Научная статья на тему 'АНЪАНА ВА МАРОСИМҲОИ ТОЦИКОН МАРБУТ БА НИГОҲУБИН ВА ҲИФЗИ ТИФЛ'

АНЪАНА ВА МАРОСИМҲОИ ТОЦИКОН МАРБУТ БА НИГОҲУБИН ВА ҲИФЗИ ТИФЛ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
355
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОИЛА / РАСМУ ОИН / МАРОСИМҲО / ТАВЛИДИ ФАРЗАНД / НОМГУЗОРӢ / ГАҲВОРАБАНДОН

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турсунов Назирҷон Очилович, Исомитдинов Жорабек Бобобекович

Мақола ба таҳқиқи масъалаи анъана, урфу одат ва маросимҳои марбут ба тавлиди фарзанд ва ҳифзи тифл бахшида шудааст. Қайд карда шудааст, ки таваллуди фарзанд барои ҳар оилаи тоҷик хурсандии беандоза меорад ва вобаста ба он аз қадим расму анъанаву маросимҳо доир мегарданд. Риояи суннату маросимҳо як навъ гамхорӣ ба модару кӯдак ва ҳифзи саломатии онҳо буд. Муаллифи мақола кӯшиш намудааст, ки лаҳзаҳои этнографӣ (мардумшиносӣ) -и риояи таомулҳои давраи ҳомиладорӣ, тавлиди фарзанд, ба гӯши тифл азон гуфтан, номгузории кӯдак, баргузор намудани маросими гаҳворабандон, риояи боварҳо ҳангоми мӯйсаргирӣ, бори нахуст баромадани дандони тифл ва г. баррасӣ намояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADITIONS AND RITUALS OF TAJIKS ASSOCIATED WITH THE BIRTH AND CARE OF CHILD

The article dwells on the study of Tajiks' observance of traditions, customs and rituals associated with the birth and care of child. It is underscored that the birth of child brings great joy to every Tajik family and this is accompanied by observance of a number of folk customs and traditions, which are one of the forms of caring for mother and child, as well as protecting their health. The author of the article makes an endeavor to explain ethnographic studies of pregnancy, childbirth, pronouncing "azan" (call to prayer) on the baby’s ears, naming the child's name, carrying out the ritual of laying in a cradle, observing rituals when cutting, teething a baby, etc.

Текст научной работы на тему «АНЪАНА ВА МАРОСИМҲОИ ТОЦИКОН МАРБУТ БА НИГОҲУБИН ВА ҲИФЗИ ТИФЛ»

07.00.07. МАРДУМШИНОСЙ, ЦАВМШИНОСЙ ВА АНТРОПОЛОГИЯ 07.00.07.ЭТНОГРАФИЯ, ЭТНОПОЛОГИЯ И АНТРОПОЛОГИЯ 07.00.07.ETNOGRAPHY, ETHNOLOGY AND ANTHPOLOGY

Турсунов Назирцон Очилович, д.и.т., профессор;Исомитдинов Жорабек Бобобекович,

н.и.т., дотсент, мудири кафедраи таърихи ватан ва археологияи МДТ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров»(Тоцикистон, Хуцанд)

Турсунов Назирджон Очилович, д.и.н., профессор;Исомитдинов Жорабек Бобобекович,

к.и.н, доцент, заведущий кафедры истории отечество и археологии ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

Tursunov Nazirjon Ochilovih, Dr.of History, Professor; Isomitdinov Zhorabek Bobobekovich,

candidate of historical sciences, Associate Professor, head of the department of home history and archeology under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov"(Tajikistan, Khujand), E-mail: isomatdinov1961@mail.ru

Вожа^ои калиди: оила, расму оин, маросимуо, тавлиди фарзанд, номгузори, чилла, гауворабандон

Мацола ба тауцици масъалаи анъана, урфу одат ва маросимуои марбут ба тавлиди фарзанд ва уифзи тифл бахшида шудааст. Кайд карда шудааст, ки таваллуди фарзанд барои уар оилаи тоцик хурсандии беандоза меорад ва вобаста ба он аз цадим расму анъанаву маросимуо доир мегарданд. Риояи суннату маросимуо як навъ гамхорй ба модару кудак ва уифзи саломатии ощо буд. Муаллифи мацола кушиш намудааст, ки лаузауои этнографй(мардумшиносй) -и риояи таомулуои давраи уомиладори, тавлиди фарзанд, ба гуши тифл азон гуфтан, номгузории кудак, баргузор намудани маросими гауворабандон, риояи боваруо уангоми муйсаргири, бори нахуст баромадани дандони тифл ва г. барраси намояд.

Ключевые слова: семья, семейные обряды, рождение ребенка, наречение, чилла, обряд укладывание новорождённого в колыбель

Статья посвящена изучению соблюдения таджиками традиций, обычаев и обрядов, связанных с рождением ребенка и уходом за ним. Отмечено, что рождение ребенка приносит огромную радость в каждую таджикскую семью и это сопровождается соблюдением ряда народных обычаев и традиций, которые представляют собой одну из форм заботы о матери и ребенке, а также защиты их здоровья. Автор статьи попытался объяснить этнографические этюды беременности, родов, произнесение на уши младенцу «азана» (призыв к молитве), нареченье имени ребенка, проведение обряда укладывания в колыбель, соблюдение обрядов при стрижке, прорезывании зубов малыша и т.д.

Key words: family, family rituals, childbirth, naming, chilla, ritual of putting a newborn in a cradle

The article dwells on the study of Tajiksл observance of traditions, customs and rituals associated with the birth and care of child. It is underscored that the birth of child brings great joy to every Tajik family and this is accompanied by observance of a number of folk customs and traditions, which are one of the forms of caring for mother and child, as well as protecting their health. The author of the article makes an endeavor to explain ethnographic studies of pregnancy, childbirth, pronouncing "azan" (call to prayer) on the baby's ears, naming the child's name, carrying out the ritual of laying in a cradle, observing rituals when cutting, teething a baby, etc.

