии муносибати анафорй як зайл нест. Дар х,олати якум (Denis-him) дар байни антеседент ва вох,иди анафорй муносибат аз х,ама цавитар аст, зеро Ч<)пи1пнпх,ои шахсй ва ишоратй чун вох,иди анафорй бе антеседент мустацилопа чизеро зикр намекунад, зеро 40 пи шин и ишоратй денотати анику хосаи худро надорад, яъне таввассути this метавон х,а\[ ба шахе (Denis), х,ам ба ьайришахс (door), ба ягон х,одиса ё воцеа (the war) - ишорат кард. Х,амин ацида ба 40 пи шнни «he» низ раво аст, зеро «he» х,ам ба падар, х,ам ба иисар, х,ам ба доншнду, VlM ба президент далолат карда метавонад. Бинобар он бе антеседент маънои чопишнни шахсй ё ишоратй пуч ва холй аст. Х,амин вазъият робитаи байни антеседент ва вох,иди анафориро бе х,амдигар тасаввурнашаванда мегардонад.
Дар х,олати дуюм бошад door- (дар) handle- (даста), муносибати байни вох,иди анафорй ва антеседент нисбат ба х,олати якум андаке сусттар аст. Зеро х,ам антеседент ва х,ам вох,иди анафорй денотатх,ои конкретни худро доранд, вале к;исми таркибии антеседент будани вох,иди анафорй онх,оро чун як мафхуми ба х,ам алоцамаид меиайвандад Х,аминро низ бояд к;айд кард, ки дар ду мисоли аввал антеседентро ба вох,иди анафорй ва вох,иди анафориро ба антеседент иваз кардан мумкин нест, зеро нисбати Denis вожаи him ва нисбати door (дар) вожаи handle (даста) дар думла мустацилияти маъной иайдо карда наметавонад. Дар чумла вожах,ои Denis ва door (дар) нисбат ба him ва handle бештар мустацилияти маъной доранд.
Дар мисоли дуюм муносибати Denis ва the man хеле суст аст, зеро х,ар ду х,ам мустацилияти комили маъной дошта х,амдигарро иваз карда метавонад, яъне метавонад the man (мард) антеседент бошад ва Denis ба вазифаи вох,иди анафорй ояд.
— 96 номаи донишгох )
Х,амин тавр, муносибати анафорй категорияи матн буда, мох,иятан он ба робитаи семантики байни ^узъх,ои матн асос меёбад. Он чузъх,о метавонанд се навъ бошанд:
1. Х,арду чуть ба х,иссах,ои гуногуни путк, гааллуц доранд, вале референтно яканд.
2. Антеседентва вох,идх,ои анафорй баяк х,иссаи нутцдохил мешаванд, вале референтно комилан як нестанд.
3. Ч,узъх,о бо вожах,ои гуногун ифода мегарданд, ба як х,иссан нутц мутааллицанд ва ба як референт далолат мекунанд.
ПАЙНАВИШТ
1. Розенталь Д.Э., Теленкова М А. Словарь-справочник лингвистических терминов. -М.: Просвещение, 1976
2. TraskR.L. ADictionary of Grammatical Terms inLinguistics. Lnd., N. Y„ 1996
Анафорические отношения в структуре английского и таджикского текстов
Н. Абдувалиева
Ключевые слова: антецедент, референт, анафорическая единица, денотат
В статье анализируются те языковые единицы, смысл которых раскрывается лишь с учетом предшествующего фрагмента текста.
Между такой единицей и фрагментом обнаруживается анафорическое отношение. Этот фрагмент выступает как антецедент по отношению к единицам указанного типа.
В статье рассматриваются три типа таких анафорических отношений:
1.Антецедент и анафорическая единица, выражающиеся разными частями речи
2.Антецедент и анафорическая единица, выражающиеся одной частью речи.
3.Антецедент и анафорическая единица, относящиеся к одной части речи, но выражаются разными лексическими понятиями.
V_ YHEHblE 3AIIHCKH 97 ~
Anaphoric Relations in the Structure of English & Tajik Texts N. Abduvalieva
Key words: anaphora, antecedent, referent, dénotât.
The article is devoted to the analysis of such language units the meaning of which can be revealed by a preceding fragment of the text. Such a fragment is called an antecedent.
Three types of anaphoric relations are analyzed in this article:
1. The antecedent and the anaphoric unit expressed by different types of speech.
2. The antecedent and the anaphoric unit expressed by the same part of speech.
3. The antecedent and the anaphoric unit referring to the same part of speech but expressed by different words.
