CC BY
217
А. Сайфиддинова, К. Усмонов
РО^ЕЪ БА МУСТАК,ИЛИЯТИ САРЧ.УМЛАИ ЧУМЛАИ ПАЙРАВИ ДОЛИ САБАБ ДАР ЗАБОНХ.ОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧИКЙ
Вожатой калидй: сар цумла, цумлаи пайрави са б а б, мустацилият, калима^оинисбй, хабари сарцумла
Чунон ки маълум аст, аз руи робитаи байни чумлах,ои содае, ки ба таркиби чумлаи мураккаб дохил мешаванд, чумла^ои мураккаб ба ду чудо мешаванд. Дар номгузорй ба чунин чумлах,о дар байни забони англией ва тоники тафовуте ба назар мерасад, ки онро зикр кардан зарур аст. Дар забони англией х,ама гуна Чумлах,ое, ки аз ду ё зиёда ^умлах,ои сода таркиб ёфтаанд, бо исгилох,» махсуси «Composite sentences» ифода мекунанд. Чунин истилох, дар забони готики муодили худро надорад.
Худи вожаи «Composite» ба забони готики таркибй ё мураккаб тарчума мешавад. Бинобар он «Composite sentences»-po чумлах,ои таркибй ё мураккаб тарчума кардан мумкин аст. Дар навбати худ дар забони англией чумлаи таркибй (мураккаб) - ро ба ду навъ чудо мекунанд.
1. «Compound sentences», ки муродифи тоники и он чумлаи
мураккаби пайваст мебошад.
2. «Complex sentences», ки муродифи точикиаш ЧУмлаи
мураккаби тобеъ аст.
Х,ар яке аз ни ду навъи чу мл а хосиятх,ои грамматикии худро дорад. Хосияти барчастаи чумлаи мураккаби пайваст он аст, ки х,ар як чумлаи содаи таркиби он мустацилияти сохторй ва семантикй дорад, х,арчанд гох,о дар байни оих,о робитаи цавни маъной ба назар мерасад:
1. This belief is not shared by her brother Julian, however Uncle Oscar had been quite ill that winter. (Mc.CaUum G.P., p. 26.)
2. Ощо о^иста-о^иста цомат рост мекунанд, музыка х,ам цонноктарва шухтар мешавад ва мардумдаступо зада чодирцои сиёх,ва занцирро аз худ дур мекунанд. (Ц.Икромй. сн\ 283).
3. Не tried to make me tell him the captain's name, but I would not. (Mc.CaUum G.P., p.26)
Дар мисоли 1-уми англисй чумлаи мураккаби пайваст мавчуд аст, ки ду чумлаи содаи таркиби он мустацилияти х,ам сохторй ва х,ам маъной дорад. Дар мисоли то^икй низ чумлаи мураккаби пайваст ба назар мерасад, ки дар он се чумлаи сода мустацилияти сохторй доранд. Дар байни ду чумлаи содаи аввал робитаи маъной цариб мавчуд нест, вале дар байни чумлаи содаи дуюм ва сеюм муносибати семантикй цавй аст. Х,амин вазъиятро дар Чумлаи дуюми англисй низ мушох,ида мекунем. Бар замми он Чумлаи содаи «I would not» мустацилияти на сохторй ва на семантикй дорад. Шояд ин х,олат аз сабаби чумлаи эллиптикй будани он мушох,ида мешавад.
Дар чумлах,ои мураккаби тобеи х,ар ду забои вазъият тамоман дигар аст, зеро дар чунин чумлах,о яке аз чумлах,ои сода рукни асосй буда, дигар чумлаи сода к, и см и таркибии рукни асосй мах,суб мешавад. Аз ин ру муста^илияти сохторй ва маъноии чунин чумлах,о як зайл нестанд, зеро рукни тобеъ мустацилияти сохторй и ад о р ад. М уста к, и л и яти маъноии он низ коста мебошад.