ТДУ 63.5 Т КБ 902.035

АНЪАНА ВА МАРОСИМУОИ ТОЦИКОН МАРБУТ БА НИГОХУБИН ВА ХИФЗИ ТИФЛ

ТРАДИЦИИ И РИТУАЛЫ ТАДЖИКОВ, СВЯЗАННЫЕ С РОЖДЕНИЕМ РЕБЁНКА И УХОДОМ ЗА НИМ

TRADITIONS AND RITUALS OF TAJIKS ASSOCIATED WITH THE BIRTH AND CARE OF CHILD

Оилaро мyкaддaс шyморидaн, фaрзaндонро дуст доштaн, онхоро дaр рухияи инсондустиву мехaнтарaстй тaрбия нaмyдaн Ba хдмчун инсони бaркaмол 6a воя рaсонидaн, aз мyхимтaрин чузъиёти aрзишхои миллии х&лк,и точик 6a шумор мерaвaд.

Тaвaллyди фaрзaнд бaрои оилa ходисaи бисёр фaрaхбaхш aст. Точикон вобaстa 6a тaвлидy тaрбияи фaрзaнд урфу одaт Ba мaросимхои зиёдеро риоя мекутанд. Бaхри сихaтy сaломaт тaвaллyд шyдaни тифл тaйёрй ^швишхои оитавй) aз овони хомилaдории модaр огоз мешaвaд. Дaр дaврaи aввaли хомигадорИ (то 3 мох) дaр шевaи мaхaлхои шимоли Точикистон кaлимaхои «дар кaдaш хaст», «гумони бордориaш хдст» истифодa мегaрдaнд, сипaс дaр мaрхилaи нaвбaтй (3-9 мохaгй) кaлимaхои «дучон», «бордор», «хомилaдор»-ро корбaст мекyнaнд. Зaни хомитадор вaкте ки бa интихоби тaом шуруъ мекyнaд, aхён-aхён диташ бехузур мешaвaд, истифрог мекyнaд ин холaтро «сaрторик» меномaнд. Бa зaне, ки «сaрторик» шyдaaст, хуриши дилхохдшро мyхaйё мекaрдaнд. Агaр бaрои зaни хомилaдор мaводи хурогаи дaрхостиaш дaр хонa ёфт нaшaвaд, хaрaкaт мекaрдaнд, ки онро aз хaмсоя, хешу тaбор ё бa зудй aз бозор дaрёфт нaмyдa, пешкaш кутанд. Чунин бовaрxои мaрдyмй роич aar, ки aгaр бa зaни хомигадор тaоми дaрхостиaшро тадихед, кyдaк (тифл) бо чaшми кaбyд, биннипучук ё бо дигар нуксхо тaвaллyд мешaвaд. Бaъди мaълyм гaштaни нaхyстин aломaтхои хомилaдорй дaр оилa нисбaт бa зaн эътибор бештaр мешaвaд. Алaлхyсyс, хомилaи aввaлро пaйвaстa aз нaзорaти зaнхои сохибтaчрибa вa момодояхо мегyзaронидaнд. Бо мaксaди модaр вa тифли дaр бaтн бyдaро хифз нaмyдaн урфу одaтy бовaрхои мaрдyмии зиёде риоя мегашт, ки хдр яке aз онх,о решaxои кддимй доштa мaзмyнxои aсотирй, тaърихт, фaлсaфй фaрxднгй вa ичтимоии aфкори хaлк;и точикро ифодa менaмояд. Мaсaлaн, зaнхои хомилaдор aз зaнхое, ки фaрзaндaш нобуд шyдaaст («бaчa пaртофтaaст») худро дур мегирифтaнд, бa одaмони безеб ё нуксондор нигох нaмекaрдaнд, дaр мyддaти хомилaдорй муйхояшонро нaмебyридaнд, зеро бовaр доштaнд, умри кyдaк кутох мешaвaд. Дaр шaби торик тaнхо гaштaни зaни хомилaдор мaнъ кaрдa мешуд, онхо aз истеъмоли тaомхои хaмиривy дyшворхaзм, бисёрхобй, хaрaкaтхои ночоя кaрдaн, борхои вaзнин бaрдоштaн, дaр хдячон бyдaн худдорй мекaрдaнд. Дaр чaрaёни хомилaдорй хyрдaни гушти уштур, ara, мохй, хaргyш, кaллaпочa мaнъ кaрдa мешуд, зеро риоя нaгaштaни тархез боиси aз чихaти чисмонй нуксондор тaвaллyд шyдaни фaрзaнд мегaрдид [8,c.51-54]. Бa зaнхои хомилaдор бештaр истеъмоли мевaю, сaбзaвот, мaхсyлоти шир, тухм, рaвгaни зaрд, нaбот тaвсия мегардид.

Дaр мохи охири (торaфт нaздикшaвии рузи тaвaллyд) хомилaдорй зaн aз корхои вaзнин озод кaрдa мешуд. Аз у тaлaб мекaрдaнд, ки корхои сaбyкро ичро кyнaд, бештaр рох гaрдaд.

Аз мохи хaфтyми хомилaдорй сaр кaрдa чомaшyи кaрдaн, хaмир кaрдaн, хaвли рyфтaн, об бaрдоштaн вa дигaр корхои вaзнинро дaр оилa зaнхои дигaр бa зиммaи худ мегирифтaнд.

Хyллaс, зaнхои сохибтaчрибaи точик хaнгоми дaр бaтни модaр кaрор доштaни тифл урфу одaт вa бовaрхое, ки боиси aз бaловy кaзо, офaтхо, рaфъи зиён вa aз нигохи бaд хифз кaрдaни тифли нaвзод мегардид, бо ихлоси том риоя мекaрдaнд.

