Научная статья на тему 'АМСИЛАСОЗИИ АЛОҚАМАНДИИ ВАЗЪИ ЭКОЛОГӢ ВА ТАМОЮЛҲОИ РУШДИ ИҚТИСОДИЁТ ДАР МИНТАҚА'

АМСИЛАСОЗИИ АЛОҚАМАНДИИ ВАЗЪИ ЭКОЛОГӢ ВА ТАМОЮЛҲОИ РУШДИ ИҚТИСОДИЁТ ДАР МИНТАҚА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
208
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Калидвожаҳо: идоракунии рушди экологӣ-иқтисодӣ / амсилаи иқтисодӣ-риёзӣ / безараркунии партови саноатӣ / захирагунҷоиши табиӣ / ҳифзи муҳити зист / ихроҷи моддаҳои зараровар / нишондиҳандаҳои экологӣ-иқтисодӣ / захираҳои табиӣ / бӯҳрони экологӣ / Ключевые слова: управление эколого-экономическим развитием / экономико-математическая модель / обезвреживание промышленных отходов / природоемкость / охрана окружающей среды / выбросы вредных веществ / эколого-экономические показатели / природные ресурсы / экологический кризис

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Нурбоев Набиджон Муминович

Масъалаҳои амсиласозии алоқаи вазъияти экологӣ ва тамоюлҳои рушди иқтисодиёти минтақа, аз ҷумла таъсири сатҳи рушди иқтисодиёт ба экология ва роҳҳои арзёбии сифати муҳити зист баррасӣ шудааст. Зикр гардидааст, ки минтақаҳои Тоҷикистон, хусусан вилояти Суғд ба тадбирҳои баланд бардоштани сатҳи безараркунии партови зараровар, коркарди минбаъдаи партов, экологизатсияи истеҳсолоти саноатӣ, ки яке аз талаботи муҳимми замон мебошанд, эҳтиёҷи таъҷилӣ доранд. Масъалаҳои муайян намудани таъсири сатҳи рушди иқтисодиёт ба муҳити зист, мушаххаскунии сабаби пайдоиш ва роҳҳои рафъи садамаи экологӣ, роҳ надодан ба вайроншавии муҳити табиӣ, нигоҳ доштани ҳолати мусоиди экологӣ барои саломатии инсон ва наслҳои минбаъда баррасӣ гардидаанд. Пешниҳод гардидааст, ки дар шароити ҷумҳурӣ, ҷиҳати арзёбии муносибатҳо байни иқтисодиёт ва экология намунаи амсилаҳои нисбатан содатар, ки онҳо ҳаҷми зиёди иттиллоотро талаб намекунанд, вале дар арзёбии сифати муҳити зист фавран натиҷаҳои дилхоҳ медиҳанд, истифода бурда шаванд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МОДЕЛИРОВАНИЕ СВЯЗИ МЕЖДУ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ОБСТАНОВКОЙ И ТЕНДЕНЦИЯМИ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕГИОНА

Рассматриваются вопросы моделирования зависимости от экологической ситуации и тенденции развития региональной экономики, в том числе влияние уровня экономического развития на экологию и способы оценки качества окружающей среды. Отмечается, что в регионах Таджикистана, особенно в Согдийской области, ощущается острая потребность в принятии мер по повышению уровня обеззараживания вредных отходов, дальнейшей переработке отходов, экологизации промышленного производства. Исследованы актуальные вопросы определения влияния уровня экономического развития на окружающую среду, выявления причин возникновения и путей ликвидации экологической катастрофы, предотвращения разрушения природной среды, поддержания благоприятного состояния окружающей среды для здоровья нынешних и будущих поколений. Предлагается в условиях республики для оценки взаимосвязи экономики и экологии использовать относительно более простые модели, не требующие большого объёма информации и одновременно дающие желаемые результаты.

Текст научной работы на тему «АМСИЛАСОЗИИ АЛОҚАМАНДИИ ВАЗЪИ ЭКОЛОГӢ ВА ТАМОЮЛҲОИ РУШДИ ИҚТИСОДИЁТ ДАР МИНТАҚА»

УДК 338

DOI10.24412/2411-1945-2022-3-85-93

Нурбоев Набицон Муминович,

муаллими калони кафедраи маркетинг-агробизнеси Донишгоуи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Тоцикистон, ш. Хуцанд)

Нурбоев Набиджон Муминович,

старший преподаватель кафедры маркетинга-агробизнеса ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)

Nurboev Nabijon Muminovich, senior lecturer of the department of marketingagrobusiness, under the Tajik State University of Law, Business and politics (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: nurboevn@mail.ru

