Научная статья на тему '“АН-БОЁВУТ-2” ҒЎЗА НАВИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ'

“АН-БОЁВУТ-2” ҒЎЗА НАВИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
60
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ғўза нави / нав яратиш / “АН-Боёвут-2” / нав муаллифлари / экин майдони / солиштирма катталиклар / пахта етиштириш соҳаси. / cotton variety / breeding of cotton variety / “AN-Bayaut-2” / authors of the cotton variety / sown area / comparative values / raw cotton production industry.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — X. Ashurbekov, S. Odilov, R. Ashurbekov

Ушбу мақола ғўзанинг G. hirsutum L. турига мансуб ўрта толали эрта пишар ва вилт касаллигига чидамли “АН-Боёвут-2” навининг яратилиши тарихини ёритишга бағишланган. Нав, унинг Ўзбекистон иқтисодиётидаги ва пахта хом-ашёси етиштириш соҳасидаги ўрни кўриб чиқилган. Навнинг яратилишида қўлланилган асосий методлар ва унинг муаллифлари ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — X. Ashurbekov, S. Odilov, R. Ashurbekov

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A HISTORY OF CREATION OF COTTON VARIETY “AN-BAYAUT-2”

The article is devoted to describe the history of creation of the medium-fiber cotton variety “AN-Bayaut-2”, which belongs to the type G. hirsutum L. A place of this variety of cotton in the economy of Uzbekistan and the industry of raw cotton production is considered. Information about the methods that were used to create this cotton variety and its authors is provided.

Текст научной работы на тему «“АН-БОЁВУТ-2” ҒЎЗА НАВИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"АН-БОЁВУТ-2" ГУЗА НАВИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ТАРИХИ

Хомутбек Ашурбеков

"АН-Боёвут-2" гуза нави муаллифи, биология фанлари номзоди

Собир Одилов

"АН-Боёвут-2" гуза нави муаллифи, биология фанлари номзоди, нафакахур Розмат Хомутбекович Ашурбеков

техника фанлари номзоди, доцент, нафакахур https://doi.org/10.5281/zenodo. 7422487

Аннотация. Ушбу мацола гузанинг G. hirsutum L. турига мансуб урта толали эрта пишар ва вилт касаллигига чидамли "АН-Боёвут-2" навининг яратилиши тарихини ёритишга багишланган. Нав, унинг Узбекистон ицтисодиётидаги ва пахта хом-ашёси етиштириш соуасидаги урни куриб чицилган. Навнинг яратилишида цулланилган асосий методлар ва унинг муаллифлари уацида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: гуза нави, нав яратиш, "АН-Боёвут-2", нав муаллифлари, экин майдони, солиштирма катталиклар, пахта етиштириш со^аси.

ИСТОРИЯ ВЫВЕДЕНИЯ СОРТА ХЛОПЧАТНИКА "АН-БАЯУТ-2"

Аннотация. Статья посвящена освещению истории выведения средневолокнистого сорта хлопчатника "АН-Баяут-2", который относится к виду G. hirsutum L. Рассмотрены место этого сорта в экономике Узбекистана и отрасли производства хлопка-сырца. Описаны методы, которые были использованы при выведении этого сорта хлопчатника и изложены сведения о его авторах.

Ключевые слова: сорт хлопчатника, выведение сорта, "АН-Баяут-2", авторы сорта, посевная площадь, сравнительные величины, отрасль производства хлопка- сырца. A HISTORY OF CREATION OF COTTON VARIETY "AN-BAYAUT-2"

Abstract. The article is devoted to describe the history of creation of the medium-fiber cotton variety "AN-Bayaut-2", which belongs to the type G. hirsutum L. A place of this variety of cotton in the economy of Uzbekistan and the industry of raw cotton production is considered. Information about the methods that were used to create this cotton variety and its authors is provided.

Keywords: cotton variety, breeding of cotton variety, "AN-Bayaut-2", authors of the cotton variety, sown area, comparative values, raw cotton production industry.

Кириш

Мамлакатимиз иктисодиётига, кишлок хужалигига ва пахта хом-ашёси ишлаб чикариш сохдсига сезиларли х,исса кушган гуза навлари, бу навларнинг характеристикалари, навнинг яратилиши тарихи, уни яратиш жараёнларида кулланилган илмий-амалий услублар, навни яратиш жараёнларида иштирок этиб, нав яратилишига илмий х,исса кушган муаллифлар ва уларнинг илмий ишлари хдкидаги илмий ва тах,лилий макола ва материаллар генетика, селекция, уругчилик ва турдош сохдларда фаолият юритаётган профессор-укитувчилар, илмий ходимлар, ишлаб чикариш ходимлари, фермерлар, мутахассислар, ушбу йуналишлар ва мутахассисликлар буйича илмий иш олиб бораётган докторант ва магистрантлар, таълим олаётган талабаларнинг фаолиятларини мукаммаллаштириш учун фойдалидир. Бундай макола ва материаллар мос

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

укув дарсликлари материалларини узлуксиз ёки даврий равишда янгилаб, ривожлантириб бориш имкониятларини бойитади.

