Научная статья на тему 'УРУҒЛИК СИФАТИНИ АНИҚЛАШДА ЭКСПРЕСС ТАХЛИЛЛАРНИНГ АХАМИЯТИ'

УРУҒЛИК СИФАТИНИ АНИҚЛАШДА ЭКСПРЕСС ТАХЛИЛЛАРНИНГ АХАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
124
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
уруғлик чигит / маркетинг / таҳлил / хаётчанлик / тезкор таҳлил / тетразолиум / нав / ISTA / seed material / marketing / analysis / germination / express / tetrazolium / batch / variety / ISTA.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Козубаев Шухрат Саттарджанович, Абдувахидов Ғиёс Қурбоналиевич, Абдурахманова Нодира Данияровна

Юртимизда уруғ маркетингини ривожлантиришда ҳалқаро ISTA талабига мувофиқ уруғларнинг ҳаётчанлик сифатини тезкор аниқлаш (тетразол) усули ғўза уруғчилигида ўрганилди. Ҳалқаро ISTA стандарт талабларида уруғларнинг бир қанча меьёрий кўрсаткичлари келтирилган бўлиб, Халқаро ташкилотлар билан яқин ҳамкорлик қилишда уруғ маркетинги (ҳалқаро ҳамкорлик) жараёнларини соддалаштирадиган усуллардан бири бўлган-экспресс таҳлилидан (тетразолиум усули) кенг фойдаланилади. Бироқ ушбу усул Республикамизда стандартлаштирилмаганлиги сабабли, ғўза ўсимлигида экспресс усулнинг афзалликлари ўрганилди ва ижобий натижалар олинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SIGNIFICANCE OF RAPID ANALYSIS IN DETERMINING THE QUALITY OF SEEDS

With the development of seed production in our country, in accordance with the requirements of the international ISTA, the method of express determination of seed germination (tetrazol) was studied in cotton seed production. The requirements of the international standard ISTA indicate a number of normative indicators of seeds, and in close cooperation with international organizations, express analysis (tetrazolium method) is widely used, which is one of the methods that simplify the process of selling seeds (international cooperation). In the conditions of our republic at the cotton mill, the advantages of this method were studied and positive results were obtained.

Текст научной работы на тему «УРУҒЛИК СИФАТИНИ АНИҚЛАШДА ЭКСПРЕСС ТАХЛИЛЛАРНИНГ АХАМИЯТИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УРУГЛИК СИФАТИНИ АНЩЛАШДА ЭКСПРЕСС ТАХЛИЛЛАРНИНГ

АХАМИЯТИ Козубаев Шухрат Саттарджанович

К.х.ф.д., профессор, лаборатория мудири, ПСУЕАИТИ, Тошкент вилояти, paxtauz@mail.ru

Абдувахидов Гиёс ^урбоналиевич

кичик илмий ходим, ПСУЕАИТИ, Тошкент вилояти, giyos981589@mail.ru Абдурахманова Нодира Данияровна

кичик илмий ходим, ПСУЕАИТИ, Тошкент вилояти, rspss@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7365666 Аннотация. Юртимизда уруг маркетингини ривожлантиришда %алцаро ISTA талабига мувофиц уругларнинг %аётчанлик сифатини тезкор аницлаш (тетразол) усули гуза уругчилигида урганилди.

%алцаро ISTA стандарт талабларида уругларнинг бир цанча меьёрий курсаткичлари келтирилган булиб, Халцаро ташкилотлар билан яцин %амкорлик цилишда уруг маркетинги (щлцаро %амкорлик) жараёнларини соддалаштирадиган усуллардан бири булган-экспресс та%лилидан (тетразолиум усули) кенг фойдаланилади. Бироц ушбу усул Республикамизда стандартлаштирилмаганлиги сабабли, гуза усимлигида экспресс усулнинг афзалликлари урганилди ва ижобий натижалар олинди.

Калит сузлар: уруглик чигит, маркетинг, та%лил, хаётчанлик, тезкор та%лил, тетразолиум, нав, ISTA.

ЗНАЧЕНИЕ ЭКСПРЕСС-АНАЛИЗОВ В ОПРЕДЕЛЕНИИ КАЧЕСТВА СЕМЯН Аннотация. При развитии семеноводства в нашей стране, в соответствии с требованиями международной организации ISTA, в семеноводстве хлопчатника изучен метод экспресс-определения (тетразолиевый метод) всхожести семя.