Калидвожа^о: идоракунии рушди экологй-ицтисодй, амсилаи ицтисодй-риёзй, безараркунии партови саноатй, захирагунцоиши табий, уифзи мууити зист, ихроци моддауои зараровар, нишондиуандауои экологи-ицтисодй, захирауои табии, буурони экологй

Масъалауои амсиласозии алоцаи вазъияти экологй ва тамоюлуои рушди ицтисодиёти минтаца, аз цумла таъсири сатуи рушди ицтисодиёт ба экология ва роууои арзёбии сифати мууити зист баррасй шудааст. Зикр гардидааст, ки минтацауои Тоцикистон, хусусан вилояти Сугд ба тадбируои баланд бардоштани сатуи безараркунии партови зараровар, коркарди минбаъдаи партов, экологизатсияи истеусолоти саноатй, ки яке аз талаботи мууимми замон мебошанд, эутиёци таъцилй доранд. Масъалауои муайян намудани таъсири сатуи рушди ицтисодиёт ба мууити зист, мушаххаскунии сабаби пайдоиш ва роууои рафъи садамаи экологй, роу надодан ба вайроншавии мууити табий, нигоу доштани уолати мусоиди экологй барои саломатии инсон ва наслуои минбаъда баррасй гардидаанд. Пешниуод гардидааст, ки дар шароити цумуурй, циуати арзёбии муносибатуо байни ицтисодиёт ва экология намунаи амсилауои нисбатан содатар, ки онуо уацми зиёди иттиллоотро талаб намекунанд, вале дар арзёбии сифати мууити зист фавран натицауои дилхоу медиуанд, истифода бурда шаванд.

Ключевые слова: управление эколого-экономическим развитием, экономико-математическая модель, обезвреживание промышленных отходов, природоемкость, охрана окружающей среды, выбросы вредных веществ, эколого-экономические показатели, природные ресурсы, экологический кризис

Рассматриваются вопросы моделирования зависимости от экологической ситуации и тенденции развития региональной экономики, в том числе влияние уровня экономического развития на экологию и способы оценки качества окружающей среды. Отмечается, что в регионах Таджикистана, особенно в Согдийской области, ощущается острая потребность в принятии мер по повышению уровня обеззараживания вредных отходов, дальнейшей переработке отходов, экологизации промышленного производства. Исследованы актуальные вопросы определения влияния

АМСИЛАСОЗИИ АЛОЦАМАНДИИ ВАЗЪИ ЭКОЛОГИ ВА ТАМОЮЛХрИ РУШДИ ИЦТИСОДИЁТ ДАР МИНТАЦА

МОДЕЛИРОВАНИЕ СВЯЗИ МЕЖДУ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ОБСТАНОВКОЙ И ТЕНДЕНЦИЯМИ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕГИОНА

MODELLING A RELATIONSHIP BETWEEN AN ENVIRONMENTAL SITUATION AND REGIONAL ECONOMIC DEVELOPMENT TRENDS

уровня экономического развития на окружающую среду, выявления причин возникновения и путей ликвидации экологической катастрофы, предотвращения разрушения природной среды, поддержания благоприятного состояния окружающей среды для здоровья нынешних и будущих поколений. Предлагается в условиях республики для оценки взаимосвязи экономики и экологии использовать относительно более простые модели, не требующие большого объёма информации и одновременно дающие желаемые результаты.

Key words: management with ecological and economic development, economico-mathematical model, neutralization of industrial waste, the amount natural resources, environmental protection, emissions of harmful substances, ecological and economic indices, natural resources, ecological crisis

It is marked that acute need in taking measures is perceived in the regions of Tajikistan, in Sughd viloyat especially; here refer: rise of the level of neutralization of noxious wastes, further processing of the latters, ecologization of industrial production. The author dwells on the actual issues concerned with determination of the influence of economy development level over environment, elicitation of the reasons of ecology catastrophies upspringing and the ways of their liquidation, preclusion of invironmental demolishment, maintence of a favourable state of surrounding nature for future generations health. Taking into consideration the conditions of the republic the author proposes to use relatively sipler models for assessment of mutual connection between economy and ecology, as the latters don't require a great amount of information and at the same time they give desirable results.