"АН-Боёвут-2" Fy3a нави хакида киска маълумот

Гузанинг G. hirsutum L. турига мансуб урта толали "АН-Боёвут-2" нави Узбекистон Республикаси фанлар академиясининг Усимликлар экспериментал биологияси институтида яратилган. Нав тезпишар булиб, усув даври уртача 120-125 кунни ташкил этади. "АН-Боёвут-2" нави экинларни синаш Давлат Х,айъатининг 1983 йил 31 март куни карори билан Сирдарё вилоятига минтакалаштирилган ва шу йилдан давлат реестрига киритилган. Нав Сирдарё ва Жиззах вилоятларининг асосий пахта майдонларида, Навоий вилоятининг Навбахор, Тошкент вилоятининг Бекобод, Тожикистоннинг Зафаробод туманида куп йиллар давомида 200 - 250 минг гектар ерда экилган [1-3].

"АН-Боёвут-2" навининг морфологик, биологик ва мухим хужалик белгилари, толанинг технологик сифати, вертицеллёз вилтга карши чидамлилиги, ишлаб чикариш шароитидаги самарадорлиги буйича маълумотлар тафсилотлари билан [2] да келтирилган. Бу гуза навини етиштиришда кулланилиши тавсия этилган агротехнологиялар эса [2, 3] ларда ёритилган.

"АН-Боёвут-2" гуза навининг асосий характеристикалари ва нав хакидаги бошка маълумотлар [1-5] ларда турли даражада ёритилган.

Навнинг кишлок хужалиги ва пахта етиштириш сохасидаги урни

"АН-Боёвут-2" мамлакатимизда ва кушни мамлакатларда энг узок муддат давомида экиб келинаётган гуза навидир. Бу гуза навининг яратилиш тарихи 1968 йилда бошланган булиб, у 1975 йилда нав сифатида шаклланган. "АН-Боёвут-2" Давлат нав синаш Х,айъати томонидан районлаштирилган муддатга кадар, яъни 1975 йилдан то 1983 йилгача кичик экин майдонларига экилган, 1983 йилдан то 2022 йиллар давомида эса катта экин майдонларига экиб келинмокда.

"АН-Боёвут-2" нави бошка мамлакатлар ва мамлакатимиз кишлок хужалиги ва пахта етиштириш сохасидаги турли максадларда олиб борилган илмий ишларда куп йиллар давомида кенг кулланилиб келинади. Энг кенг кулланиладиган www.soosle.com кидирув дастурига узбек тилида АН-Боёвут-2 сузи киритилганида 0,33 секундда 6470 та, рус тилида хлопчатник АН-Баяут-2 сузлар бирикмаси киритилганида 0,40 секундда 3110 та манбага, инглиз тилида AN-Bayaut-2 cotton variety сузлар бирикмаси киритилганида эса 0,41 секундда 7920 та манбага хавола килинганлиги бунга бир далилдир.

"АН-Боёвут-2" гуза навининг мамлакатимизнинг иктисодиётидаги, кишлок хужалиги ва пахта етиштириш сохасидаги роли ва урнини ёки кушган хиссасини [2,5] адабиётда келтирилган "АН-Боёвут-2" гуза навининг 1981-1995 йиллар давомидаги экин майдони, бу гуза навидан 1991-1995 йилларда тайёрланган пахта, "АН-Боёвут-2" гуза навининг хар йили кайта ишланган пахтасидан олинган тола чикиши натижалари хакидаги, хамда Узбекистон Республикаси Президентининг 2006-2016, 2018 йиллар учун, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1993, 1995-2005, 2019-2021 йиллар учун гуза навларини жойлаштириш ва пахта етиштиришнинг прогноз хажмлари тугрисидаги карорларида "АН-Боёвут-2" гуза навини жойлаштириш майдони хакидаги маълумотлардан фойдаланиб куйидагича хулосага келинган [5]: 1981-2021 йилларни уз

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ичига олган 40 йилдан ортик давр учун "АН-Боёвут-2" гуза нави экилган майдон 4827953 гектарни ташкил килади. Бу майдонни 1995-2000 йилларда мамлакатимизда 1 йилда пахта етиштириш учун гуза навлари экилган майдон билан солиштирсак, натижа тахминан 3,2 га тенг эканлиги келиб чикади. Агар бу майдонни 2019-2021 йилларда мамлакатимизда 1 йилда пахта етиштириш учун гуза навлари экилаётган майдон билан солиштирсак, натижа тахминан 4,67 га тенг эканлиги келиб чикади. Бу курсаткичларни бошкача сузлар билан ифодалаганда, "АН-Боёвут-2" гуза навидан деярли 40 йилдан ортик давр мобайнида йигиб олинган пахта хосили Республикамизда 1995-2000 йиллар даврининг тахминан 3,2 йили давомида, 2019-2021 йиллар даврида эса тахминан 4,67 йил давомида йигиб олинган пахта хосили хажми билан солиштирса бщладиган катталикларга тенг.

