Научная статья на тему 'ҒЎЗАНИНГ УРУҒЛИК ЧИГИТЛАРИНИНГ САҚЛАШ МУДДАТИНИ УНУВЧАНЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ҒЎЗАНИНГ УРУҒЛИК ЧИГИТЛАРИНИНГ САҚЛАШ МУДДАТИНИ УНУВЧАНЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

292
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
селекция / уруғчилик / пахта / ғўза / чигит / тола / микронейр / вильвет доскасида / вариант / қайтариқ / дурагай / selection / seed / cotton / cotton / seed / fiber / micronaire / vilvet board / variant / return / hybrid.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Х. Эгамов, Н. Мирхомидова, Б. Набиев

Ушбу мақолада ғўзанинг уруғлик чигитларининг сақлаш муддатини унувчанлигига таъсири ўрганилган. Жумладан Андижон-37 навини бир йил сақланган уруғлик чигитлари унувчанлиги 94, % бўлган бўлса, икки йил сақланганда белги кўрсаткичи тажрибада ўрганилган бошқа навларга нисбатан юқори бўлганлиги кузатилди ва 98,0 % га тенг бўлган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECT OF COTTON SEEDS ON STRENGTH OF STORAGE

This article examines the effect of cotton seeds on the shelf life of seeds. In particular, the fertility of Andijan-37 seeds stored for one year was 94%, while after two years it was observed that the sign index was higher than other varieties studied in the experiment and amounted to 98.0%.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗАНИНГ УРУҒЛИК ЧИГИТЛАРИНИНГ САҚЛАШ МУДДАТИНИ УНУВЧАНЛИГИГА ТАЪСИРИ»

ГУЗАНИНГ УРУГЛИК ЧИГИТЛАРИНИНГ СА^ЛАШ МУДДАТИНИ

УНУВЧАНЛИГИГА ТАЪСИРИ

Х. Эгамов

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институтининг доценти.

Н. Мирхомидова

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институтининг катта уцитувчиси.

Б. Набиев

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институтининг ассистенти.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада гузанинг уруглик чигитларининг сацлаш муддатини унувчанлигига таъсири урганилган. Жумладан Андижон-37 навини бир йил сацланган уруглик чигитлари унувчанлиги 94, % булган булса, икки йил сацланганда белги курсаткичи тажрибада урганилган бошца навларга нисбатан юцори булганлиги кузатилди ва 98,0 % га тенг булган.

Калит сузлар: селекция, уругчилик, пахта, гуза, чигит, тола, микронейр, вильвет доскасида, вариант, цайтариц, дурагай.

THE EFFECT OF COTTON SEEDS ON STRENGTH OF STORAGE

Kh. Egamov

Associate Professor of Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnology

N. Mirkhomidova

Senior Teacher of Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnology

B. Nabiyev

Assistant of Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnology

ABSTRACT

This article examines the effect of cotton seeds on the shelf life of seeds. In particular, the fertility of Andijan-37 seeds stored for one year was 94%, while after two years it was observed that the sign index was higher than other varieties studied in the experiment and amounted to 98.0%.

Keywords: selection, seed, cotton, cotton, seed, fiber, micronaire, vilvet board, variant, return, hybrid.

КИРИШ

Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 23 декабрдаги 604-сонли 'Туза уругчилигини ташкил этишни такомиллаштириш чора тадбирлари тугрисидаги" карорида алохида таъкидлаб утганларидек "Х,ар бир вилоятнинг тупрок-иклим шароитларига мос булган гуза навларини яратиш ва уларни узига хос агротехнологияларини ишлаб чикиш" каби устувор вазифаларни селекционер олимлар ва мутахассислар олдига куйдилар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Уругчилик тугрисида" ги махсус конунлар кабул килинганлиги селекция ва уругчилик ишларига Давлат томонидан катта ахамият берилаётганлигини курсатади. Кейинги йилларда гуза селекцияси ва уругчилигини ривожлантириш буйича тегишли ^арорларни кабул килиниши Республикамиздаги пахтачиликни янада ривожлантиришда, пахтадан юкори хосил олиш, тола чикимини купайтириш ва унинг сифатини яхшилаш асосий омиллардан хисобланади.