Чунин бaвaрихо низ вучуд доштaнд, ки дaр aрaфaи тaвaллyдкyнии зaни хомилaдор зaнхои кaлонсол ё момодояхо тaлaб мекaрдaнд, ки хaмa кулфхои хонaвy «бaндaкхо», кокули муи зaни XOмилaдорро кушоянд [12,c.59]. Зaни хомилaдорро бa болои курта хобондa, чaнд мaротибa бa 4any рост мегaрдондaнд, то ки тaвaллyди кyдaк осон гaрдaд. Дaр гyзaштa момодояхо вaкте ки тaвлиди тифлро дaр хота кaбyл мекaрдaнд, хaтмaн кyдaки гавзодро бa чомaи бобояш ё ягон либоси шaхси кyхaнсол мепечонидaнд, то ин ки бa yмрдaрозии кyдaк сaбaб гaрдaд.

Аз руи aнъaнaхои кaдимa тaвлиди фaрзaнд дaр оитаи точик боиси хyрсaндии нaфaкaт волидaйн, бaлки пaйвaндонy нaздикон низ мегардид. Шлхсоне, ки бори нaхyст хyшхaбaрро дaр борaи тaвлиди фaрзaнд бa пaдaрaш мерaсонд, сохиби тyхфa мегашт. Яъне, бо истилохи шевaи мaхaл «шодиёнa» мегирифт. Одaти мaзкyр дaр бисёр мaхaлхои Осиёи Миёнa низ то имруз идомa дорaд [10,c.20]. Kaлонсолон дуо мекaрдaнд, ки «Пaрвaрдигор умри тифли нaвзодро дaрозy ризадшро фaровон кyнaд». Аз рузи aввaли тaвaллyди тифл урфу одaтхо вобaстa бa хифзи у вa модaрaш риоя мегaрдaнд. Бaрои онхо хотаи aлохидa чудо кaрдa мешуд. Хотаро сaрaввaл вa пaйвaстa дaр фосилaи 3-4 руз бо истифодaи хaзориспaнд дуд мекaрдaнд. Дaр хaёти тифли тавзоду модaрaш чил шaбонaрyзи aввaл бaъди тaвaллyди кyдaк мaрхилaи мухим Xисобидa мешуд. Инро мaрдyм бо истиллохи «чиллa», «кyдaки бaчиллa», «хотаи бaчиллa», «чиллaдор» ифодa мекyнaнд[14,c.69-77]. Чиллa бa чиллaи хурд (20 руз) вa чиллaи кaлон (40 руз) тaксим мешaвaд. Дaр дaвоми чил руз бa хонaи тифл бa гaйр aз модaр, модaркaлон, момодоя дигар aшхоси бегонa рох ДOдa нaмешaвaд. Рузхои пaнчyм, хaфтyм вa нухуми чиллaро - рузхои хaвфнок мехисобидaнд[2,c.62]. Шaбхои ин рузхо [5,c.7-9] модaр ё яке aз хешовaндони нaздики зaни тaвaллyдкaрдa, хaмрох хоб мекaрдaнд. Алaлхyсyс, бaъди нaмози шом aз хонa хеч кaс бa кyчa нaмебaромaд вa бемaхaл одaмони бегонa бa хaвлии «чиллaдор», нaмеомaдaнд. Агaр шaхси

бегона (мехмон) ногахон бегохй ба хавлй ояду уро оид ба «чилла» хабардор кунанд, ба хавлй ворид намешуд. Мехмон пагохй дар рузи рушной ташриф меовард. Чилла барои аз чашми бад нигох доштани тифл, аз инсу чинс ва аз чихати гигиенй химоя кардани хизмат мекард. Рузхои чилла модару тифлашро хуб нигохубин мекарданд, Рузхои аввал ба модар таоми атола» мдододанд, ба кудак доимо либос («куллук»)-и тоза пушонида, хонаро тозаву озода нигох медоштанд. Дар давоми 40 руз чароги хона хомуш намегашт. Чунин бовар вучуд дошт,ки зани нав таваллудкарда нопок ва дар айни замон осебпазиртарин ба амалх,ои ;уввах,ои бадй х,исобида мешуд [13,с.81]. Одатан ин боварих,о дар ;атори донишх,ои зиёду дурусти вочей, ки бозтоби х,одисах,ои табиатй буданд, доних,ои хурофотии бених,одро низ ах худ карда буданд.

Дар давраи чилладорй ба гуши тифли навзод хатман мулло ё муйсафедеро даъват намуда, азон мехонданд. Ин амалро бо чунин тарз анчом дода мешуд: кудакро сар ба кибла намуда мехобонданд, сипас мулло (домулло) ба тарафи рости кудак гузашта «азон» мехонд ва аз тарафи чап «комат» мекард. Баъд аз ояту сурахои ^уръон тиловат намуда, ба хакки гузаштагони хонавода мебахшид. Дар хакки волидайну фарзандон дуои хайр мекард.