Навнинг яратилиши тарихи

Навга булган э^тиёжнинг юзага келиши. 20 асрнинг 60- ва 70- йилларида пахта хом ашёсининг ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш хосилдорлиги юкори булган ва касалликларга чидамли булган гуза навларини тадбик килиш, гузаларни алмашлаб экишни узлаштириш, гуза экин майдонларини янги узлаштирилган ерлар хисобига кенгайтириш йулларини куллаш оркали амалга оширилган эди [6, 3-бет]. Уша йилларда пахтачиликда эришилган муваффакиятларда генетика, селекция ва уругчилик сохаларида олиб борилган илмий ишлар катта роль уйнади [6, 4-бет]. 3-5 ва ундан купрок генерация давомида узгарувчан пасайтирилган температура (харорат) ва узайтирилган ёруглик куни шароитларида гузани максадга эришишга интилувчанлик билан етиштириш, хамда гузанинг тезпишарлиги, хосилдорлиги юкорилиги билан ажралиб турганларини танлаш Усимликлар экспериментал биологияси институтининг селекционер ходимларига янги селекция тизмаларини шакллантиришга ва улардан тезпишар ва хосилдорлиги юкори гуза навларини етиштириб чикаришга имкон берди [6, 7-бет].

Шу ишлар натижасида эришилган муваффакиятлардан бири булиб, 1960-йилларнинг охирида ишлаб чикаришда вилтга чидамли булган янги "Тошкент" навлари гурухи кулланила бошланди. Бу навлар бирламчи даврларда бир хил тузилишга эга булмаганлик билан ажралиб турар эди.

Шу даврда Усимликлар экспериментал биологияси институтининг С. С. Содиков рахбарлик килаётган "Усимликларнинг наслдан наслга утишини бошкариш" ("Управление наследственностью растений") лабораторияси учун янги яратилаётган гуза навларига институт каталоги буйича "АН-201" дан то "АН-300" гача булган ракамлар берилган эди [7].

С. С. Содиков лабораторияси ходимлари томонидан "АН-201" дан то "АН-212" гача янги навлар яратилди. Институтнинг янги навлари булмиш АН-208, АН-209, АН-210, АН-211, АН-212, «Тошкент-1», «Тошкент-2», «Тошкент-3» ва бошкаларни купайтириш, ишлаб чикариш синовларини утказиш ва тадбик килиш жараёнларида гуза навлари популяцияларининг тузилишини шакллантириш муаммолари мавзулари аникланди ва ривожлантирилди [6, 7-бет].

Бу навлар ичидаги "АН-209", "АН-210", "АН-211" , "АН-212" узларини яхши курсатган эди [6-8].

"АН-209" ва "АН-212" навлари юкори нав тозалиги билан характерланган булиб, уша даврларда катта майдонларга экиладиган 108-Ф навидан тупининг куйи погоналарида шохланиш характерига кура етарлича аник сезиларли даражада турли сифатлилик билан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ажралиб турар эди. Тажрибалар шуни курсатдики, "АН-209" ва "АН-212" янги навлар популяция таркибида маълум булган турли сифатлилиги билан бирга 108-Ф навига Караганда яшовчанлиги, тезпишарлиги ва хосилдорлиги хам юкори эди [6, 270-273-бетлар].

Иссиксеварлигини пасайтириш ва узайтирилган ёруглик куни шароитларига мослашувчанлигини ошириш йули билан яратилган янги "АН-208", "АН-209" ва "АН-212" навларининг стандарт 108-Ф навидан устунликлари Усимликлар навларини синаш тизимида, «Боёвут-1», «Боёвут-2» пахта совхозларида, Сирдарё вилоятидаги Максим Горький номидаги колхозда, Узбекистон фанлар академияси "Биолог" илмий ишлаб чикариш бирлашмаси Усимликлар экспериментал биологияси институтининг Оккургон туманидаги экспериментал базасида ва бошка хужаликларда ишлаб чикариш синовларида тасдикланди [6, 274-275-бетлар].