В требованиях международного стандарта ISTA указан ряд нормативных показателей семян, а в тесном сотрудничестве с международными организациями широко используется экспресс-анализ (тетразолиевый метод), который является одним из методов, упрощающих процессы реализации семян (международное сотрудничество). Но, так как это метод в условиях нашей республики не стандартизирован, были изучены преимущества этого метода на хлопчатнике и получены положительные результаты.

Ключевые слова: семена посевные, маркетинг, анализ, жизнеспособность, экспресс анализ, тетразолий, партия, сорт, ISTA.

THE SIGNIFICANCE OF RAPID ANALYSIS IN DETERMINING THE QUALITY OF

SEEDS

Abstract. With the development of seed production in our country, in accordance with the requirements of the international ISTA, the method of express determination of seed germination (tetrazol) was studied in cotton seed production.

The requirements of the international standard ISTA indicate a number of normative indicators of seeds, and in close cooperation with international organizations, express analysis (tetrazolium method) is widely used, which is one of the methods that simplify the process of selling seeds (international cooperation). In the conditions of our republic at the cotton mill, the advantages of this method were studied and positive results were obtained.

Keywords: seed material, marketing, analysis, germination, express, tetrazolium, batch, variety, ISTA.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Кириш. Х,озирда Аграр сохдсидаги ишларни ривожлантириш максадида Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "^ишлок хужалиги экинлари уругчилигини янада ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-106-сонли карори кабул килинган булиб, ушбу карорда уругчилик субъектларида етиштирилган пахта, бошокли дон, сабзавот, полиз, мойли, дуккакли ва озука экинлари уругликларини халкаро стандартларга мос равишда тайёрлаш ва кадоклаш хдмда ички ва ташки бозорга "Uzbek seeds" миллий бренди асосида сотиш вазифаси долзарб ахдмият касб этади.

Дунёдаги куплаб пахта етиштирувчи давлатлар сифатли уругларни тайёрлашда халкаро ISTA (International Seed Testing Association) ташкилотининг стандарт талабларига асосан илмий изланишлар олиб борадилар. Шу жумладан, йирик уругчилик корпорациялари уруг маркетинги операцияларини амалга оширишда ISTAнинг мувофиклик сертификатига эга булиши талаб этилади.

Пахта етиштирувчи давлатлар 100 дан ортик булиб, махдллий пахта уругларини ишлаб чикаришга каратилган. Етакчи уринларни Х,индистон (1252,4 тонна), Хитой (1067,9 тонна), А^Ш (5654,0 тонна) каби давлатлар эгаллайди. Узбекистон пахта уругини ишлаб чикариш буйича олтинчи уринни эгаллаб, 1374,0 тонна уруг етиштиради. Гуза уругчилиги ривожланган дунёнинг етакчи мамлакатларида жах,онда юз бераётган озик-овкат хдвсизлигини олдини олиш ва сифатли мах,сулотларни етиштириш хдмда уруглар сифатини яхшилашга каратилган илмий изланишлар долзарблигини йукотмаган.

Тадкикот объекти ва услубиёти сифатида ПСУЕАИТИ, Тошкент ва Андижон вилоятлари пахта тозалаш корхоналаридан келтирилган Султон гуза навининг (П-1, 49), Наманган-77 гуза навининг (П-18, 806), С-6524 гуза навининг (П-27, 17), Бухоро-102 гуза навининг (П-2/1), Андижон-35 гуза навининг (П-50) уруглик партиялари х,измат килган. Тадкикотларни олиб бориш жараёнида уруглик сифат курсаткичлари O'zDSt 1128:2006 "Уруглик чигит. Унувчанликни аниклаш усуллари", O'z DSt 1080:2005 "Уруглик пахта ва уруглик чигит. Намуна танлаб олиш усуллари" ва Халкаро уругларни синаш буйича "Экспресс синовлар" коидалари ишчи вараклари, II жилд, 2003 йил 1-нашрга мувофик олиб борилган [3].