Дар замони муосир, тагйироти куллие, ки дар мамлакатхои чахон ба ву^уь мепайванданд, муносибатхои инсон ва чамъиятро оид ба таъмини рушди щтисодй дигаргун намуда истодаанд. Ин масъала рохбарони бештари давлатхои чахонро водор менамояд, ки ба масъалахои нигох доштани мухити зист, истифодаи самараноки захирахои табий ахамияти чиддй диханд. Баробари амалй гаштани муносибатхои хамбастагии и^тисодиёт бо табиат имконияти ба даст овардани рушди и^тисодиёт дар таъмини шароити мусоиди экологй, тоза нигох доштани мухити зист ба вучуд меояд. Хамзамон бо идроки аз хад зиёд истифода бурдани сарватхои табий ва муносибати вахшиёнаи чамъияти инсонй ба узвхои асосии табиат дар назди чомеаи чахонй масъалаи фаъолияти инсоният дар даврахои оянда хеле тезу тунд ба миён гузошта мешавад.

Дар бобати рафъи о^ибатхои мушкилоти экологии замони муосир дар иртибот бо щтисодиёт дар Паёми имсолаи Президента Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон чунин омадааст: «Хамзамон .... масъалаи тагйирёбии глобалии щлим ва зарурати талошхои муштарак барои рафъи о^ибатхои он хамчун мушкилоти чиддии замони муосир мавриди таваччухи хоси кишвари мо к;арор гирифтааст. Дар самти рушди сохахои мухталифи саноат зарур аст, ки гузариш ба технологияхои инноватсионй, хусусан, тачхизоти каммасрафи баркй таъмин гардида, дар ин замина истехсоли махсулоти ра^обатнок бо истифода аз «энергияи сабз» васеъ чорй карда шавад» [1, с. 20].

Оид ба чустучуи рохи халли мушкилот дар самти хифзи мухити зист дар «Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии ахолии Чумхурии Точикистон дар давраи то соли 2020» чунин дарч гардидааст: «Тавре тахлили нишондихандахои назорати давлатии экологй нишон медихад, аксари ^онунвайронкунии экологй бо сабаби кофй набудани донишу фарханги экологй ва сатхи пасти омодагии экологии рохбарон ва мутахассисони корхонахои саноатй, ки фаъолияташон ба холати мухити зист таъсири манфй мерасонанд, руй медиханд.

Бинобар ин, баланд бардоштани сатхи дониши шахрвандон ва дарачаи иштироки онхо дар чустучуи рохи халли мушкилот вобаста ба нигахдории мухити зист хеле зарур аст»

Аз ин лихоз, дар хамаи давлатхо, алалхусус дар шароити Чумхурии Точикистон зарурати ба эътибор гирифтани вазъияти экологй дар доираи раванди такрористехсол ва рушди истехсоли махсулоти саноатии аз чихати экологй бехатар ба яке аз масъалахои мубрам мубаддал гардидааст. Вобаста ба ин вазъият, дар хар минта^а, зарурати омузиш ва тах^и^оти мачмуй, коркарди барномахои давлатй, стратегияхои рушди минта^ахо дар асоси арзёбии во^еии холати экологй-и^тисодии минта^а мубрамияти махсус касб мекунад. Дар ин чода, яке аз хадафхои асосии пажухиши илмй - арзёбии сатхи таъсири рушди и^тисодиёт ба мухити зист, муайян кардани сабабхои пайдоиш ва усулхои рафъи о^ибатхои манфии экологй мебошад. Аз ин ру, дар назди илм ва амалияи муосир, вазифаи мушаххас намудани мувозинати байни таравдиёти и^тисодиёт ва зарурати нигох доштани вазъи мусоиди мухити зист барои наслхои оянда ба миён омадааст. Дар амалия истифодаи усулхои ма^були и^тисодй-риёзй, хусусан амсилахои и^тисодй-риёзй яке аз роххои халли масъалахои мазкур ба хисоб меравад.

Дар халли масъалахои экологй-и^тисодй, муносибат байни низоми и^тисодй ва мухити зист, муайян намудани вазъ, пешгирй ва рафъи ходисахои фав^улодаи экологй амсилахои гуногуни инноватсионй истифода мешавад. Яке аз онхо мувозинати байнисохавии Леонтиев В. мебошад, ки дар нимаи дуюми ^арни XX пешниход шудааст. Амсилаи «Мувозинати байнисохавй» - мачмуи чараёнхои мол ва хадамот буда, рушди сохтори мухимми бахшхои алохидаи и^тисодиётро тавсиф мекунад» [7, с.

Аз даврахои аввали ихтирои амсилаи мазкур то кунун дар илми и^тисодиёти давлатхои чахон тачриба ва дастовардхои мухим андухта шудаанд, ки имруз дар амалй гардидани рушди и^тисодиёти миллй ва минта^авй васеъ мавриди истифода ^арор мегиранд. Дар раванди оптимизатсияи муносибатхои экологй-и^тисодй дар охири солхои 70-уми ^арни XX дар амалия амсилаи динамикаи Д. Форрестер пахн гаштааст. «Амсилахои чараёни гайрихаттии динамикй барои тавсифи тагйироти холати экологй ва вазъи мухити зист дар илм ва амалия на^ши асосй доранд» [10, с. 251].