Шулар каторидаги "АН-209" нави кечпишар С-1225 навини популяцияларини пасайтирилган харорат шароитларида ва иссиксеварлиги камрок тупларини танлаш оркали етиштириб яратилган. Бу нав бирламчи навдан тезпишарлиги буйича 10-15, стандарт 108-Ф навидан эса 3-4 кунларга устун эди. Кусакларини очилиши суръати (темпи) эса С-1225 ва 108-Ф навларидан анча катта эди [6, 274-275-бетлар]. Худди шу услуб билан уртакечпишар 108-Ф навидан яратилган янги "АН-212" нави бирламчи 108-Ф навидан 10-12 кун эрта етилар эди. Шу билан бирга "АН-209" ва "АН-212" навлари бирламчи навларнинг морфологик ва хужалик учун кадрли белгиларини, жумладан, шакл, кусак ва барглар улчамлари, узунлиги, метрик раками, тола чикиши ва бошкалар, узларида саклаб колишди. С-1225 навидан худди шу усулда олинган «АН-208» навини солиштирма урганилганида худди шундай натижалар кузатилди [6, 275-бет]. «Боёвут-1», «Боёвут-2» пахтачилик совхозларида олиб борилган ишлаб чикариш синовлари "АН-209" ва "АН-212" гуза навларининг илдиз ва ер усти тизимлари стандарт 108- Ф нави тизимларига нисбатан бакувватрок эканлигини курсатди. Ушбу хусусиятлари сабабли бу навларнинг бошлангич ривожланиш даврларида сугоришга булган талаблари камрок ва органо-минерал озикларни (угитларни) фаолрок узлаштирар эди [6, 275-бет].

"АН-209" нави Усимликлар навларини синаш тизими томонидан 1963 йилдан бошлаб кенгайтирилган микёсда синаб келинган. Пахта хом-ашёси хосили буйича 1963 йилда бу нав 108-Ф навидан 14 нав синаш участкаларидан 8 тасида, 1964 йилда 17 нав синаш участкасидан 8 тасида, 1965 йилда 17 нав синаш участкаларидан 16 тасида, 1966 йилда 18та нав синаш участкаларидан 13 тасида устун булган. Тола чикиши буйича эса худди уша йиллари мос равишда 10, 13, 8 ва 9 нав синаш участкаларида устун булган. "АН-209" навини Навоий, Бухоро, Шахрисабз, Денов, Охунбобоев ва Чуст давлат нав синаш участкаларида 4 йил давомида синаш натижалари унинг 108-Ф навига нисбатан хосилдорлиги ва тола чикиши буйича очик устунлигини курсатди [6, 278-279-бетлар].

"АН-209" ва "АН-212" навларининг устунлигини курсатадиган худди шунга ухшаш маълумотлар 1966 йилда ишлаб чикариш тажрибаларида хам олинган. Масалан, «Боёвут-1» совхозининг «Республика 40 йиллиги» булимида 16,08га майдонга экилганида уртача гуза хосилдорлиги режада 29,2 ц/га белгиланган холида 33,4 ц/га ни ташкил килди. Шу жумладан, ёки хусусан, «АН-209» нави учун 33,1 ц/га, эртапишарлиги юкорирок булган "АН-212" нави учун эса 36,8 ц/га ни ташкил килди. 1967 йили эса "АН-209" нави «Боёвут-1» совхозининг «Республика 40 йиллиги» булимида 621га майдонга, «Боёвут-2»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

совхозининг №1 ва №4 булимларида эса 1532га майдонга, Узбекистон фанлар академияси "Биолог" илмий ишлаб чикариш бирлашмаси Усимликлар экспериментал биологияси институтининг Оккургон туманидаги экспериментал базасида 53 га майдонга ва бошка хужаликларда хаммаси булиб, тахминан 2300га майдонга экилган [6, 279-бет].

Усимликлар экспериментал биологияси институти ходимларининг маълумотларига кура, "АН-209" гуза навининг вилт касаллигига чидамлилиги 108 -Ф навига караганда бир неча марта каттарок. Усимликлар навларини синаш тизими маълумотларига кура, навларни синаш Давлат комиссиясининг Избоскан энтомофитопатологик участкасининг сунъий равишда вертицеллёз вилти билан зарарлаштирилган кисмида "АН-209" гуза навининг вилт билан захарланганлиги 1966 йилда стандарт 108-Ф навининг захарланганлигидан катта эмас [6, 279-бет].

Аммо, Verticillum dahlia Kleb замбуругининг Узбекистон пахта хужалиги майдонларида кенг таркалиши ва концентрациясининг ошиб кетиши сабабли ушбу навларнинг купайтирилиши ва ишлаб чикаришга тадбики буйича ишларни давом эттириш тухтатилган эди [6, 279- бет].

Навнинг яратилишидаги биринчи цадамлар ва режа. Шу даврга келиб, янги вилтга чидамли булган "Тошкент" навлари гурухини ишлаб чикаришда кулланилишида эришилган ютукларни самарали давом эттириш жуда мухим эди. Уша даврда лабораторияда кичик илмий ходим лавозимида ишлаётган биология фанлари номзоди Хомутбек Ашурбеков ва кичик илмий ходим Собир Одилов олдига юкори сифатли ва юкори тола чикишли, тезпишар, хосилдор навлар яратиш максади куйилди. Уз сохалари буйича бой илмий ва амалий тажрибага эга булган бу илмий ходимларнинг иккаласи хам Усимликлар экспериментал биологияси институтининг "Усимликларнинг наслдан наслга утишини бошкариш" ("Управление наследственностью растений" ) лабораториясида фаолият олиб боришлари билан бирга Собир Одилов 1961 йилдан, Хомутбек Ашурбеков эса 1964 йилдан буён лабораториянинг Сирдарё вилоятининг "Боёвут-1" совхозида жойлашган тажриба участкасида хам лабораториянинг илмий-амалий тажрибалари билан чамбарчас боглик булган илмий изланишларини бажариш устида ишлашар эди. 1967 йилдан Хомутбек Ашурбеков ушбу тажриба участкасида лабораториянинг экспедиция гурухининг рахбари хам эди. Ушбу максадга эришиш учун юкорида келтирилган "Тошкент" гурухи навлари популяциясидан алохида биотиплар ажратиб олиш, уларнинг гулларини уз-узидан чанглатиш йули билан тоза тизмалар яратиш, кейинчалик уз-узидан чанглатилган гузаларни гибридлаш учун бошлангич шакллар ва тизмалараро материаллар олиш учун ишлатиш режалаштирилди [7, 10-13].