Ч,умлаи азон бо калимаи «Аллоху акбар» (4 маротиба) огоз шуда, ба хамин вожа интихо меёбад. Аз ин лихоз чунин мешумориданд, ки ба гуши тифли навзод азон хондан кувваи шунавоии уро хосил мекунад (гуши кудак кушода мешавад). Дар байни мардум чунин бовар вучуд дорад,ки аввалин калимае, ки баъди кушодашавии гуш, кудак мешунавад - номи Офаридгор (Парвардигор) аст. Бо ин амал, гуё хам аз чихати чисмонй кобилияти шунавой пайдо мешавад ва хам аз чихати маънавй шунидани некиву ба сухани Оллох гуш андохтан огоз мегардад [12,с.68]. Бо кироати азон мусулмон будани кудак тасдик мегардад. Баъди хондани азон мулло кудакро ба даст гирифта 3 маротиба ё 5 маротиба номашро ба забон мегирад, дар хаккаш дуои нек мекунад. Номгузории кудак одати хеле кадима ба шумор меравад. Барои номгузорй омилхои зайл: аз кадом авлод будану аз чандум пушт будани тифл, чой, вакти таваллудшавиаш, ахволи саломатиаш, нишонахои алохидаи дар баданаш мавчуд буда ва гайрахо накши мухим мебозиданд. Муйсафедон мегуфтанд, ки ном бояд аз руи китоб (китобхои динй дар назар дошта мешавад) гузошта шавад. Аксар ва;т оилахои точикон номгузории кудакро ба зиммаи бобою бибихо (кухансолтарин авлоди оила) мегузоштанд. Дар баъзе холатхо бо тавсияи мулло, суфие, ки ба гуши тифл азон мехонд, номгузорй карда мешуд. Номгузории кудак русуми хеле чиддй ва бомасъулият ба шумор рафта, ном (исм) ба такдиру аъмол ва рохи хаёти шахрванди оянда таъсири чиддй мерасонд. Аз ин лихоз хангоми номгузорй пеш аз хама ба мавкеи авлод (наслу насаб), касбу кор ва сулола эътибор медоданд[5,с.17]. Аз сабаби он, ки мардуми махалхои точикнишин муътакиди дини мубини исломанд, Х,ангоми номгузорй номхои Оллоху пайгамбаронро интихоб мекарданд. Масалан, Расул, Акбар, Абдуррахмон, Абдусамад, Абдусамеъ, Мухаммад, Исо, Мусо, Юсуф ва г.

Номи кудакон, ки ба чою вакт вобастагй доранд: Навруз, Бахор, Чумъабой, Майрам, Хдйитбой ва г.; вобаста ба мавчудияти нишони дар узви бадан: Холбой, Зиёдулло, Ортик, ^удрат, Анорбой, Суннат; бо нияти бо кадами хуш омадани фарзанд - Хайринисо, Умринисо, Робия; вобаста ба табакахо бо иловаи калимахои «хон», «мирзо», «хочй», «саид», «хоча» -Мунирхон, Баширхон, Мирзонаим, Мирзонасим, Мирзосангин, Х,очибарот, Хрчимурод, Саидолим, Саимднабй, Бузуркхоча, Зокирхуча ва г. номгузорй мешуд.

Дар хар оила тавлиди фарзанди писарро интизор мешаванд, зеро махз писарро давомдихандаи авлод мешумориданд. Агар дар оила паихам якчанд духтар тавлид шавад, ба духтарчаи охирин номхои Истад, Угулой, Тухтахонро мегузоранд.

Баъзе падару модарон ба фарзанд номхоеро мегузоштанд, ки онхо дар оянда боиси масхараву маломатии дигарон мегашт - Табаралй, Теша, Бозор, Сангалй, Хоркаш ва г.

Дар сурати таваллуд шудани дугоникхо хатман номхои писаронро Х,асан ва ^усайн ва духтаронро Фотима ва Зухроро мемонданд. Дар давраи чилла, 10-15 руз баъди таваллуд бори нахуст тифли навзодро гусл («оббозй») мекунонанд. Ин амалро модаркалони кудак, ё зани солхурдаву серфарзанди аз шавхар чудонашудаю обруманди махалла ба сомон мерасонид. Барои шустани бадани тифл дар як офтоба оби ширгарм (муътадил) тайёр мекунанд. Дар офтобаи дигар чунин об тайёр намуда, ба болои он каме намаку хоки шураи девори кухна мерезанд. Оби лойка хосил мешавад. Агар шурхоки кухна набошад, хокро аз зери тарноби хона мегирифтанд, зеро девори зери тарноб дар натичаи боришот бештар тар шуда, ба шурхок мубаддал мегашт. Микдори зарурии хокро аз руи девор тарошида мегирифтанд ва онро куфта аз элак мегузарониданд. Сипас, барои гусли кудак истифода мебурданд. Истифодаи оби лойка барои он зарур буд, ки чунин об хусусияти муоличавй дошт, аз бадани кудак муйхоро мерезонд, аз гармй пухтани баъзе узвхои баданро пешгирй мекард, намегузошт, ки ба бадани кудак ярахо