Дар робита ба ин масъала мо ба ацидаи профессор Ш. Рустамов пурра розй шуда наметавонем, ки гуфтааст: «Х.астии сарчумла ва чумлаи иайрав ба туфайли якдигар ба амал меояд» (4, 9). Ба назари мо, ин ацидаи Ш.Рустамов нисбати баъзе сарчумлах,о дуруст аст, вале к,ис\ш зиёди сарчумлах,о бе чумлаи иайрав низ арзи х,асгй карда метавонанд. Мисол дар «Шодй»-и Ч,.Икромй чумлаи зерине мавчуд аст:
Дар цамин се руз, ки май ба нигохубини у муайян шуда будам, мо дурустакак гап зада гирифтем.(Ц. Икромй. сн\. IHO)
Аз ин чумла дур кардани чумлаи пайрав «ки ман ба ниго^убини у муайян шуда будам» муста^илияти сохторй ва маъноии сарчумла «Дар х,амин се руз мо дуру стакак гап зада гирифтем»- ро заррае х,ам халалдор намекунад. Мислн х,амин аз ин чумлаи мураккаби тобеи забоин англисй дур кардани чумлаи
пайрав аломатх,ои сохторй ва маъноии сарчумларо х,еч х,ам коста намегардонад:
Не had afterwards seen ту aunt give this person money outside the garden rails in the moonlight, who then slunk away and was seen no more. (Ch. Dickens, p. 124)
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ «who then slunk away and was seen no more» чумлаи пайрави муайянкунандаи тавсифй (descriptive attributive clause) мебошад ва ба пуркунандаи сарчумла «person» тобеъ буда, онро тавсиф медих,ад, яъне оид ба он маълумоти иловагй медих,ад. Аз ин ру партофтаии ин чумлаи пайрав ба пуррагии сохторй ва ва семантикии сарчумла заррае х,ам таъсир намерасоиад.
Аз тах,лили ин ду чумлаи болоии забонх,он точикй ва англисй хулосае бармеояд, ки ацидаи зикршудаи Ш. Рустамов фарогири х,ама гуна чумлах,ои мураккаби тобеъ шуда наметавонад. Мустацилияти сохторй ва семантикии сарчумла ба баъзе омилх,о алоцаманд аст. Мушох,идах,ои мо нишон медих,анд, ки мустацилияти сохторй маъноии сарчумларо дар таркиби Чумлах,ои мураккаби тобеъ аз руи навъх,ои чумлах,ои пайрав, истифодаи ин ё он иайвандак дар чамлаи пайрав ва калимах,ои х,амнисбат дар таркиби сарчумла муайяи кардан мумкин аст.
Дар ин макола мо рочеъ ба робитаи байни чумлаи пайрави сабаб ва сарчумлаи он дар забонн англисй ва точикй мухтасар таваедуф хох,ем кард.
Пеш аз х,ама, мо ба таърифи чумлаи пайрави х,оли сабаб, ки Кобрина Н.А. пешпи^од кардааст, таваччу^, мекунем: «Ч,умлаи пайрави ^оли сабаб боне, сабаб ё асоси ичро шудани амали сарчумла ё тамоми мундари^аи онро ифода менамояд». ( 3,481).
Аз ин таъриф бармеояд, ки чумлаи пайрави х,оли сабаб ё феъл
- хабарн сарчумла ё худ бо тамоми мундаричаи сарчумла алоцаманд аст. Ин чунин маъно дорад, ки чумлаи пайрави х,оли сабаб сабабп амалй гаштанп аломати равандеро мефах,монад, ки дар сарчумла нфодан худро ёфтааст.
Хола аз болишт cap бардошт, зеро шамол тирезаро якбора кушод. (Ч,.Икромй, сах,. 143)
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ чумлаи пайрави х,оли сабаб (зеро шамол тирезаро кушод) сабабп cap бардоштанро ифода мекунад.
Аз ин ру, вай ба феъл - хабар тобеъ асг. Хамин х,олатро дар чумлаи зерини забоин англисй низ мушохрда кардан мумкин аст.
Не walked in to Green Park that he might cross to Victoria Station. (Galsworthy G., p. 92).