Бу ишларнинг бирламчи кадамлари сифатида [7, 11] да куйидаги сатрлар келтирилган: "... 1968 йили кузида домламиз С. С. Содиков "Тошкент-1", "Тошкент-2", "Тошкент-3" гуза навларининг етакчи муаллифи Содик Мирахмедовдан шу йилги манбадан, яъни "Тошкент-1", "Тошкент-2", "Тошкент-3" гуза навларининг чигитидан 3.0 кг дан Хомутбек Ашурбековга беринг" деб сураган. Уша вактда мен Боёвутдан келиб, шу уругларни Боёвутга олиб бориб 1969 йили "Боёвут-1" пахта совхозининг "Республика 40 йиллиги" булимидаги тажриба участкамизга ходимлар билан биргаликда экдим."

Навнинг яратилиши жараёни. Лабораторияда уша пайтда янги яратилган "АН-209" навидан "Л-1174", "Л-1175", "Л-1179", "Л-1180", "Л-1359" ва бошка тизмаларни ажратиб олинган эди. Тажрибалар схемасида бу олинган тизмалар куйидагича белгиланган: "АН-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

209"/ "Л-1174", "АН-209"/ "Л-1175", "АН-209"/ "Л-1179", "АН-209"/ "Л-1180", "АН-209"/"Л-1359". 1969 йилда Хомутбек Ашурбеков ва Собир Одилов "Боёвут-1" пахта-совхози шароитларида "Тошкент" навлари гурухи популяциясининг генетик тузилиши ва уларнинг гомеостазларини урганишни бошлашди. 1969 йилнинг охирида "Тошкент-1" навидан 7та, "Тошкент-2" навидан 6та, "Тошкент-3" навидан 6та морфо-биологик ва хужалик учун кимматли белгилари турли булган тизмалар ёки биотиплар ажратиб олишди [10,11]. Кейинги йилларда улар бу тизмаларни ками-кустини тугрилаш ва шу билан бир вактда тизмалараро чатиштириш ишларини олиб боришди. Бунинг натижасида "Л-1179", "Л-1180", "Л-1359" тизмаларга ухшаш булган морфологик белгилари билан фарк киладиган тизмаларни "Тошкент-1" ва "Тошкент-2", "Тошкент-3" навларидан хам ажратиб олишди ва биотипларга булишди. Бу тизмалар кейинчалик тизмалараро гибридлаш учун ишлатилди. Масалан, тажрибалар схемасида "Тошкент-1" навидан олинган тизмалар куйидагича белгиланди: "Л-1179-Т-1", "Л-1180-Т-1", "Л-1359-Т-1" ва хоказо. Кейин эса уларни "АН-209" навидан олинган тизмалар билан чатиштиришди. Яъни "АН-209"/"Л-1179", "АН-209"/"Л-1180", "АН-209"/"Л-1359" ларни "Л-1179-Т-1", "Л-1180-Т-1", "Л-1359-Т-1" билан чатиштиришди. Бу утказилган тажрибаларни куйидагича белгиланди: "АН-209" /"Л-1179" * "Л-1179-Т-1", "АН-209" /"Л-1180" * "Л-1180-Т-1", "АН-209"/"Л-1359" * "Л-1359-Т-1".