Олимон Месарович М. ва Пестел Е. чор варианти лоихаи рушди мамлакатхои чахонро дар 50 соли оянда (то соли 2050) пешгуй кардаанд.

Масалан, дар амсилае, ки аз тарафи олими рус Василиев С.Н. пешниход гардида, чунин омадааст: «Муодилаи мувозинати моддй:

дар ин чо: Rp - хачми захирахои истехсолй (сарватхои ашёи хоми маъданй, обй, заминй, рекреатсионй ва гайра); Rc - хачми захирахое, ки бевосита дар истеъмолот истифода мегарданд (обанборхо, захирахои мохй, чангалзорхо; объекти сайёхй, варзишй барои ма^садхои рекреатсионй ва гайра); Q - истехсоли махсулот (ба хисоби натуралй); W; - хачми партови аввалиндарачаи хамаи сохахои и^тисодиёт; Г; - чамъи партови истифодаи такрорй.

Кам кардан ва безараркунии хачми партови бо^имондаи саноатй яке аз вазифахои мухимми талаботи замон ба хисоб меравад. Бо ёрии формулаи (£ W; — £ r)^min сатхи экологикунонии истехсолотро муайян кардан мумкин аст. Барои халлу фасли ин масъала пеш аз хама шарти (Rp + R^^min-ро ичро намудан зарур аст, зеро дар амалишавии чунин шарт ду рохи хал мавчуд аст:

[2, с. 6].

372].

- шарти 1. Q + Е Щ — Е r i ^ min;

- шарти 2. Q / (R р + Rc ) ^ max

Шарти аввал барои кишваруое мувофиц аст, ки дарачаи хеле ками сатуи экологизатсияи истеусолоти саноатиро соуиб мебошанд. Масалан минтацауои Федератсияи Русия ба ин шарт чавобгуянд. Моуияти шарти дуюм дар он инъикос меёбад, ки сатуи ба дастомадаи истеусолот тануо уангоми маудудияти уачми истифодаи самараноки захирауои аввалия нигоу дошта мешаванд» [4, с. 96].

Ба ацидаи олимон Гурман В.И., Кульбака Н.Э., Рюмина Е.В дар бобати идоракунии экологй-ицтисодии минтаца чунин цайд кардаанд: «Минтаца уамчун низоми кушод ба уисоб рафта, аз се сохтори бо уамдигар муцобил уаракаткунанда, яъне: ицтисодиёт, табиат ва чомеа ташаккул ёфтааст» [5, с. 73]. Дар илми ицтисодиёт ба гайр аз амсилауои цайдгардида боз дигар амсилауои мазмунан ба уам монанд ё ин ки куллан фарцкунанда истифода мегарданд. Масалан, амсилаи экологй-ицтисодии «Минтаца», ки самаранокии ицтисодй ва уолати арзёбии мууити табииро тавсиф менамояд. [8, с. 116]. «Амсилаи ченкунии ицтисодиёти истеусолй ва табий» дар асоси захирауои энергетикй, гунчоиши табиии уудуд, ки сарбории техногениро дар асоси муцоисаи меъёри он дар минтацаи муайян тауциц мекунад, истифода мегардад [3, с. 239].

Хдрчанд оид ба муносибатуои байни ицтисодиёт ва экология амсилауои зиёд мавчуданд, лекин ба шароити кишвар мувофиц намудани чараёни амсиласозй кори ниуоят зауматталаб ва душвор мебошад. Ба фикри мо, барои ноил гаштан ба уадафи мазкур бояд маруилауои муайяни зеринро паси сар намоем:

• интихоби нишондиуандауои натичавй ва омилй оид ба арзёбии уолати экологии минтаца;

• муайян ва муцоиса намудани хусусиятуои амсилауои ба уам монанд;

• тауия ва коркарди сенарияуои рушди вазъи экологй;

• таулил ва муцоисаи сенарияуо оид ба муносибати рушди ицтисодиёт дар уамбастагй бо экология;

• чараёни арзёбии раванди таъсири омилуо ва нишондиуандауои натичавй;

• муайян намудани цонуниятуо ва коркарди пешниуод.