Дар ин чумлаи англисй чумлаи пайрави х,оли сабаб «that he might cross to Victoria Station» сабаби ба бога сабз градам задани субъект (he) -ро ифода мекунад. Аз ин ру Дар х,ар ДУ забои х,одисаи ба хабар тобеъ шуда омадани чумлаи пайрави х,оли сабаб вучуд дорад. Дар ин х,ола г сарчумла бе чу мл а и пайрав низ мустацилияти сохторй ва сематикии худро иигох, медорад, ки инро гунаи зерини ин ду чумлаи болоии ду забои собит месозад:
Хола аз болишт cap бардошт.
Не walked in to Green Park.
Маводи амалии мо нишон медих,ад, ки таърифи дар боло зикршудаи чумлаи пайрави х,оли сабаб асоси воцей дорад, зеро дар баробари чумлах,ои иавъи болой боз чумлах,ои мураккаби тобее низ ба назар мерасанд, ки дар оих,о чумлаи пайрав тамоми сарчумларо шарх, медих,ад.
Мнсол: Азбаски худамрозй шудам, падарамцамрозй шуд. (С.Айнй. сах,. 104.)
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ чумлаи пайрави х,оли сабаб «Азбаски худам розй шудам» тамоми сарчумларо шарх, медих,ад.
Мушох,идах,ои мо собит сохт, ки дар чунин х,олат сарчумла мустаг^илияти комнлп сохторй ва семантикй надорад, алалхусус аз чумлаи мавриди тах,лил чумлаи пайрав истисио карда шавад, маънои сарчумлаи «падарам ^ам розй шуд» халалдор мегардад. Мах,з ба туфайли оварданн чумлаи пайрави «азбаски худам розй шудам», комилияти семаитикии сарчумла таъмии мегардад. Аз ин ру, метавон ба хулосае омад, ки дар чунин х,олат бар хилофи х,олати якум дар байни сарчумла ва чумлаи пайрави х,оли сабаб робитаи мантгщию грамматикй нисбатан г^авитар аст.
Мисоли зерини забоин англисй низ аз он шах,одат медих,ад, ки чумлаи пайрави х,оли сабаб метавонад на танх,о аломатп протсессуалпн дар сарчумла зикргашта, балки тамоми во^еоти дар сарчумла ифодашударо шарх, дих,ад.
She had to give up doing over time at work because there was so much to do at home. (K. Jerome, p. 18)
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ чу мл а и пайрави х,оли сабаб «because there was so much to do at home» бо тамоми сарчумла робитаи мустах,ками синтаксисию семантикй дорад ва сабаби ба вуцуъ омадани вазъияти дар сарчумла тасвиршударо ифода менамояд. Бар замми он мустацилияти семантикии сарчумла бе Чумлаи пайрав кох,иш меёбад.
Аз ин ру, метавои ба хулосае омад, ки чумлах,ои пайрави х,оли сабаби ду Жбои дар ин чабх,а хосияти изоморфй доранд, яъне Чумлаи пайрав бо мундаридаи умумии сарчумла робита дошта, комилияти маъноии сарчумларо таъмин менамояд.
Маводи амалии мо инчунин аз он шах,одат медих,ад, ки Чумлаи пайрави х,оли сабаб бо яке аз калима ё таркибх,ои иисбй алоца зох,ир карда, ро^еъ ба хеле к,авй будаии алоцаи анафорй дар байни сарчумла ва чумлаи пайрав дарак медих,ад.
Донишцуёнро ба пахтачинй барои он сафарбаркарданд, ки пахтай бо азобу машащатруёнидаи дещонон зери барфу борон намонанд. (Р.Ч,алил. с.47).
Дар ин чумла таркиби нисбии «барои он» омадааст, ки онро Чумлаи пайрави х,оли сабаб «пахтан бо азобу машащат ррёнидаи дещонон зери барфу борон намонанд» и\лр\ медих,ад. Профессор Ш.Рустамов комилан дуруст кдйд мекунад, ки «дарачаи тобеияти сарчумлаю чумлаи пайрави сабаб, ки бар эзох,и калимаи иисбй омадааст, аз дигар намудх,ои чумлаи мураккаби тобеъ бо пайрави сабаб ба куллй фарк; мекунад».