"АН-209" навидан якка танлов йули билан олинган тизма "АН-209"/"Л-1179" билан "Тошкент-1" навидан олинган "Л-1179-Т-1" тизмаларни кайтарма чатиштириш натижасида олинган "АН-209" /"Л-1179" * "Л-1179-Т-1" тизмалар уз хусусиятларини йукотмаган холда ота-оналаридан уртача устунлигини курсатди. Ота-оналари тугри танлангандагина дурагайлар ташки куринишидан бир хил, генетик жихатдан хар хил булиб, уз хусусиятини саклаб колди. Кейинги йилларда бу икки олим яратилган тизмаларни ривожлантириш билан шугулланишда давом этишди. Юкорида келтирилганларидан ташкари, бу икки олим томонидан тизмалараро чатиштиришларни амалга оширилганидан кейин "Л-2563", "Л-2573", "Л-2586", "Л-2944", "Л- 2948", "Л -2962" ва бошка тизмалар ажратиб олинди ва 1976 йилга кадар ками-кустини тугрилаб доимий (констант) шакл даражасига етказилди [10-12]. Бунинг натижасида истикболли тизмалар орасидан энг яхши натижага эга булган тизма "Л-2948" ажратиб олинди. 1974 йилда бу тизма "АН-214" деб юритиладиган булди. 1976 йилда совхоз директори С. Атаханов ва бошка рахбарлар "Сизлар бу навни Боёвутда экдинглар, бу янги навни "АН-Боёвут" деб атанглар" деб таклиф килишганларидан кейин Усимликлар экспериментал биологияси институтининг илмий ходимлари бу навни "АН-Боёвут" деб аташга рози булишди [7]. Шундай килиб, юкорида келтирилган тизмалардан "АН-Боёвут-1" ва "АН-Боёвут-2" гуза навлари ажратиб олинди. Усимликларнинг экспериментал биология институти рахбарияти "АН-Боёвут-2" гуза нави 1978 йилда яратилган деб таъкидлаган [14]. "АН-Боёвут-1" гуза нави 1977 йилда, "АН-Боёвут-2" гуза нави эса 1979 йилда ^ишлок хужалик экинларининг навини синайдиган Давлат комиссиясига топширилди. Тадкикотларнинг бошка тафсилотлари, улардан олинган натижалар бутун тафсилотлари билан муаллифлар томонидан ёзилган адабиётлар ва манбаларда келтирилган [9-19].

Навни минтацалаштириш учун нав синаш шахобчаларига топширилиши. 1976 йили Давлат нав синаш шахобчаларига бу нав "АН-214" номи билан топширилган эди. Бу

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

хол институтнинг 1975 йилнинг 3 декабрида булиб утган Илмий Кенгаши мажлиси кабул килган карорнинг 1 - бандида акс этган (баённома №22). Илмий Кенгашнинг шу мажлисининг кабул килган карорнинг 2- бандида эса навнинг авторлик хиссалари С.С. Содиковга 40%, Х.Ашурбековга 30%, С. Одиловга 30% килиб таксимланган эканлиги акс эттирилган. Бу мажлис карорининг иккала бандлари Илмий Кенгаш мажлисининг 22 -баённомаси килиб хужжатлаштирилган.

Шу даврда бу гуза нави чигитини купайтириб, Боёвут-1 совхозининг 8-булимининг хамма экин майдонига экилган. Бундан ташкари Тургун Ахмедов номидаги 9-А совхознинг 20 гектар майдонига хам экилган.

Вокеалар шундай давом этдики, биология фанлари номзоди булганилигига 7 йилдан купрок вакт утган булишига карамай Хомутбек Ашурбековни унинг илмий рахбари ва лаборатория мудири С. С. Содиков катта илмий ходим лавозимига утказмади. Оилавий шароитини яхшилашга булган зарурат ва ишлаб чикаришда малакали ва тажрибали мутахассисларга булган талаб шуни такозо этдики, Х. Ашурбеков 1975 йилда Сирдарё вилоятининг Тургун Ахмедов номидаги 9-А совхозига бош агроном лавозимига ишга утиб кетди. Собир Одилов эса биология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун бажараётган илмий иши буйича диссертациясини химоя кила олмади. Шу ва бошка сабабларга кура Собир Одилов 1976 йилнинг ноябрь ойида ишдан бушаб кетди. Шу вактда С. С. Содиков уша даврда Луб толали экинлари станциясида катта илмий ходим лавозимида ишлаётган Соли Султановни чакириб олиб: "Сизни лабораторияга катта илмий ходим килиб ишга оламан. Х. Ашурбеков ва Собир Одиловлар узларининг яратган янги навини ташлаб кетишди. Шу ишни давом эттирасиз. Мен Сизни шу нав муаллифлигига кушаман", - деган [7]. Шундай килиб, бу даврга келиб яратиб булинган "АН-Боёвут-2" навини районлаштиришга топширишгача булган 1977 ва 1978 йилларда бажарилиши лозим булган агротехнология ишларининг колган кисмларини Соли Султанов давом эттирган. Агротехнология ишларини бажариш билан бирга у гуза гулларининг гетеростилиясини урганиш буйича илмий иш олиб борган ва бу ишини 1996 йилда чоп этилган китобида [2] "АН-Боёвут-2" навини яратишга кушган хиссаси сифатида талкин этишга харакат килган.

Навнинг минтацалаштирилиши. Шундай килиб, Усимликлар экспериментал биологияси илмий ходимлари томонидан энг яхши тизмаларни вилтга чидамли булган «Тошкент-1», «Тошкент-2» ва «Тошкент-3» навларининг мос тизмалари билан синчковлик билан танлаш ва гибридлаш натижасида вилт билан кучли захарланган майдонларда олимлар томонидан вилтга чидамли янги истикболли тизмалар яратилди. Бу тизмалардан олинган "АН-Боёвут-2" нави стандарт нав «Тошкент-1» билан нав синашдан муваффакиятли утди.