Барои коркард ва дар амалия чорй намудани амсилауо усулуои гуногун истифода мешаванд. Усулуои муодилауои бисёромилаи регрессионй, муодилауои оптимизатсионй ва гайра аз чумлаанд. Татбици амсилауои мазкур маълумоти микдорй ва сифатии аз уад зиёдро талаб менамоянд, яъне, дарачаи истифодаашон ниуоят душвор аст. Лозим ба таъкид аст, ки истифодаи чунин усулуо дар уаёт, уамчунин арзёбии фаврии таъсири рушди ицтисодиёт ба мууити зист хеле кори душвор аст ва ичрои он гайриимкон низ мебошад. Бинобар ин, ба ацидаи мо барои ноил гаштан ба ин уадафуо амсилауои содатар, ки онуо уачми зиёди иттиллоотро талаб намекунанд ва уамзамон ба арзёбии босуръати сифати мууити зист имкон медиуанд, истифода бурдан ба мацсад мувофиц аст.

Солуои охир дар сатуи ицтисодиёти давлатй бештар уолати вайроншавии уавои атмосфера ва зиёд шудани уачми партови истеусолоти саноатй ба назар мерасад. Дар мицёси уудудуои алоуида бошад, тарзуои мухталифи ифлосшавии мууити табий мавриди тауциц царор дода мешавад. Баури пешгуии вазъи мууити зист ва коркарди сиёсати давлатй оид ба уифзи экологй, сараввал сатуи рушди ицтисодии минтаца бо таулили истеусолот, дарачаи зарари расонида ба табиат, пешгирй намудани он ва дигар масъалауо арзёбй карда мешаванд. Барои тауциц ва муайян кардани муносибатуои инсон, чамъият ва табиат нишондиуандауо (индикатор)-уои экологй ва ицтисодй истифода мешаванд. Ба раванди ифлосшавии мууити зист омилуои зерин эутимоли

таъсиррасонй доранд: зиёдшавии теъдоди ахолй, тагйири хачми истехсолот, афзудани шумораи коргоххои саноатй, фарсудашавии воситахои истехсолй ва сохтории технологй, зиёдшавии воситахои наклиёт, истихроч ва коркарди канданихои фоиданок ва гайра мебошад.

Дар илми иктисодиёт барои тахкики таъсири омилхои гуногун ба сатхи ифлосшавии мухити зист олимон амсилахои сершумори математикй пешниход кардаанд. Дар байни онхо амсилаи STIRPAT (Stochastic Impacts by Regression on Population, Affluence and Technology) - таъсири стохастикии регрессияро ба рушди ахолй, сатхи некуахволй ва технология васеъ ба кор бурда мешавад. «Аз руи ин амсила сатхи таъсири омилхои алохидаро ба сифати ифлосшавй аз руи формулаи зерин муайян кардан мумкин аст:

Z (t) = A * № (t) * YP (t) * T (t)

дар ин чо: Z (t) - нишондихандаи экологии мавриди тахкик (ихрочи моддахои зараровар ба хавои атмосфера ва дигар партов); Y (t) - нишондиаандаи сатхи рушди иктисодиёт; N (t) - теъдоди ахолй; T (t) - дарачаи технологй; а, р, у - константахо (дар асоси маълумоти вокей хисобу китоб мешаванд); t - сол. Ба сифати нишондихандаи сатхи рушди иктисодиёт дар бештар мавридхо омори мачмуи махсулоти минтакавй ба хар сари ахолй истифода мешавад» [6, с. 22].

Умуман, STIRPAT барномаи мувофикакардашудаи тахкикотй оид ба омузиши муносибатхои байни низоми инсон ва табиат мебошад. Асосхои назариявии он дар хамохангии илмхои ичтимой-экологй ва чомеа мебошад. Низоми мазкур алокамандии сабабу окибатии байни ду низоми мураккаб, яъне таъсири инсон ба экология ва дар навбати худ таъсири экология ба фаъолияти минбаъдаи инсонро дар якчоягй мавриди тахкик карор медихад. Ин низом аз чониби мухаккщони чахон хамчун механизми тахлили стратегй кабул карда шуда, барои кушода додани пайвастагии байнихамдигарии байни чор чузъхои алохида истифода бурда мешавад. Максади асосй дарёфт намудани омилхо, ки ба мухити зист таъсири чиддй доранд ва дарёфти фишангхо барои танзими он мебошад.

Усули муайян намудани таъсири омилхои гуногун ба мухити зист, яъне методи STIRPAT, аз руи хосият ба амсилаи Коба Дуглас монандй дорад.