Дар ин хел чумлах,ои мураккаби тобеъ на танх,о чумлаи пайрав, балки сарчумла низ як андоза мустацилияти костаи сохторй ва семантикй дорад. Калимах,ои иисбй, ки дар дохили сарчумла воцеь мегарданд, шарху таъбир талаб мекунанд ва ба нафъи он чумлаи пайрави х,оли сабаб хизмат менамояд.
У аз х,амии сабаб х,ам метарсид, ки дар бораи табибро оварданрозигииХолбутаро нагирифтааст. (Р.Ч,алил. с.45)
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ «У аз храмин сабаб х^ам метарсид» сарчумла мах,суб мешавад. Ин сарчумла дар алохрдагй мустацилияти семантикй надорад. Аз ин сабаб он фикри бикрро ифода карда наметавонад, зеро таркиби нисбии щамин сабаб цам» шарху эзох, талаб мекунад ва бе ин шарху эзох, семантикаи ин чумла нопурра мемонад. Чумлаи пайрави х,оли сабаб бошад, мах, s барои шарх,и маъиои х,амин таркиби иисбй хизмат мекунад.
Ба назар чунин мерасад, ки дар х,амин навъ созмонх,ои синтаксисй чумлаи пайрав нисбат ба сарчумла бештар мустацилияти сохторию семантикй дорад. Вале як чиз ин мустацилиятро халалдор мегардоиад ва ин х,ам бошад, х,амнисба1 будани чумлаи пайрав бо таркибн ннсбин дар сарчумла омода мебошад, яъне савол ба он аз сарчумла бармеояд. Гузашта аз ин, чу мл а и пайрав мубтадои худро надорад. Мубтадои сарчумла «У» мубтадои чумлаи пайрави х,оли сабаб низ мах,суб мешавад. Ин робнтап агентий аз тобеняти чумлаи пайрав ба сарчумла дарак медих,ад. Инчунпн бо пайвандакп «ки» ощоз ёфтани чумлаи дуюм аз он гувох,й медих,ад, ки вай на сарчумла, балки чумлаи пайрав аст, зеро дар забони тоники созмоии баъди пайвандакп тобеъкуианда омада одатаи чумлаи пайрав мах,суб мешавад.
Х,амин х,олатро дар мисоли Магар он кас ин маблагро барои ин медщад, ки чанд руз дар зери ишгел «кайф карда» хобидааст?
(С.Айнй. с.50) низ мушох,ида мекунем. Дар ин мисол низ ифодаи ннсбин «барои ин» аз нопуррагии семантикии сарчумла дарак медих,ад. Мах,з барои иурра кардани маънои ин вох,иди нисбй Чумлаи пайрав хпзмат мекунад.
Сарчумлап ин чумлаи мураккаби тобеъ низ аз лих,ози сохторй ва семантикй ноиурра менамояд. Баръакс чумлаи пайрав нисбат ба сарчумла бештар мустацилтар метобад. Шояд ин конунияте бошад,ки дар ин чумла низ мубтадои сарчумла мубтадои чумлаи пайрав х,ам х,исоб мешавад, ки ин ба назари мо, ба туфайли таркибн нисбй доштани сарчумла рух медих,ад. Мах х,амин вазъият ва бо иайвандак cap шудани чумлаи дуюм аз сарчумла будани чумлаи аввал хабар медих,ад. Х,амин х,олатро дар забони англисй низ мушох,нда мекунем. Алалхусус дар мисоли I refrained from advertising any more for fear that we would be overwhelmed. («Daily worker», Jan.2004).
Чумлаи «I refrained from advertising any more for fear»-сарчумла аст, ки дар он «for fear» ( аз тарси он) вох,иди нисбй мах,суб мешавад. Хамин вох,иди нисбй талаб менамояд,ки созмоии синтаксисии х,амнисбате оварда шавад, то онро шарху таъбир дих,ад. Бе х,амин шарх, семантикаи сарчумла ноцис метобад. Раванди мухобиравии чумлаи пайрави сабаб мах,з ба х,амин ингароинда шудааст, ки мафх,уми нисбй «forfear» гашрсх, ёбад.