"АН-Боёвут-2" нави экинларни синаш Давлат Х,айъатининг 1983 йил 31 март куни карори билан Сирдарё вилоятига минтакалаштирилган ва шу йилдан давлат реестрига киритилган. Нав муаллифларига 1983 йилнинг 30 мартдаги аризага кура ССР Иттифоки ^ишлок хужалик вазирлиги "АН-Боёвут-2" навига № 3743 ракамли Муаллифлик гувохномаси берилган [4]. Кейинчалик Узбекистон Республикаси Фан ва Техника Давлат ^умитаси кошидаги Селекция ютукларини хукукий мухофаза килиш агентлиги томонидан муаллифларга 1979 йилдан кучда булган селекция ютуклари муаллифи эканликларини тасдиклайдиган Селекционерлик гувохномаси берилган. Бу хужжат

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Узбекистон Республикаси селекция ютуклари реестрида 1999 йилнинг 20 августида руйхатга олинган.

Макола материаллари буйича изохлар ва мурожаат

Мацола материаллари буйича изохлар: 1. Муаллифлар "АН-Боёвут-2" гуза навидан 1981 - 2021 йилларни уз ичига олган 40 йилдан ортик муддат давомидаги хар бир йил учун олинган хосил хакидаги аник маълумотларни топа олишмаганлиги сабабли ушбу маколада курсаткич сифатида экин майдони катталигидан фойдаланилган. 2. Муаллифлар "АН-Боёвут-2" гуза навидан 2017-йил учун экин майдони ва олинган хосил хакида маълумотларни маколани чоп этишга топширишга кадар топа олишмаганлиги сабабли ушбу маколада 2017- йилга тегишли маълумотлардан фойдаланилмаган.

Мурожаат. Ушбу макола муаллифлари "АН-Боёвут-2" гуза навига, навнинг кишлок хужалиги ва пахта хом-ашёси ишлаб чикариш сохасидаги урни, бу сохага кушган хиссаси, навни яратиш жараёнларида кулланилган илмий-услублар ва навнинг яратилиши тарихига оид илмий-амалий материаллари, 40 йилдан ортик давр давомида мамлакатимиз иктисодиётига уз хиссасини кушиб келаётган бу навни яратган муаллифларнинг нав яратилишидаги урни ва кушган хиссалари, ва бу муаллифлар кандай такдирланганликлари хакида материаллари бор ташкилот ва инсонлардан уша материаллардан вактинча фойдаланишга имкон беришларини илтимос килишади. Бу ташкилотлар ва инсонларнинг ёрдами билан олинган маълумотлар ва тафсилотлар "АН-Боёвут-2" гуза нави хакидаги илмий-амалий материалларни ва ахборотни бойитиш имконини берган булар эди. Бундан ташкари бу навни яратган муаллифларнинг нав яратилишидаги урни ва кушган хиссалари, ва бу муаллифлар уз фаолиятлари самарали натижалари учун кандай такдирланганликлари хакидаги материаллар уз хаётини илмий изланишлар олиб боришга багишлаш орзу нияти бор ёш мутахассисларни тугри йул танлашига йуналтирувчи ахборот булиб хам хизмат килган булар эди.

Хулоса

Шундай килиб, ушбу маколада 1968-1983 йилларда Узбекистон фанлар академияси "Биолог" илмий ишлаб чикариш бирлашмаси Усимликлар экспериментал биологияси институти лабораторияси илмий ходимларининг Сирдарё вилояти Боёвут туманидаги Боёвут совхоз-техникумининг уртача шурланган тузли ер шароитида илмий ишлари муваффакиятли натижа билан якунланлиги ва уша давр учун истикболли хосилдор, эрта пишар ва вертицеллёз вилт касаллигига нисбатан толерантлик хусусиятига эга булган "АН-Боёвут-2" гуза навининг яратилиши тарихи киска ёритилди. Муаллифлар бу маколада келтирилган материаллар мос укув дарсликлари ва илмий ишлар материалларини узлуксиз ёки даврий равишда янгилаб, ривожлантириб боришда фойдали булади деб умид киладилар.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

REFERENCES

1. Иксанов М.И. Каталог сортов хлопчатника. Ташкент. РЦНТИ "Узинформагропром". 1983. - 132с.

2. С. Султонов. Гуза навларининг хосилдорлигини оширишда уругчиликни илмий асослари (АН-Боёвут-2 гуза нави мисолида). Тошкент. 1996. - 96 бет.