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Уругчиликда тижорат хизматларини халкаро даражада ривожлантиришда барча агротехник тадбирлар билан бир каторда уруглар сифатини аниклаш услублари катта ахдмиятга эгадир. Шу сабабли х,озирда, уругларни хдётчанлигини (Тетразолиум ёки Фуксин моддалари иштирокида) тезкор аниклаш усули буйича илк бор гуза усимлигида Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти хузуридаги "Гуза уругчилиги, уругшунослиги ва кишлок хужалик экинларини стандартлаштириш методологияси" лабораториясида илмий изланишлар олиб борилган.

Уругларнинг хдётчанлик сифатини (буяш ва букиш усуллари билан) тезкор аниклаш ва уларнинг униб чикиши пастлиги сабабини аниклаш учун тетразол ёки унинг аналоги булган фуксин моддалари иштирокида зарур х,олатларда фойдаланилди. Буяш оркали аниклашда, тах,лил учун олинган уруглар 4 соат давомида 18 - 20 °С хдроратдаги сувга солиб намланган.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

Тетразолдан фойдаланганда улик хужайралар буялмаган холда колган. Яшовчан уругларга кизил рангли эмбрионли уругларнинг ярми, шунингдек, эмбрионда (илдиз ва котиледон) кучли рангли катта доглар мавжуд уруглари киради. Уругларни индигокармин ёки фуксин кислотаси билан буяганда, улик хужайралар осонгина буялиб, тириклар эса буялмаган [6].

Рангсиз эмбрионли уругларнинг ярми, шунингдек, эмбрион илдизининг бир оз рангли учи, илдизлари ва котиледонлардаги доглар булганда яшовчан уруглар хисобланади. Букиш усули тирик ва улик уругларнинг турли хил букиш тезлиги билан асосланади. Бу усул икки йилдан куп булмаган муддатда сакланадиган гуза ва беда уругларининг яшовчанлигини тахминий бахолаш учун ишлатилади. Х,ар бири 100 донадан иборат иккита намуна, 0,5% гидроксиди эритмаси (КОН ёки №ОН) билан тулик намланган филтр когозига Петри идишларига жойлаштирилади, копкоги билан ёпилади ва 20°±2°С хароратда 45 дакикага колдирилади. Уруглар, агар улар маълум муддат давомида букиб кетмаса, яшовчан уруглар хисобланади.

Усимлик уруглари кобиги буйлаб иккига булиб киркилади, хар бир тайёрланган уруглар бир неча бор яхшилаб ювилади ва тетразол эритмасига солиб, коронги жойда ушлаб турилади, Уругнинг ярми ёки кобиги булмаган бутун уруг сув билан ювилади ва буёк эритмаси (тетразол, индигокармин ёки нордон фуксин) билан тулдирилади хамда филтр когозга куйилади ва микроскоп, бинокуляр ёки оддий куз билан куриб уруг холатига бахо берилади [5].

Юкоридаги усул дегидрогенез тирик хужайраларнинг муртагини рангсиз хлорли тетразол эритмаси малина рангли фармазан шаклида уруг кобигини тиклаш кобилиятига эга. Натижада уруг муртаги кизгиш (малина) тусга киради. Униб чикмайдиган уруглар муртаги буялмасдан, айрим холларда кисман буялган холда колади [1,2].

Уругларнинг хаётчанлигини тезкор аниклаш учун лабораторияга келтирилган уруглик намунасидан 200 донадан санаб олинди ва 4 кайтарикда хар бир нав партиялари 50 донадан санаб олиниб, тадкикотлар олиб борилди. Олиб борилган тахлиллар натижасига кура Султон навининг 1-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида тахлиллар учун олинган 200 та уруг намунасидан 187 та соглом (фоиз хисобида 93.5 %), 13 та носоглом (фоиз хисобида 6.5 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 90 % ни ташкил этди. Султон навининг 49-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида 192 та соглом (фоиз хисобида 96.0 %), 8 та носоглом (фоиз хисобида 4.0 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 90 % ни ташкил этди.

Бухоро-102 навининг 2/1-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида 192 та соглом (фоиз хисобида 96.0 %), 8 та носоглом (фоиз хисобида 4.0 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 92 % ни ташкил этди.