Барои тахлил давраи аз соли 2010 то имруз гирд оварда шудааст, зеро дар ин давра рушди иктисодй дар иктисодиёти Точикистон ва умуман дар хамаи минтакахо ба сифати нав гузашт. Бо ибораи дигар дар партави супориши Хукумати Чумхурии Точикистон амалй намудани чор хадафи стратегии давлат дар хамаи минтакахо, аз чумла дар вилояти Сугд бо суръати баланд идома дорад. Хадафхои мазкур таъмини истиклолияти энергетикй, рахой аз бунбасти коммуникатсионй, хифзи амнияти озукаворй, саноатикунонии босуръати кишвар мебошанд.

Амалишавии ин хадафхо дарачаи фаъолнокии иктисодии минтакаро таъмин намуда, ба рушди минбаъдаи сохахои саноат мусоидат менамояд.

Дар ин радиф, мо метавонем ба чои нишондихандаи сатхи технологй нишондихандаро, ки мавкеи сохаи саноатро дар минтака инъикос менамояд, истифода барем. Бо ёрии формулаи боло нишондихандахои экологй ва сатхи таъсири онхоро ба иктисоди минтака муайян кардан мумкин аст (Чадвали 1).

Ч,адвали 1. - Тагйирёбии хачми партови зараровар ва омилхои ба онхо таъсиррасон дар вилояти Сугд дар солхои 2010-2020

Солхо Хацми партови зараровар ба мууити зист (У) (уазор тонна) МММ ба уар сари ауолй (Xi), (сомонй) Сатуи рушди ауолй, (Х2), (бо %) Хиссаи истеусолоти саноатй дар мацмуи маусулоти минта-цавй (Х3) (бо %)

2010 4,5 2543,2 102,3 57,7

2011 5,9 3123,0 102,3 54,4

2012 7,3 3814,9 102,2 51,2

2013 8,5 4348,8 102,2 47,5

2014 10,7 4695,7 102,3 46,7

2015 8,8 4793,4 102,3 53,1

2016 10,4 5722,7 102,0 59,1

2017 10,9 6712,9 101,9 65,0

2018 11,7 6900,3 101,9 65,7

2019 11,6 7585,8 101,8 65,3

2020 15,1 7853,6 101,7 72,0

Хисоби муаллиф аз манбаьуои: Минтацауои Чумуурии Тоцикистон: 30 соли истицлолияти давлатй / Мацмуаи оморй. - Душанбе, Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон, 2021. - С. 117. Омори солонаи вилояти Сугд. - Хуцанд, Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд, 2021. - С. 9-13; 35-36.

Аз додауои цадвал бармеояд, ки таи 10 соли охир дар вилоят ба уисоби миёна партови моддауои зараровар ба мууити зист - 9,5 уазор тонна, уацми мацмуи маусулоти минтацавй ба уар сари ауолй - 5281,2 сомонй, афзоиши теъдоди ауолй - 102%-ро ташкил карда, уиссаи истеусолоти саноат дар мацмуи маусулоти минтаца ба 58% баробар шуд. Ин аз он шауодат медиуад, ки тагйирёбии уацми партови ифлос ба мууити зист ва вазьи экологии уар як минтаца таьсир расонида метавонад. Зеро рушди цомеа, тамоюли афзоиши ауолй, васеъшавии уацми истеусолоти саноатй, рушди техникаю технология ва тарацциёти ицтисодиёт метавонад ба нишондиуандауои экологй таъсири худро расонад [9, с.17-18].

Нишондиуандаи оморй аз маводи чопгардидаи мацомоти омории цумуурй ва сарраёсати онуо дар вилоятуо, аз цумла аз маводи илмие, ки дар воситауои ахбори омма нашр гардидааст, алалхусус, аз асаруои илмии олимони ватанй оид ба масъалауои мазкур гирифта шудаанд. Дар асоси истифодаи барномауои махсуси компютерй натицауои зарурй ба даст омад, ки дар цадвали 2 иньикос ёфтаанд.

Ч,адвали 2. - Омили тагйирёбии ^имати коэффитсиенти чандири

Номгуи омили тагйирёбанда Кимати коэффитсиенти чандирИ

МММ ба хар сари ахолИ (бо сомонИ) (Х7) 2,7443

Сатхи рушди шумораи ахолИ (бо %) (Х2) 0,00038

Хиссаи саноат дар МММ (бо %) (Х3) 0,5337

Боиси ^айд аст, ки барои халли ин масъала сараввал аз усули лагорифмИ истифода бурда, ба шакли муодилаи регрессионИ табдил додем ва пас аз он мундаричаи модели таъсиррасониро хисоб кардем, ки он сатхи таъсири хар як омили тагйирёбандаро ба натичаи тах^и^шаванда нишон медихад.