Тах,лили маводи амалии ду забои нишон медих,анд, дар забони англией сарчумлах,ое, ки дар таркибашон вожаю ифодах,ои нисбй истифода мешаванд, нисбатан камтар ба назар мерасанд, яъне таносуби байни ин навъ чумлаи мураккаби тобеъ дар забои х,ои муцоисашаванда як бар се аст. Ин чунин маъно дорад, ки дар дах, сах,ифа матни готики се адад чумлах,ои навъи болой ба кор омада бошанд, дар забони англией танх,о як адад чунин чумлаи мураккаби тобеъ дучор мешавад.
Маводи амалии мо аз он шах,одат медих,ад, ки дар х,ар ду забои чумлах,ои иайрави х,оли сабабе низ мавчуданд, ки сарчумлаи онх,о эллипсис шудааст ва мавчудияти он аз рун контекст муайян карда мешавад.
-«What have you come back for?», - «Partly for the pleasure of seeing you», said Fleur, «and partly because we forgot to arrange for the first sitting». (J. Galsworthy,p. 196).
Дар ин мисол ду х,оли сабаб чида шуда омадааст: х,оли сабаби якум к,ис\ш таркибии сарчумла аст, ки он эллипсис гаштааст. Ин цисми ихтисоршударо метавон аз чумлаи саволии аввал омада, пайдо кард, яъне шакли пурраи ин чумла бояд чунин бошад:
«Ihave come back partly for the pleasure of seeing you, said Fleur, and partly because we forgot to arrange for the first seeing.»
Дар ни чумлаи пурра карда шуда, «for the pleasure of seeing you» х,оли сабаб аст ва цисми дуюми он «because we forgot to arrange for the first seeing» чумлаи пайрави х,оли сабаб мебошад.
Эллипсис шудани сарчумлаи чумлаи пайрави х,оли сабабро дар муколимаи зернин забони точикй низ метавон мушох,ида кард.
Мисол: «Махмуд, иадарат чаро ба касалхона ба навбатдорй нарафтанд?» «То ба модари беморам нигоцбинй кунанд.» (Р,Чалил, с.314).
Дар ин чумла сарчумла эллипсис шудааст, ки он бояд «Падарам барои он ба касалхона ба навбатдорй нарафтааст», ки ин аз рун контекст барцарор карда мешавад.
Х,амин тавр, дар х,ар ду забон чумлах,ои мураккаби тобеъ бо пайрави сабаб истифода мешаванд. Дар ин навъ чумлах,ои мураккаби тобеъ дар байни кулли сарчумлаю аъзох,ои алох,идаи он ва чумлаи пайрав муносибатх,ои гуногун ба назар мерасанд, ки ин мавриди дигар барраей хох,ад шуд.
Ч,умлаи пайрави х,оли сабаб бо сарчумла метавонад дар се навъ муносибати синтаксисй царор дошта бошад:
1. Ч,умлах,ои пайрави х,оли сабаб хабари сарчумларо шарх, медих,ад. Дар ни х,олат сарчумла мустацилияти комили сохторй ва семантикй дорад.
2.Ч,умлах,ои пайрави х,оли сабаб бо тамоми сарчумла царобати семантикию синтаксисй дорад. Дар ин навъ созмони синтаксисй робитаи сарчумла ва чумлаи пайрав цавитар аст. Гузашта аз ин, сарчумла бе чумлаи пайрав семантикаи худро ба таври комил зох,ир карда иаметавонад.