(захм)-и хархела дамад. Тарзи оббозй кyнонидани тифли навзод чунин 6уд: зани солхyрда (бештар аз хешовандони оила) ду пояшро луч намyда, ба дарyни тагораи мисин мегузошт, онхоро якчоя намуда, кyдакро ба болои пойхо мегузошт. Як нафари зани дигар, аввал оби лойкаро, сипас оби тозаро мерехт. Зани кухансол бо хафсалаи том, охиста-охиста тамоми узви бадани кyдакро, бо зикри калима «бисмиллохир рахмонир рахим», «Лоилоха ил-лаллох» (калимаи Тайиба) ва «ашхаду ан ло илоха иллалох ва ашхаду ан на Мухаммадан абдуху ва расулуху» (калимаи шаходат) мешyяд. Баъди бо оби соф тоза шустани бадани кудак, таомули зерин анчом дода мешуд. Кампир як каф обро «оби гург» гуён ба рую кафаси дили кyдак мепошад, дуюм маротиба «оби хирс» ва сеюм «оби хоб» гyён мепошад. Сабаб аз «оби гург» гуфтан, монанди гург нотарсу чолок шудани кудак; «оби хирс» - чун хирс бокуввату фарбех будан; «оби хоб» - нагз хоб рафтани кудакро ифода мекард. Дар охир намии бадани кудакро бо дока пок мекунанд. Х,ангоми чилладорй якчанд бовархоро риоя мекарданд. Чунончй, ба сари болини кудак корд, нон, китоби девони Х,офиз, марчони зидди чашми бад (кузмулчок) мегузоштанд то ин ки кудак тинчу осуда хобад, камтар гиря кунад, хама бадихо аз y дур гарданд. Либосхои кyдакро шуста, сахт тоб намедиханд, танхо дар зери кафу ангуштон охиста фишурда дар чои сояву салкин пахн мекунанд (мехушконанд). Зеро дар натичаи сахт тоб додани либосхо кудак ба касалии шикам дучор мешудааст. Либосхои кудакро дар офтоб, шамол ва шабона дар берун нигох намедоштанд(хушк намекарданд). Намегузоштанд, ки либосхои шусташударо ситорахо бинанд. Инро аломати бад мехисобиданд. Агар кyдак нагз инкишоф наёбад, Уро аз чое, ки об ба хавлй медарояд, мегузарониданд. Х,ангоми сергиря («гирёнчак») шудани кудак рузи чоршанбеи хафта хафт намуди латтапораро дар тарафи сари тифл оташ гиронда, се маротиба давр мезанониданд. Иборахои: «аллас-аллос аз тамоми балохо халос»-ро такрор мекарданд ва латтапорахоро ба оби чуйбор (оби равон) мепартофтанд. Гуё ранчи тифл бо оби равон дур мерафт ва умри кудак монанди об дароз мегашт. Баъди 8-10 рузи таваллуд, ба кудак маросими «гахворабандон» гузаронида мешавад. Дар баъзе махалхо вожаи «гуворабандон», «говрабандон», «горабандун»-ро истифода мебаранд[11,с.80]. Маросими мазкур баъди таваллуди фарзанди нахустин (хох писар ва хох духтар бошад) бо шукуху шахомати хоса, чун туйи гахвора баргузор мегардад. Барои кудаки аввал гахвораро волидайни модараш аз бозор мехариданд. Фарзанди дуюм ё навбати дар гахвораи акову апааш хобонда мешавад. Гахвора то ба по хестан хамчун чойхоби махсуси кудак ва сарпанохи у хисоб меёфт. Дар Хучанд ва атрофи он гахвора асосан аз навдахои гафси дарахти бед тайёр карда мешуд. Онро устохои «говрасоз» месохтанд. Гахвора аз чор поя (ду чуфт дар кисми сар ва ду чуфт дар кисми пой), тахтачуба барои мондани тубак сурохи махсус, дар боло ходаи гафси кунгурадору кандакори шуда (тири асосй), иборат аст. Ба ходаи гафс (тир) бо воситаи чор поя тахтачахои борики камоншакл васл мегарданд, дар тарафи сар ва поин тири асосии гахвора (шикофи майда кофта шуда, дасткаппакхои кунгурадор чойгир карда мешаванд. ^исми поёнии чуфти пояхо бо хам ба воситаи тахтаи гафстару вазнини камоншакл пайваст мегардид, ки махз мавчудияти онхо чунбонидани гахвораро осон мекунад. Бо услуби ба худ хос наккошиву кандакорихо оро медиханд[3, с.6-7]. Инчунин ба мачмуаи гахвора чизхои зерин дохил мешуданд: тубак - зарфи сафолине, ки пешобу бавли кудак ба он мефарояд; сумак - зарфи чубини пешобгузар (барои писару духтар дар шакли алохида сохта мешавад); «кавуз» -курпачаи махсуси байнаш шикофдори барои мондани тувак мутобик кардашуда, ки ба дохили он ба чои пахта арзанмайда ба микдори 3-4 кг. чойгир карда мешавад. Ба кавузи арзандор хангоми хоб бадани кудак намечаспад, чунбишу харакати у осон мегардад. Арзан ба худ намиро намегирад. Аз ин ру хангоми расидани пешоби кудак матои кавузро шустану хушк кардан осон аст; 2 адад болин (болишт)-и пахтагй; «рукавуз» - матои пахтагй (карбос ё алоча), ки аз болои кавуз ва болин кашида мешавад; курпача - болопуши кудак; дастпеч ва попеч -матои махсус духташуда, ки як нугаш ба навдаи баркафи гахвора баробар3, бо ресмонхои гафси шохигй васл мешавад ва нуги дигараш ресмонхои шохии дароз «бандак» доранд, ки онхо ба тири гафси болои гахвора баъди мустахкам бастани дасту пои кудак печонида мешаванд; «гахворапуш» - се кабат матоъ, ки ба болои гахвора партофта мешаванд. Матоъхо аз мобайни гахвора буриш доранд, яъне ба ду тараф (ба самти сару по) кушода мешаванд. ^абати якуми гахворапушро дар шакли курпачаи пахтагин медузанд, кабати дуюм аз матои духоба ва кабати

3 Навдаи мазкур, ки онро «ёнчуб» меноманд ба тираки угробурй монанд аст, хатман аз навдаи дарахти сермева (нок, бихи, тут ва г.) тайёр шуда истифода мешавад. Бо умеди он аз дарахти мевадор месозанд, ки дар оянда кудак серфарзанд гардад.

сеюм аз матои нафис тайёр карда мешаванд. Болопушхо ба назардошти фасли сол духта м8ш аванд.

Дар гахвора бехатарии кудак таъмин, тагаш хушк, коматаш рост, саломатиаш хифз карда мешав ад. Модар бошад кудаки навзодро ба гахвора баста (хобонда), бемалол корхои рузгори оиларо ичро мекунад. Дар гахвора шир додан (маконидан)-и кудак хеле муфид аст. Дар чараёни чунбондани гахвора, модар суруди алла мехонад ва аксар вакт, дар ин умдатарин пахлухои зиндагиро васф мекунад. Алла бо оханги форами худ ба кудак нафаси модарро мерасонад, боиси хотирчамй оромиву осудагй мегардад. Мехри модар ва фарзандиро аз лихози маънавй таъмин мекунад. Гахвораи мустахкам, кулай, хубу бахосият даххо фарзандони оилаву авлодро ба огуши худ мегирад, тарбия мекунад, ба воя мерасонад. Дар оилаи точикон, фарзанду наберахо хастанд, ки дар гахвораи падару бобояшон хобидаанд. Аз ин лихоз, баъзе оилахо, то аз чониби волидайни модари тифли навзод харида овардани гахвораи нав, кудакро дар гахвораи падараш ё бобояш мебанданд.