Наманган-77 навининг 18-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида 190 та соглом (фоиз хисобида 95.0 %), 10 та носоглом (фоиз хисобида 5.0 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 91 % ни ташкил этди.

Андижон-35 навининг 50-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида 174 та соглом (фоиз хисобида 87.0 %), 26 та носоглом (фоиз хисобида 13.0 %)

ха1яаго Ит1у-атаИу ап|ытат

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 92 % ни ташкил этди.

Наманган-77 навининг 806-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида 186 та соглом (фоиз хисобида 93.0 %), 14 та носоглом (фоиз хисобида 7.0 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 91 % ни ташкил этди.

С-6524 навининг 27-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида

190 та соглом (фоиз хисобида 95.0 %), 10 та носоглом (фоиз хисобида 5.0 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 93 % ни ташкил этди.

С-6524 навининг 17-партияли уругларининг хаётчанлигини аниклаш жараёнида

191 та соглом (фоиз хисобида 95.5 %), 9.0 та носоглом (фоиз хисобида 4.5 %) уруглар аникланди ва шу нав партиясини лаборатория унувчанлиги аникланганда 94 % ни ташкил этди (1 жадвалга каранг).

1-жадвал

УруFларнинг хаётчанлигини тезкор аниклаш жараёнида олинган тахлил

натижалари

T R Усимлик нави ва партияси 1-кайтарик 2-кайтарик 3-кайтарик 4-кайтарик м о Е о с 1 ^ 2 о4 й ^ * К ан Е о ис § § & | йтара & 2 о л ь о с о К К ^ Я о4 й н * а Ё § I § ^ в ю у & 1 ир йтара & Жами уруглар сони, (дона)

Уруг сони Соглом уруг сони Носоглом уруг сони Уруг сони Соглом уруг сони Носоглом уруг сони Уруг сони Соглом уруг сони Носоглом уруг сони Уруг сони Соглом уруг сони Носоглом уруг сони

1 Султон, П-1 50 46 4 50 47 3 50 45 5 50 49 1 93,5 6,5 200

2 Султон, П-49 50 48 2 50 47 3 50 49 1 50 48 2 96,0 4,0 200

3 Бухоро-102, П-2/1 50 47 3 50 49 1 50 48 2 50 48 2 96,0 4,0 200

4 Наманган-77, П-18 50 46 4 50 48 2 50 47 3 50 49 1 95,0 5,0 200

5 Андижон-35, П-50 50 43 7 50 41 9 50 45 5 50 45 5 87,0 13,0 200

6 Наманган-77, П-806 50 45 5 50 47 3 50 49 1 50 45 5 93,0 7,0 200

7 С-6524, П-27 50 49 1 50 46 4 50 47 3 50 48 2 95,0 5,0 200

8 С-6524, П-17 50 47 3 50 48 2 50 46 4 50 50 0 95,5 4,5 200

Олинган натижаларни тахлил килганимизда гузанинг Андижон-35 нави 50-партияли уруглик намунасида хаётчанлик курсаткичи буйича 87 % соглом ва 13% носоглом уруглар аникланди ва шу партияни лаборатория унувчанлиги 89% ни ташкил этди. Демак, Андижон-35 навининг 50-партияли уругларининг лаборатория шароитида

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

хаётчанлиги ва унувчанлиги бошка навларга нисбатан паст эканлиги кузатилди. Бирок, бошка партияларда уругларнинг хаётчанлиги ва унувчанлиги 90% дан юкори булганлиги, яьни анъанавий стандарт услубларида келтирилган талабларга мос курсаткичларни олиш мумкинлигини курсатди (2 жадвалга каранг).

2-жадвал

Лаборатория шароитида тезкор (тетразол) усули ёрдами х,аётчанлиги

аницланган уруFлик чигитла нинг унувчанлиги

№ Гуза нави (партиялар) Унувчанлик (^умда), % Х,аётчанлик, (%) Унувчанликка нисбатан фаркланиш,