Мамлакатимиз пахтачилигини юксалтиришда гуза селекциясини ва уругчилигини ривожлантириш ута мухим ахамиятга эга. Бунинг учун, бугунги ишлаб чикаришда кенг майдонларда экилаётган гуза навларига нисбатан янги яратилган навларни хосилдорлиги, тезпишарлиги, юкори сифатли толага эга эканлигига ишонч хосил килганда уларни элита уругини тез ва киска муддатда купайтириб ишлаб чикаришга жорий этиш керак. ^ишлок хужалигини юксалтиришда янги гуза навларини яратиш ута мухим ахамиятга эга.

Гуза навларини жойлаштириш ва янгилашда уругчилик хужаликларида мул ва сифатли хосил гарови булган элита уругчилигини йулга куйиш, уругчилик ишларини жахон андозаларига мос даражада ривожлантиришда навнинг биологик хусусиятларига алохида эътибор каратиш лозим [1;2;3].

НАТИЖАЛАР

Уругларни канча муддат саклаганда униб чикиш ва хосилдорлиги кайси навда кай даражада булишини билиш маълум ахамият касб этади [4;5;6;7]. Шуларни хисобга олиб ПСУЕАИТИ Андижон илмий-тажриба станциясида яратилган бир неча навларни 1, 2, 3 йил саклаб тажриба хона ва дала унувчанлиги ТДАУ Андижон филиалида 2017-2019 йилларда урганилди.

Тажриба даласининг тупроги оч тусли буз, механик таркиби уртача кумок, эскитдан сугориладиган, шурланмаган. Сизоб сувлари ер юзидан 4-5 м

пастда жойлашган.

Тупроц хайдов цатламидаги чиринди (гумус) мицдори 0,9-1,1%, умумий азот 0,079-0,081%, фосфор 0,150-0,153%, хажм огирлиги 1,40-1,43 г/см3. Тажриба хужалигининг тупроц шароити ва икдими Андижон вилоятининг оч тусли буз тупроцлари минтацаси шароитига мос келади. Тажриба далаларда чигит униб чиццандан бошлаб цуйидагича кузатув ишлари олиб борилди: -100 фоиз нихолларни униб чициши;

-1 июн,июл,август,сентябрда гузани усиши ва ривожланиши;

-ургимчаккана билан зарарланиши;

-кусак цурти билан зарарланиши фоизларда хисобланди;

-гузанинг 50 фоиз гуллаши;

-50 фоиз кусакларни очилиши;

-тизмаларни пахта хосилини хисоблаш;

-хар бир тизмалардан 50 донадан кусак пахтасидан иборат намуна териб олинди.

Кузатув ва хисоб-китоблар "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ-2007), селекция буйича бажарилган тадцицотлар "Цишлоц хужалик экинларини нав синови" (1971), гузанинг ургимчак кана, шира, трипс билан зарарланишини махсус "Аницдагичлар"да (1982, 1987, 2003) ва С.Н.Алимухаммедов, М.Т.Хужаев китобларидан фойдаланилди. Тадцицот маълумотларининг математик ишлови Б.А. Доспеховнинг "Методика полевого опыта" (М. Колос, 1985) услуби асосида бажарилди.

Тажрибахона шароитида гуза навлари уруглик чигитларининг унувчанлиги, униб чициш цувватига мос равишдаги курсаткичларнн намоён цилди. Яъни, 3 хил муддатда сацланган чигитларнинг цай бирида (навлар буйича) униб чициш цуввати юцори булган булса, уларда унувчанлик курсаткичи хам баланд булганлиги кузатилди.

Уруглар бир йил сацданганда навлар чигитларинин унувчанлиги 90-96 % ни ташкил этди. Униб чициш цуввати курсаткичи каби урганилаётган белги буйича юцори курсаткич Андижон-35 навида ва паст натижа Андижон-36 навида кузатилди. Бироц, Андижон-36 нави чигитлари 2 йил сацлангандаги курсаткичи сезиларли даражада(6,1% га) ортганлиги аницланди.