Аз ин ру, афзоиши хиссаи саноат дар мачмуи махсулоти минта^авИ нисбатан баланд буда, муодилаи регрессионИ ва формулаи тах^и^отиро бо чунин тарз навиштан мумкин аст:

Ьп^=32,48+2,7443 ^+0,00038 1пХ2+0,5337 1пХ2 2 ю=32,48 * Х^7443 * Х20,00038 * Хз°'5337 Тагйирёбии мачмуи махсулоти минта^авИ ба хар сари ахолИ нисбат ба хачми ихрочи моддахои ифлоскунанда ба атмосфера хассосияти баланд зохир мекунад.

Зимни тахлил зичии ало^аро байни нишондихандахои натичавИ ва тагйирёбандаи омилИ муайян намудем. Кимати коэффитсиенти коррелятсионИ ба 0,9750 баробар аст. Кимати мазкур шаходат медихад, ки сатхи зичии ало^аи нишондихандаи натичавИ ва мачмуаи тагйирёбандаи омилИ, ки бо модел хамрох карда шудаанд, баланд аст. Аз руи нишондоди мазкур гуфтан мумкин аст, ки вобастагии афзоиши хачми партов ба атмосфера аз омилхое, ки ба инобат гирифта шудаанд, ба хисоби миёна 95,07% вобаста аст. Зеро чИ тавре ки маълум гардид, коэффитсиенти детерминатсия ба 0,9507 баробар аст. Эътимоднокии модели хисобкарда ба натичахои бадастомада мутобщ аст. Аз ин лихоз, кимати омилхои тагйирёбандаро ба модели хисобкарда гузошта, кимати нишондодхои натичавиро барои солхои минбаъда пешгуи ва кимати омилхои тагйирёбандаро бо усули экстраполятсионИ гузоштан мумкин аст.

Бо истифода аз усули мазкур, сатхи таъсири имконияти фаврии хар як амалиёти иктисодИ-ичтимоии аз чониби сохтори макомоти ичроияи хокимияти давлатИ, макомоти идоракунИ дар махалхо ва дигар субъектхои иктисодИ дар ташкили саноати минтака рохандозИ гардидаро ба экология муайян кардан мумкин аст. Истифода услуби иктисодИ-риёзИ яке аз воситаи бехтарини коркарди амсилахои таъсиррасонии тамоюлхои иктисодИ ва чараёнхои экологИ ба хисоб меравад. Дар заминаи истифодаи чунин амсилахои экологИ-иктисодИ эхтимоли пешгуии роххои рушди минтака, бо назардошти эътиборнокии ин ё он омил имконпазир мебошад, чунки дар хакикат сенарияхои мухталифи рушди иктисодиёти минтака окибатхои гуногуни экологиро ба миён оварда, натичаи онхо аз чониби макомоти давлатии махаллИ тахлил карда шуда, дар асоси он дар хамчоягии экология бояд карорхои дахлдори идоракунии иктисодИ ^абул карда шаванд. Барои ин, пеш аз хама, дар микёси хар як минтака бояд омузиш ва тахкикот оид ба муайян намудани сатхи таъсири омилхои иктисодИ ба сифати мухити зист ба рох монда, дар асоси он омилхое, ки хусусияти таъсиррасонИ доранд, арзёбИ карда шавад.

Тауцицот исбот менамояд, ки дар шароити муосири чумуурй тамоюли афзоиши сатуи ифлосшавй, яъне зиёд шудани уачми партов ба мууити зист, пеш аз уама аз сатуи рушди ицтисодй ва суръати саноатикунонии кишвар вобастагй дорад. Ин вазъият мантицан дуруст аст, зеро сатуи рушди ицтисодй-ичтимой талаб менамояд, ки захирауои табий уар чй бештар ба чараёни такрористеусол ворид гарданд. Махсусан, рушди бемайлони соуауои саноат ба зиёд гаштани партови зараровари маводуои сахт, газ, партовобауо сабаб мегардад.

Имруз ауамияти зарурй додан ба масъалауои безараргардонии партов, дарачаи экологизатсияи истеусолоти саноатй, уифз ва истифодаи самараноки сарватуои табий, нигоу доштани боигариуои табий барои наслуои оянда, гузариш ба принсипуои «Ицтисодиёти сабз» ва «Рушди босуботи ицтисодиёт» бо мацсади амалишавии сиёсати ицтисодй-экологии минтацавй талаби замон аст.

Пайнавишт:

1. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон - Эмомалй Раумон «Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй» (21.12.2021, ш. Душанбе). - Душанбе: Шарци озод, 2021 - 42с.

2. Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии ауолии Цумуурии Тоцикистон барои солуои 2021-2025. - Душанбе, 2015-30с.

3. Акимова Т.А., Хаскин В.В., Сидоренко С.Н., Зыков В.Н. Макроэкология и основы экоразвития. Учебное пособие / Ред. Ж.В. Медведева / Российский университет дружбы народов - Москва: Изд-во РУДН, 2005 - 367с.

4. Батурин В.А., Васильев С.Н., Лакеев А.В., Москаленко А.И. Математические модели и методы исследования устойчивого развития региона // Закономерности социального развития: ориентиры и критерии моделей будущего. Часть II. - Новосибирск: СО РАН, 1994. - С. 94 -101.

5. Гурман В.И., Кульбака Н.Э., Рюмина Е.В. Опыт социо-эколого-экономического моделирования развития региона // Экономика и математические методы. 1999. Выпуск №3. - С. 69-79.

6. Дружинин П.В., Морошкина М.В., Шкиперова Г. Т. Модели эколого - экономических процессов - оптимизационный подход //Вестник Пермского университета. 2014. Выпуск №2 (21), - С. 19-26.

7. Леонтьев В., Форд Д. Межотраслевой анализ воздействия структуры экономики на окружающую среду // Экономика и математические методы. 1972. Том VIII. Выпуск №3. - С. 370 - 375.

8. Моделирование социо-эколого-экономической системы региона / Под ред. Гурмана В.И., Рюминой Е.В. - Москва. : Наука, 2001 - С. 113-121.

9. Ризоцулов Т.Р., Нурбоев Н.М. Истифодаи усулуои математикй дар тадцицоти ицтисодй (дар мисоли тауцици рушди экологи-ицтисодй). Маводи конференсияи цумууриявии илмию методй дар мавзуи «Муаммоцои мубрами методикаи таълими фащои риезй, дациц ва табий дар МТОК: назария ва амалия» - Хуцанд, Дабир, 2022-422 с.

10. Форрестер Дж. Мировая динамика: перевод с анг. / Д. Форрестер. - Москва: Издательство АСТ, Санкт-Петербург.: Terra fantastica, 2003. - 275с.

Reference Literature:

1. Message of the President of the Republic of Tajikistan Emomali Rahmon «On the Main Directions of the Internal and Foreign Policy of the Republic», (21.12.2021). - Dushanbe: Freedom of the Orient, 2021 - 42p;

2. The Comprehensive State Program for the Development of General Education and Environmental Education of the Population of the Republic of Tajikistan for 2021-2025. -Dushanbe, 2015-30pp.

3. Akimova T.A., Haskin V.V., Sidorenko S.N., Zykov V.N. Macroecology and the Basis of Ecodevelopment. Edited by J.V. Medvedeva. Russian University of Friendship of Peoples. -Moscow: Pub-h RUDN, 2005 - 367pp

4. Baturin V.A., Vasilyev S.N., Lakeev A.V., Moskalenko A.I. Mathematical Models and Methods of Research on Sustainable Development of the Region // Laws of Social Development: Orientations and Criteria of Future Models. Part II. - Novosibirsk: Siberian Section of RAN, 1994. - pp. 94 - 101;

5. Gurman V.I., Kulbaka N.E., Ryumina E.V. Experience of Socio-Ecologico-Economic Modeling of Regional Development // Economics and Mathematical Methods. 1999. Issue 3. - pp. 69-79;

6. Druzhinin P.V., Moroshkina M.V., Shkiperova G.T. The Model of Ecologico- Economic Processes - Optimization Approach // Bulletin of Perm University. Issue 2 (21), 2014. - pp. 19-26;

7. Leontiev V., Ford D. Cross Industry Analysis of the Impact of the Structure of the Economy and Environment // Economy and Mathematics. 1972. Volume VIII. Issue #3. - p. 370 - 375;

8. Modelling of the Socio-Ecologico-Economic System of the Region / Under the editorship of Gurman V.I. and Ryumina Ye.V. M.: Science, 2001 - pp. 113-121;

9. Rizokulov T.R., Nurboev N.M. Use of Mathematical Methods in Economic Research (in the Example of Ecologico-Economic Development Research). Materials of the republican scientifico-methodical conference on the topic "The Critical Problems of the Teaching Methodology of Mathematical, Exact and Natural Subjects in IHPE: theory and practice" -Khujand, «Preceptor», 2022-422pp;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10. Forrester J. World Dynamics: translation from English. / D. Forrester. - Moscow: Pub-h AST", SPB.: Terra fantastica, 2003 - 275pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.