Маъракаи бори нахуст ба гахвора бастани тифл аз мухимтарин урфу одати ниёгонамон аст. Ин маросим дар айёми чилла, дар хонаи кудаки навзод сурат мегирад, аз чониби занхо гузаронида мешавад. Барои гузаронидани маросим хешу табор ва хакку хамсояро хабардор мекунанд. Ба мобайни хона колину курпаи «бистар» (дар баъзе махалхои точикнишин онро «яккандоз» мегуянд) густурда, ба болои он сар ба кибла намуда гахвораро мегузоранд. Ин амалро сохибхоназан - модари домод ичро мекунад. Барои ичро кардани маросим ду нафар пиразанхои обруманди серфарзанд, некном, оромтабиат ва якникоха ба тарафи гахвора гузашта менишинанд[15,с.53-54]. Онхо хамон чихозхои гахвораро (тубаку сумак, кавуз, болиштхо, попечу дастпеч, болопуш ва г.) чо ба чо мекунанд. Сохибхоназан ба дасти онхо оина, корд, шона, санги кайрок медиханд. Дар баъзе оилахо вобаста ба касбу кори сарвари хонавода олоти мехнат низ медиханд. Масалан, дехкон (зироаткор) бошад дос медиханд. Яке аз пиразанхо бо навбат ашёхои номбаршударо ба гахвора (ба чои хоби кудак) кундаланг гузошта аз дигарон мепурсад: хамин хел монам? Х,ама чур шуда мегуянд: - Не. Пиразани дигар (дар пахлуи чапи гахвора нишаста) мегуяд: «Ин хел не, рост монед», бори дуюм низ ашёро кундаланг ё чаппа (сар ба поён) мегузорад ва дурустии амалашро мепурсад. Х,озирин ин даъфа низ уро рад мекунанд. Маротибаи сеюм ашё рост гузошта мешавад. Х,ама ин амалро маъкул мешуморанд. Пиразан ашёро (корд, оина, шона, кайроксанг ва китобро) ба зери болини гахвора дар холати рост мегузорад. Калонсолон (пиразанхо) хусусияти афсунгарй, таъсири муъчизакорона доштани ашёхои номбаршударо кайд мекунанд. Гуё оина - рохи хаёти кудакро мусаффо, равшан менамояд, корд - хамагуна балохоро дафъ мекунад. кайроксанг - боиси сахт, мустахкам гаштани устохони кудак мешавад, китоб (аксаран девони Х,офиз) - ба донишманд, босавод шудани кудак мусоидат мекунад ва г. Сабаби ду се маротиба чаппаву кундаланг ва дар охир рост гузоштани ашё аз он иборат будааст, ки бо ин амал дар гахвора рост хоб кардан ва дар оянда росткавливу росткории кудак таъмин мегаштааст.

Сипас хола ё аммаи модари тифл кудакро ба пиразанхо медиханд. Яке аз пиразанхо (хамоне, ки дар тарафи дасти рости гахвора карор дорад) кудакро ба даст гирифта, хамон амалеро, ки бо ашё анчом дода буд, такрор мекунад. Яъне кудакро низ чаппа, арзй (кундаланг) ва рост хобонда аз хозирин дурустии амалашро пурсон мешавад. Баъди ба итмом расидани ин амал кудакро ба гахвора (хар ду пиразан ба хамдигар дасти ёрй расонида) мебанданд. Аввал бо ёрии «попеч» (ё «побанд») хар ду пои кудакро баста «сумак»-ро чобачо мекунанд. Сипас бо ёрии «дастпеч» (ё «дастбанд») харду дасти кудакро мебанданд. Болопуши гахвораро пушида, аз болои гахвора шириниву (канду курс), магз, кок, бодому писта, чормагз мепошанд. Ин амалро бо калимахои «уйд-уйд» (точикй) ва «чочук» (узбекй) ифода мекунанд. Шириниву магзхоро иштирокчиёни маросим бо умеди нек чида мегиранд ва сипас модари кудакро ба тарафи рости гахвора шинонда хохиш мекунанд, ки кудакашро сохиби кунад (ба у шир дихад). Дар холати маконидани шир ба модари кудак ду адад нони «кулча» медиханд, то ки онхоро якчоя газад. Баъди газидан лукмаи нонхоро ба зери болини кудак мегузоранд. Нони дуюмро пиразан ба наздики дари хона бурда 10-15 нафар наврасон (духтарчаю писарчахо)-ро даъват мекунад. Яке аз онхоро ба дохили хона дароварда мефахмонад, ки у бояд нонро газида (дар дахон нигох дошта) гурезад, то ки дигарон уро дошта натавонанд. Вакте, ки навраси чусту чолок дар дахон бо нон ба берун баромада мегурезад, 5-6 нафар занхо аз кафои у баромада чунин дод мезананд: «сагро (ё сагчаро; кучук ё кучукчаро) доред нона гирифта, бачахо сагро дошта нонро гирифта биёед!». Бокимонда бачахо мебоист бачаи бо нон гурехтаро капида оранд ва нонро байни хамдигар таксим кунанд. Аз руи таомули халкй чунин мешуморанд, ки чй кадар бача бо нон ба масофаи дур гурезад, хамон кадар умри кудаки навзод (ба гахвора басташуда) дароз

мешудааст[12,а71] ва чй кадар одамони бисёре аз он нони туёна тановул кунанд, хамин кадар кудак дар оянда аз чихати моддй таъмин мегаштааст [13,c.227].