Андижон-37 навининг бир йил сацланган уруглик чигитлари унувчанлиги 94, % булган булса, икки йил сацланганда белги курсаткичи тажрибада урганилган бошца навларга нисбатан юцори булганлиги кузатилди ва 98,0 % га тенг булди. Долган навларнинг хам 2 йил сацланган чигитларининг

унувчанлиги бир йил сакланган уруглик чигитлар унувчанлигидан юкори эканлиги маълум булди. Шунингдек, аксарият навларнинг чититлари уч йил сакланганда уларнинг унувчанлик курсаткичи икки йил сакланган чигитларга нисбатан пасайиши кузатилди. Бирок,Уз ПИТИ-201 навида ушбу холатнинг акси кайд килиниб, навнинг 2 йил сакланган уруглик чигитининг унувчанлиги 3 йил сакланганга нисбатан 1,4% га ортик эканлиги аникланди.

Уруглик чигитларининг дала шароитида унувчанлигини урганишимиз буйича куйидаги натижалар олинди. Бир йил сакланган уругларда унувчанлик навлар буйича 48,1 % дан 78,4 % гача булгани холда энг юкори курсаткич Андижон-35 навида ва энг паст натижа Андижон-36 навида кайд этилди. Уругликлар икки йил сакланганда уларнинг унувчанлиги бир йил сакланган чигитлар курсаткичларига нисбатан сезиларли даражада ортди. Бир ва икки йил сакланган чигитларнинг курсаткичлари хар бир нав учун алохида таккосланганда уртадаги фаркланиш 1,9 % дан 21,8 % гача эканлиги аникланди. Икки йил сакланган чигитларнинг унувчанлиги 61,3-85,1 % оралигида булди. Тажрибалар УзПИТИ-202 навининг 2 йил сакланган чигитларининг униб чикиш тезлиги энг юкори булганлигини (98,9 %).унинг унувчанлиги (85.0 %) хам юкори курсаткичга эгалигини курсатди.

3 йил сакланган уруглик чигитларнинг дала шароитидаги унувчанлиги 46,1 % дан 80,2 % гача булиб, икки йил сакланган чигитларнинг белги курсаткичларига нисбатан сезиларли даражада пасайганлиги (1.6,4-14,8% гача) аникланди. Таъкидлаш керакки, навларнинг 3 йил муддатгача сакланган уругларннинг энг юкори унувчанлнгн Уз ПИТИ-202 навида кайд килинди. Уругларнинг унувчанлиги буйича кейинги уринни УзПИТИ-201 нави эгаллаб, 80,1 % ни ташкил этди. Демак, юкори сифатли уруглик чигит етиштиришда уни саклаш муддатларининг ахамияти хам катта булиб, тиним давринин гканчалик охирига етиши билан характерланади.

МУХОКАМА

Урганнлаёгган белгига уруглик чигитларнинг саклаш муддатларининг таъсири буйича олинган натижаларга кура, чигитлар бир йил сакланганда хосилдорлик навлар буйича 39,0-41,5 ц/га ни ташкил килди. Пахта хосили салмоги буйича энг юкори курсаткичга (41,5 ц/га) бир туп усимлигида энг куп кусак туплаган УзПИТИ-201 нави, энг паст натижага (38,9 ц/га) эса УзПИТИ-203нави эга булди. Шунингдек, бир туп усимлигида куп кусак туплаган ва 1000 дона чигит вазни юкори булган УзПИТИ-202 навннинг хосилдорлиги 40,9 ц/га га

тенг булди.

Навларнннг уруглик чигитлари икки йил сацланганда уларнинг хосилдорлик курсаткичлари 40,9 ц/га дан 43,7 ц/га гача булгани холда, барча навларда хосилдорликнинг ортганлиги кузатилди. Навларнинг уруглик чигитлари уч йил сацлаб экнилганда, уларнинг дала шароитидаги униб чициш тезлигининг сусайиши ва унувчанлиги пасайиш хисобига (2 йил сацланган уруглик чигитлар курсаткичларига нисбатан) барча урганилган навларда хосилдорлик курсаткичининг камайиши кузатилди.

Шуни таъцицлаш керакки, уруглик чигитлари бир ва уч йил сацланиб экилган холларда навларнинг хосилдорлиги таццосланганда бир-бирига яцин булганлиги аницланди.