3. Ч,умлах,ои пайрави х,оли сабаб маънои вох,иди нисбиеро, ки дар сарчумла меояд, кушоиш медих,ад. Дар ин навъ чумлах,о сарчумла бе чумлаи пайрав комилияти семантикй дошта метавонад, зеро вох,иди нпсбй сарчумларо гуё нуцсдор менамояд. Мах,з батуфайли зарурати шарх,додани ин вох,иди нисбй чумлаи пайрав истифода мешавад ва он комилияти маъновии сарчумларо таъмии менамояд. Ин навъ чумлаи мураккаби тобеъ дар забони точикй бештар ва дар забони англисй камтар дучор мешавад. Дар ин навъ чумлах,ои мураккаби тобеъ мубтадои сарчумла мубтадои чумлаи пайрав низ х,исоб мешавад.
4. Дар х,арду забои чумлах,ои мураккаби тобеъ бо пайрави х,оли сабаб низ дучор мешаванд, ки сарчумлаи онх,о эллипсис шудааст ва он аз рун контекст метавонад барцарор карда шавад.
ПАЙНАВИШТ
1) Ganshina М. A., Vasilevskaya N.M. English Grammar. - М.: Higher school Publishing house, 1964
2) Lynn M.Berk. English syntax, from word to discourse. Oxford University press, 1999
3) Кобрина H.A., Корнеева Е.А.,Оссовская М.И.,Гузеева К.А. Грамматика английского языка, Морфология.Синтаксис. - Санкт-Петербург: Союз, 2008
4) Рустамов Ш. Ч,умлах,ои мураккаб бо пайрави сабаб дар забони адабии х,озираи точик. - Душанбе: Дониш, 1968
5) То^иев Д. Ч,умлах,ои муракаби тобеъ дар забони адабии х,озираи точик.- Душанбе: Дониш, 1981
Сарчашмаи маводи амалй
1) Galsworthy J. Modern Comedy, book 3,- M. 1976.
2) Mc.Callum G.P., Tales of mystery and suspense. - M.: Высшая школа, 1978
3) Dickens Ch. Pickwick club.- M.: 1976
4) Jerome K. Three men in a boat.- M.: 1976
5) Айнй С. Ёддоштх,о, д. I. -Душанбе: Адиб, 1990
6) Айнй С. Куллиёт.д.6,- Душанбе: Адиб, 1987
7) Икромй Ч,. Шодй.- Душанбе: Адиб, 1989
8) Pax,и vi Ч.алил. Одамони довид. -Душанбе: Адиб, 1982
9) Рах,им Ч,алил. Хикоях,«.-Душанбе: Адиб, 1986
О степени самостоятельности главного предложения с придаточным причины в английском и таджикском языках
А. Сайфиддинова, К. Усмонов
Ключевые слова: главное предложение, придаточное предложение причины, самостоятельность, соотносительные слова, сказуемое главного предложения
В сложноподчиненных предложениях с придаточным причины можно выделить три типа синтаксической связи между главным и придаточным предложением.
1. Придаточное предложение модифицирует глагол-сказуемое главного предложения. В таких случаях главное предложение характеризуется абсолютной семантической и структурной самостоятельностью.
2.Придаточное предложение указывает на причину реализации, описываемой в главном предложении ситуации. В таких структурных типах сложноподчиненных предложений главное предложение обладает меньшей семантической самостоятельностью.
¡.Придаточное предложение изъясняет какое-то соотносительное слово или словосочетание, иногда оборот. В таких случаях структурная и семантическая самостоятельность главного предложения доведена до минимума, ибо без придаточного предложения оно представляется неполноправным в смысловом плане.
On the Degree of Independence of Principle Clauses with a Subordinate Clause of Cause in English and Tajik
A. Saifiddinova, K. Usmonov
Key words: principle clause, ach'erbial clause of cause, independence, relative words, predicate of the principle clause
In complex sentences with subordinate clauses of cause there occur three types of such clauses which influence the independence of the principle clause.
l.Such subordinate clauses of cause modify the predicate verb of the principle clause. In such a case the principle clause is completely independent from semantic and structural points of view.
2. Such subordinate clauses express the reason of realization of the whole situation reflected in the principle clause. In this case the principle clause is less dependent.
3. Such subordinate clauses sen'e to characterize a relative word or a construction used in the principle clause. This type of principle clause is very dependent.