Пиразанхо аз канду магзхои ба болои гахвора пошида ба наврасон низ хадя медиханд. Дар охир даст ба дуо кушода ба кудаку модараш умри дарозу ризки фаровон ва саломатй орзу мекунанд. Бо хамин маросими гахворабандон ба охир мерасад. Баъди рафтани мехмонон модаркалони кудак дар хона хазориспанд дуд мекард. Х,ангоми дуд кардани импанд суханхои «исирик-исри; дуд карим, балохоро дур карим, дардба даво исирик, ранчба шифо исирик»-ро такрор мекард. Инчунин бо хафт намуди латтапора «аллас-аллос» мекунанд, ки дар бораи он дар боло зикр карда шудааст.

Албатта ба гахвора бастану кушодани тифл тартибу коидахои худро дорад. Онро ба модари навзод занхои калонсоли сохибтачриба як-ду маротиба ёд медоданд. Тибки таомул тифлро сахарии барвакт баста бошанд, хангоми фуру рафтани офтоб (бегохй) кушода мегирифтанд, хангоми ба гахвора бастани тифл модараш: «сагчааш бурафт, сохибаш омад» гуён фарзандашро ба гахвора мебаст. Х,ангоми аз гахвора кушодани тифл, сараввал ду дасташро ба муддати 10-15 дакика кушода мемонад, то ки араки баданаш каме хушк шавад. Сипас, ду пояшро кушода тифлро ба даст мегиранд. Модар ё шахси дигари тифлро аз гахвора кушода, бояд як маротиба ба чойгахи кудак (ба болин ё кавуз) ва тахтапушти кудак ба панчаи даст мезаданд. Ин амалро се маротиба такрор мекунанд. Хддаф аз ин амал «гахворааш насиби худаш гардад», «гахвора аз они худат аст» - гуфта ният кардан аст.Одатан аз руи эътикоду боварихо аз болои болопуши гахвора якчанд болопуши дигарро мегузоранд. Дар ин маврид мардумшиноси точик А. Мардонова таъкид намудааст,ки: "Аз руйи анъана ва расму ойини ниёгон рузи гахворабандон баъди ба гахвора бастани тифл ба болои гахвора 7 ;абат чиз (дастархон, пустак, чойнамоз, курпача ва гайра) мепартоянд"[9,c.206]. Хднгоми тифлро дар гахвора танхо гузоштан, хатман ба сари болини у нон мегузоштанд. Зеро нонро ба тифл хамрох, химоятгари тифл мешумориданд.Баъди маросими гахворабандон чалпак пухта (модар ё бибй - модаркалони кудак) як чалпакро ба хакку хамсояхо таксим мекард то, ки ризки тифл фаровон гардад. Барои бакувват шудани кудак ба бадани у равгани думба (гусфанд) мемолиданд. Гахвораро ба болои курпача гузошта мечунбонанд то, ки гахвора овоз набарорад, тифл захм набардорад, озор набинад. Гахвора, хатто чунин хусусияте дорад, ки онро аз дуртар истода бо воситаи ресмон низ чунбондан мумкин аст. Баъди баромадани чиллаи тифли навзод маросими «чиллагурезон» баргузор мегардид. Модар бо кудакаш ба хавлй мебаромад, ба аёдати падару модар, хешу табор, шиносхо ва хамсоягон мерафт[12,а61].Дар хонаводаи падару модар кудаки навзодро бо шодиву сурур пешвоз мегиранд. Дастархони шодиёна меоростанд. Ба кудаку модараш, бобою бибияш ва падараш сару либос медоданд. Ба мехмонон тухфа инъом мекарданд. Баъди итмоми чилла, хангоми бори нахуст баромадани дандони кудак, бори аввал гирифтани (кайчй задани) муи сари кудак дар доираи оила, хурсандй ва зиёфат ташкил карда мешуд. Х,ангоми баромадани дандони аввал, модар ё модаркалони кудак такрибан 1-2 кг гандумро дар дег бирён мекарданд. Сипас кудакро дар мобайни хона ба болои курпача шинонда ба сараш суф ё дока мепартоянд ва аз болояш гандуми бирён бо нияти нек, сихату саломат сабзидани дандон, бокувват гаштани онхо мерезанд. Гандуми ба атроф рехтаро бачахо чида гирифта, истеъмол мекунанд. Гандумро рамзи ризку фаровонй мехисобиданд. Баъзан дони чуворимаккаро бирён (бадарок карда) дар ин маросим истифода мебурданд.

Бори нахуст гирифтани муи сари тифл, низ дар доираи оила ва бо иштироки як-ду нафар хамсояхо гузаронида мешуд. Барои гирифтани муйсар зани солхурдаи обруманд, серфарзанд ва якникохаро даъват мекарданд. Муйхои гирифташударо ба зери дарахти мевадор мегурониданд, то ки кудак дар оянда серфарзанд гардаду давомдихандаи насл бошад.[1,а44-45; 2,c.35-36; 12,c.72] Умуман аз руи талаботи шариат хама узви бадани инсон хатто муйхо, нохун баъди гирифтан бояд гуронида шавад. Дар баъзе оилахо сари тифлро ба ягон мазор назр мекунанд. Ният мекарданд, ки хамон мазор (мазоре, ки дар наздикии махали зист ва хатто берун аз он карордошта) химоятгар, пушту панохи тифл гардад. Бо ин максад, бархе аз волидайн хангоми бори нахуст муйсар гирифтан дар сари кудак кокул ("назри мазор") мемонданд. Дар синни 7 ё 9 солагй кудак ба зиёрати мазор рафта, дар он чо гусфанд ё хурус забх мекарданд. «Худойй» карда, бо воситаи шайхи мазор ё эшонхо кокули фарзандашонро мебуриданд. Барои аз чашми бад хифз кардани кудак ба куртааш ё туппй сарпуш) -аш шаддаи мунчо; ("кузмулчок")-ро мебастанд. Махсус, оятхои хусусияти аз инсу чинс, балову казохо химояткунандаро бо воситаи домуллохо нависонда, онхоро дар шакли туморчаи чармин, зери болини гахвора ё зери либоси кудак духта нигох медоштанд. Бори нахуст ба рох даромадани кудак, ба сухан даромадани у, боиси хурсандии ахли оила мегашт. Хдмин тари; маросимхо, урфу одатхои мазкур, аз мехру

мухаббати беандозаи халкамон нисбат ба кудакон - давомдихандагони насли оянда шаходат

М8дих,ад. Ма;сади асосии ин урфу одат ва маросимх,о, ки аз ;адимулайём анъана шудааст,

гамхорй нисбат ба модару кудак ва х,ифзи саломатии онх,о аст.