ХУЛОСА

Сацлаш даврининг гуза навларининг уруглик чигит сифати ва хосилдорлик курсаткичларига таъсири юзасидан лаборатория ва дала шароитида олиб борилган тажрибалар уругликларда физиологик етилиш жараёнларннинг турлича кечиши оцибатида уруг сифати ва хосилдорлик курсаткичлари хар хил булишини курсатди. Уруг сифати ва хосилдорлик курсаткичлари буйича юцори натижаларни олиш учун уруглик чигитларни 2 йил сацлаш 1 ва 3 йил сацлашга цараганда энг мацбул муддат эканлиги аницланди. Шу уринда барча экинларда булгани каби пахтачиликда хам уруглик чигитларни тайёрлашда талаб этилган мицдордан 25-30 % ортицча чигит тайёрланади ва бу захира фонди деб юритилади. Кайта экиш булмаган тацдирда чигитларни сацлашни яхши ташкил этиб, икки йил сацланган чигитларни келгуси йил хосили учун экиш мацсадга мувофиц булади деган хулосага келиш мумкин.

REFERENCES

1. Абдурахмонов Э.Б., Саидов Ж.И., Абдурахмонов Х.Э., Танлов нав синовидаги янги гуза навларининг цимматли хужалик ва сифат курсаткичлари. Fуза ва гуза мажмуидаги экинларни парваришлаш агротехнологияларини такомиллаштириш, мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман маърузалари асосидаги мацолалар туплами, Тошкент. (2013йил,4-5 декабр) 373-375 б.

2. Бабаев Я. А., Рахманкулов М.С., Оразбайева Г.Э., Нурова М. Ф. Морфохозяйственные признаки лучших беккросс гибридных семей хлопчатника. "Дала экинлари селекцияси, уругчилиги ва агротехнологияларининг долзарб йуналишлари" мавзусидаги Халцаро илмий-амалий конференцияси

материаллари туплами, Тошкент, (2016 йил, 15-16 декабр) 1-кисм, 186-190 б.

3. ^осимов. А." Янги нав ва хосилдорлик". ^ишлок хужалигиэкинларидан юкори ва сифатли хосил олишдаги агротехналогик муаммолар, хамда уларнинг ечимлари. (Республика илмий амалий анжуманинин гмаколалар туплами). «Андижон нашриёт - матбаа» очик акциядорлик жамияти, 2006, 12-15 б.

4. Ким Р.Г. Скороспелость хлопчатника и её взаимосвязь с вилтоустойчивостью у отдаленных внутри и межвидовых гибридов хлопчатника на вилтовых фонах, зараженных расами гриба А и Б Vertcillum dahlae Kleb. Материалы международной научной конференции «Эволюционные и селекционные аспекты скороспелости и адаптивности хлопчатника и других сельскохозяйственных культур» посвященной 95-летию со дня рождения академика С.С.Садыкова. Ташкент, Издательство. «Фан» АНРУз. 2005,с .111-112

5. Рахмонкулов С., Даминова Д., Жалолов Х. Амфидиплоид беккросс авлодлари асосида олинган Fуза тизмаларининг шурланган тупрок шароитига бардошлилиги. ^ишлок хужалиги экинлари селекцияси ва уруFчилиги сохасининг хозирги холати ва ривожланиш истикболлари номли Республика илмий-амалий анжумани илмий материаллари. Тошкент, (2015й.15-16 декабр 1-кисм), 483-486 б.

6. Эгамов Х., Рахмонов З., Расулов С., Хусанов Б., Хамрабоев Л., Маликов Х. Сара уруF етиштиришнинг илмий асослари ва амалий ахамияти. Республика илмий-амалий анжуман маколалар туплами. Андижон, 2012 й. 72-74-б.

7. Эгамов Х., Комилов Т. Туксиз чигитли Fуза навлари яратиш. Тупрок унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари (2-кисм). Халкаро илмий-амалий конференция маърузалари асосидаги маколалар туплами. Материала: международной научно-практической конференции.Тошкент. 2007 й.191-192-б

8. Мирахмедов Ф.Ш., Абдумаликов У.З., Абдумаликов И., Тиллабоев А. Минеральные удобрения и их рациональное применение на орошаемых землях Узбекистана // Интеграционные процессы мирового научно-технологического развития, Белгород, 2017. С. 19-21.

9. Кимсанов И.Х, Кодиров О.А, Рахимов А.Д, Абдумаликов У.З. Изучение морфологических и хозяйственно-ценных признаков новых сортов хлопчатника в условиях андижанского вилоята// Приоритеты инновационно-технологического развития в условиях глобализации, Белгород, 2019. С. 24-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.