1 Султон (П-1) 90,0 93,5 +3,5

2 Султон (П-49) 90,0 96,0 +6

3 Бухоро-102 (П-2/1) 92,0 96,0 +4

4 Наманган-77 (П-18) 91,0 95,0 +4

5 Андижон-35 (П-50) 92,0 87,0 -5

6 Наманган-77(П-806) 91,0 93,0 +2

7 С-6524 (П-27) 93,0 95,0 +2

8 С-6524 (П-17) 94,0 95,5 +1,5

Уртачаси: +2,25

Лабораторияга келтирилган уруглик партиялардан олинган ишчи намуналар 25°С хароратида термостатга бир кечага куйилиб, сунгра 30 минут ички мембрана яхши ажралиши учун сувда ивитилган. Ивитилган уруглар махсус уруг кесадиган асбоб ёки скалпел ёрдамида тенг иккига булиниб уруг муртагига зарар етказилмаган холда кесилиб, ликобчаларга жойлаштирилган ва уруглар устидан охисталик билан фуксин моддасининг 1 % ли эритмаси куйилган (1-расм).

ШУИ О

о о

1-расм. Уругларнинг хрётчанлигини тезкор тетразол усули (тетразол моддаси аналоги фуксин моддаси) билан аницлаш жараёни

® О б 0*0«;

Ьхс

Г г 1 # ^н

* 9 Щ

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Шунингдек, бозор иктисодиёти шароитида уругчиликда очик савдо жараёнларида зарур булган сифат курсаткичларини аниклашнинг тезкор (экспресс) усулларини куллаш оркали уругчилликка ихтисослашган кластерлар бир канча кулайликларга эришишлари мумкин.

^УЛОСА.

1.Олинган натижаларни тахлил килганимизда гузанинг Андижон-35, 50-Партияли уруглик намуналари буйича 87 % соглом ва 13 % носоглом уруглар аникланган, бирок бошка партияларда уругларнинг хаётчанлиги 90% дан юкори булганлиги, яьни аньанавий стандарт услубларига якин курсаткичларни олиш имкониятини яратди.

2.Уругларни хаётчанлигини тезкор аниклаш тетразол аналоги фуксин моддаси иштирокида олиб борилганда уруг муртаги буялган уруглар носоглом, хаётчанлиги паст ва аксинча буялмаган уругларнинг хдётчанлиги юкори деб бахолаш мумкин. Шундан сунг 4 соат давомида 25°С хароратида термостатга филтр когозда куйилиб, уругларнинг муртак кисмининг буялган ёки буялмаганлига караб уларни соглом ва носоглом уругларга ажратиш мумкин.

З.Экспресс синови донли ва ем хашак экинлари уругларининг унувчанлигини аниклашда фойдаланилганини инобатга олиб, гуза уругчилигида куллаш учун услубиёт яратиш зарур. Бу эса уз навбатида O'zDSt 1128:2006 "Уруглик чигит. Унувчанликни аниклаш усуллари" Давлат стандартига кушимча ва узгартиришлар киритиш зарур булганлигини курсатади.

4.Демак уругчилик сохасида эркин бозор иктисодиёти шароитида очик савдо жараёнларида кулайликлар яратиш хамда кимматли вактни тежаш борасида юкоридаги усул ёрдамида кенг имкониялар яратилади.

REFERENCES

1. Чен П., Сан З. "Обзор неразрушающих методов оценки качества и сортировки сельскохозяйственной продукции", // -J. Agri. Engin. Res. -49: -1991. -85-98 p.

2. Ким С.Х., Чоу З.Р., Дж.Х.Канг, Коупленд Л.О., Элиас С.Г. "Множественные индексы жизнеспособности семян для прогнозирования всхожести и урожайности ячменя". //-Seed Sci. & Technol. -22: -1994. -59-68.

3. "Рабочие листы ISTA по тестированию тетразоля", //-ISTA. -Международная ассоциация тестирования семян. -2003.

4. "Международные правила тестирования семян", //-ISTA. -Международная ассоциация тестирования семян. -2007.

5. Турабходжаева М., Козубаев Ш.С., Абдувохидов ЕД. "Уруглар сифатини халкаро стандарт талаблари билан уйгунлаштириш-долзарб масалалардан бири", //-АГРО ИЛМ журнали. -4(54) сон. -2018 й. -5 бет.

6. Козубаев Ш.С., Турабходжаева М., Турсунов Т. "Уругчиликда стандартларни ишлаб чикишнинг максади ва уларнинг вазифалари", //-АГРО ИЛМ журнали. -5(55) сон. -2018 й. -116 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.