ПАЙНАВИШТ:

1. Абашин, С.Н. Кокил//Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциклопедический словарь. Вып. 4. - М., 2003. - С. 44-45.

2. Аминов, А. Вазъи кунунии чашну маросимхои анъанавй//Фарханги гайримодии хал;и точик (натичахои экспедитсияи мардумшиносй ва санъатшиносии кормандони ПИТФИ дар соли 2015). шумораи 1. Душанбе: Аржанг. - 2016. - 139 с.

3. Андреев, М.С. Таджики долины Хуф (Верховья Аму-Дарьи).ВыпЛ.-Сталинобод, 1953 - 248 с.

4. Аширов, А. А. Древние религиозные верования в традиционном быту узбекского народа (по материалам Ферганской долины). Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 2008. -С. 35-36.

5. Гафуров,А.Имя и история:об именах арабов,персов, таджиков и тюрков.-Словарь.М.: Наука, 1987. - 224 с.

6. Ершов, Н.Н., Кисляков Н.А., Пещерева Е.М., Русяйкина С.П. Культура и быт таджикского колхозного крестьянства. - М-Л., 1954. - 231 с..

7. Исмоилов, X,. Узбек туйлари. - Ташкент, 1991. - 186 с.

8. Кисляков, Н.А. Семья и брак у таджиков: по материалам конца XIX - начала XX вв.. -М.: Издательство АН СССР, 1959 - 268 с.

9. Мардонова А. Гахворапуш // Донишномаи фарханги мардуми точик. Сармухаррир Н.Амиршохй. 4.1. - Душанбе: СИЭМТ, Душанбе: "Эр-Граф", - 2015 . - 667 с.

10.Миноваров, А.К. Развитие семейного воспитания в Узбекистане. - Ташкент, 1984. -120 с.

11.Мирзоев, С. Суннатхои махдллй ва сурудхои ягнобй. - Душанбе.- 2012. -167 с.

12.Назирчон, Турсунов. Асосхои этнологияи халки точик. - Хучанд, 1993. - 75 с.

13.Снесарев, Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. -М.: Наука, 1969. -336 с.

14.Чвырь,Л.А.Три «чилла» у таджиков//Этнография Таджикистана.-Душанбе,1985.-С.69-77

15.4умъаев, Р. Таваллуд ва тарбияи атфол дар байни точикони кух,истони Зарафшон. -Душанбе: Эр-Граф. - 2012. - 96 с.

REFERENCES:

1. Abashin, S.N. Kokil // Islam on the Territory of the Former Russian Empire: Encyclopedic Dictionary. Issue 4. - M., 2003. - P. 44 - 45.

2. Aminov, A. The Current Status of Traditional Celebrations and Ceremonies // Non-Material Culture of Tajik Nation (results of humanitarian expedition and art studies of PITFI employees in 2015). - Issue 1. - Dushanbe: Arzhang, - 2016. - 139 p.

3. Andreev, M.S. Tajiks of Khuf Valley (Upper Amu-Darya). Issue 1. - Stalinabad, 1953. - 248 p.

4. Ashirov,A.A.Ancient Religious Beliefs in the Traditional Life of the Uzbek People (based on the materials of Fergana Valley). Synopsis of doctoral dissertation in history.-Tashkent,2008.- P. 35-36.

5. Gafurov, A. Name and History: about Names of Arabs, Persians, Tajiks and Turks. Dictionary. -M.: Science, 1987. - 224 p.

6. Ershov, N.N., Kislyakov N.A., Peshreva E.M., Rusyaykina S.P. Culture and Life of the Tajik Collective Farm Peasantry. - M-L., 1954. - 231 p.

7. Ismoilov, H. Uzbek Language. - Tashkent, 1991. - 186 p.

8. Kislyakov, N.A. Family and Marriage among Tajiks: based on materials of the late of the XIX-th -the early of the XX-th centuries.- M.: Publishing-house of the Academy of Sciences of the USSR, 1959. - 268 p.

9. Mardonova A. Gahvorapush // Cultural Encyclopedia of the Tajik People. Editor-in-charge: N. Amirshoxi. - V.1. - Dushanbe: SIEMT, Dushanbe: Er-Graf, - 2015. - 667 p.

10. Minovarov, A.K. Development of Family Education in Uzbekistan. - Tashkent, 1984. - 120 p.

11. Mirzoev, S. Regional Traditions and Yaghnobi Songs. - Dushanbe, - 2012. -167 p.

12. Nazirjon, Tursunov. Grounds of Encyclopedia of Tajik Nation - Khujand, 1993. - 75 p.

13. Snesarev, G.P. Relics of pre-Muslim Beliefs and Rituals among the Uzbeks of Khorezm. - M.: Science, 1969. - 336 p.

14. Chvyr, L.A. Three "Chillas" among Tajiks // Ethnography of Tajikistan. - Dushanbe, 1985. - P. 69 - 77.

15. Jumayev, R. Birth and Upbringing of Children in the Diaspora among Zarafshan. - Dushanbe: ErGraf. - 2012 - 96 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.