3. Ш.Тешаев, Б. Холиков, Ш.Намазов, Мирзажонов, А.Авлиёкулов, Н. Ибрагимов, Ф. Тешаев, Ш.Т. Хужаев, Ш. Абдуалимов, Б. Ниязалиев, Ж.Ахмедов, Г. А. Безбородов, Ж. Шадманов, Б. Тиллабеков, Ф. Хасанова, А.У. Саъдуллаев, Х. Махсадов, С. Уралов, А. Нуриддинов, М. Хасанов, А. Иминов, Д. Мавлянов, М. Мамасалиев. Жиззах вилоятида экилаётган гуза навларини етиштириш агротехнологияси. ПСУЕАИТИ. Узбекистон кишлок хужалиги илмий ишлаб чикариш маркази. Узбекистон Республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги. Тошкент. 2017. ПСУЕАИТИ. 39бет.

4. Официальный бюллетень Государственного комитета СССР по делам изобретений и открытий. Всесоюзный научно-исследовательский институт патентной информации. Москва. 1988. №4, стр. -270.

5. Р. Х. Ашурбеков, Д. Э. Эшмурадов. "АН-Боёвут-2" гуза навининг пахта етиштиришдаги урни. "Узбекистонда илм-фаннинг ривожланиш истикболлари" мавзусидаги куп тармокли, халкаро илмий-амалий анжуман материаллари туплами. 2022 йил 30 ноябрь. Тошкент. - 739-747 бетлар.

6. C. C. Садыков. Повышение скороспелости и урожайности хлопчатника. Ташкент. Фан. 1972. - 224 стр.

7. Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Генетика ва Усимликлар Экспериментал биологияси Институти директори А. А. Абдукаримов номига Х. Ашурбеков ва С. Одиловлар томонидан 2002-2003 йилларда "АН-Боёвут-2" гуза навининг келиб чикиши ва яратилиши тарихи ва муаллифлар хакида юзага келган саволлар буйича ёзилган кулёзма шаклдаги ва терилган "Тушунтириш хати".

8. С. С. Садыков, С. Одилов. Влияние условий почвенного питания на формирование популяции селекционных сортов хлопчатника. Генетические исследование хлопчатника. Материалы Первого генетического совещания по хлопчатнику. 9-13 сентября 1968г. Ташкент. Фан. 1971. - стр. 157-170.

9. С. Одилов. Формирование селекционных линий, вычлененных из популяции сортов хлопчатника. В книге "Генетика и селекция хлопчатника." ИЭБР. Узбекское отделение ВОГиС имени Н. И. Вавилова. АН УзССР. Ташкент. "Фан". - 1976. стр. 127-133.

10. Письмо Ашурбекова Х. от 18.Ш-1978года Председателю Государственной комиссии по сортоиспытанию сельскохозяйственных культур МСХ СССР тов. М. А. Федину.

11. Письмо Ашурбекова Х. директору Института экспериментальной биологии растений АН УзССР Д. А. Мусаеву от 1 февраля 1983г.

12. Письмо Ашурбекова Х. и Одилова С. секретарю первичной партийной организации Института экспериментальной биологии растений АН УзССР тов. Р. А. Азимову от 9 февраля 1983г.

13. Письмо Ашурбекова Х. кандидату в члены Политбюро ЦК КПСС, первому секретарю ЦК Компартии Узбекистана тов. Рашидову Ш. Р., написанное в марте 1983г.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

14. Ответное письмо и.о. Президента АН УзССР К.И. Лапкина от 19 апреля 1983 года под № 15/1851-111 на письмо Х. Ашурбекова.

15. С. С. Садыков, Х. Ашурбеков. Метод межлинейной гибридизации хлопчатника. В книге "Генетика и селекция хлопчатника." Институт экспериментальной биологии растений. Узбекское отделение ВОГиС имени Н.И. Вавилова. АН УзССР. Ташкент. "Фан". - 1976. - стр. 121-127.

16. Х. Ашурбеков. Анализ межлинейных гибридов хлопчатника по хозяйственно-ценным признакам. Труды ВНИИСХ им. Г.С. Зайцева "Генетика, селекция и семеноводство хлопчатника и люцерны". Выпуск 18. Управление пропаганды и внедрения достижений науки, техники и передового опыта. МСХ Узбекской ССР. Ташкент. 1980. - стр. 77-83.

17. С. Одилов. К вопросу формирования биологических и хозяйственных признаков у популяции сортов хлопчатника. Сборник научных трудов ВНИИСХ им. Г.С. Зайцева "Генетика, селекция и семеноводство хлопчатника и люцерны". Управление пропаганды и внедрения достижений науки, техники и передового опыта. МСХ Узбекской ССР. Выпуск 18. Ташкент. 1980. - стр. 101-106.

18. Х. Ашурбеков. Влияние различных приёмов переопыления цветков в пределах популяции у сортов хлопчатника на некоторые их свойства и признаки. В книге "Генетика хлопчатника". Институт экспериментальной биологии растений. АН Узбекской ССР. Ташкент. Фан. 1972. - стр. 52-58.

19. С. Одилов Фенотипический анализ генетической структуры популяции сортов хлопчатника. В книге "Генетика хлопчатника". Институт экспериментальной биологии растений. АН Узбекской ССР. Ташкент. Фан. 1972. - стр. 58-65.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.