Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУРНИНГ ГЎЗАЛ ФАЗИЛАТЛАРИ'

АМИР ТЕМУРНИНГ ГЎЗАЛ ФАЗИЛАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тангиров О.Э.

Истиқлол йилларида буюк Соҳибқирон Амир Темур бобоколонимизнинг миллий мероси холисона ўрганилиб, давлатчилик, фан ва маданият, бунёдкорлик, жаҳон сиёсати ва иқтисодиёти, халқаро савдо ва дипломатик алоқалар каби соҳаларнинг ривожига қўшган ҳиссаси ҳақида кўплаб илмий, публицистик, оммабоп ва бадий-адабий асарлар ҳамда мақолалар эълон қилинди. Соҳибқироннинг ҳаёт фаолиятлари ва ҳукмронликлари ўзи яшаган даврдан то ҳозирги кунларгача Шарқ ва Ғарб тарихчи ҳамда тадқиқодчилари тамонидан ўрганиб келинмоқда. Изланишлар у кишининг тарихда қолдирган буюк сиймосини гавдалантиради. Шундай улкан ишларни амалга оширган Амир Темур ўзига хос гўзал фазилатлар соҳиби ҳам бўлган. Соҳибқироннинг шахсий фазилатлари тўғрисида тарихий асарларда жуда кўплаб маълумотлар сақланиб қолган. Уларга кўра у киши адолат ва одилликни ўзининг устувор хислати даражасига кўтарган. Шунча улуғворлик билан бирга самимийлик ва кечиримлилик, айниқса камтарлик Соҳибқиронга хос фазилатлардан саналган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУРНИНГ ГЎЗАЛ ФАЗИЛАТЛАРИ»

АМИР ТЕМУРНИНГ ГУЗАЛ ФАЗИЛАТЛАРИ

Тангиров О.Э.

т.ф.ф.д.(PhD), доцент, Узбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази https://doi.org/10.5281/zenodo.11147766 Истиклол йилларида буюк Сохибкирон Амир Темур бобоколонимизнинг миллий мероси холисона урганилиб, давлатчилик, фан ва маданият, бунёдкорлик, жахон сиёсати ва иктисодиёти, халкаро савдо ва дипломатик алокалар каби сохаларнинг ривожига кушган хиссаси хакида куплаб илмий, публицистик, оммабоп ва бадий-адабий асарлар хамда маколалар эълон килинди. Сохибкироннинг хаёт фаолиятлари ва хукмронликлари узи яшаган даврдан то хозирги кунларгача Шарк ва Гарб тарихчи хамда тадкикодчилари тамонидан урганиб келинмокда. Изланишлар у кишининг тарихда колдирган буюк сиймосини гавдалантиради.

Шундай улкан ишларни амалга оширган Амир Темур узига хос гузал фазилатлар сохиби хам булган. Сохибкироннинг шахсий фазилатлари тугрисида тарихий асарларда жуда куплаб маълумотлар сакланиб колган. Уларга кура у киши адолат ва одилликни узининг устувор хислати даражасига кутарган. Шунча улугворлик билан бирга самимийлик ва кечиримлилик, айникса камтарлик Сохибкиронга хос фазилатлардан саналган.

Амир Темурнинг ёшлиги хакида Ибн Арабшох куйидаги кимматли маълумотларни беради: "У ёшлигидан аклли, очик кунгил, журъатли, катъий кучли ва кобилиятли булиб усиб, тенгкурлари-вазирларнинг угиллари билан сухбат билан сухбат курар ва амирларнинг угилларидан узига ухшашлар билан вактини утказарди" [3, - 72 б.]. Шу зайлда камол топган Амир Темурни буюк мартабаларга олиб чиккан узига хос ажойиб хислатларидан бири у кишининг сабр-матонатлилигидадир. Буюк максадлар йулида, халкларни бирлаштириш учун харакат килар экан, улкан матонат ва куч-кувват талаб килади. Тенги йук ирода эгаси булган бу инсон умрининг охиригача уз максади йулида собиткадам булди.

Бунёдкорлик, янги масжид, мадраса, макбара куриш умуман, халкка хизмат курсатадиган меъморий обидалар барпо этиш Сохибкироннинг гузал фазилатларидан саналган. Курилиш ишларини ута нозиклик билан чиройли, улугвор ва мустахкам холатда олиб боришни талаб килган: "Амр этдимки, хар бир шахар, хар бир кишлокда масжид, мадраса ва хонокохлар бунёд килсинлар, факиру мискинларга лангархона (гарибхона, моддий таъминот маркази - О.Т.) солсинлар, касаллар учун шифохона курдирсинлар ва уларга ишлаш учун табиблар тайинласинлар" [1, - 58 б.]. Амир Темур ута дидли,

фаросатли ва талабчанлик хислатларига эга булиб, хар бир ишини маромига етказиб амалга оширишни хуш курган. Айникса, Мовароуннахрнинг марказий шахарлари хусусан, пойтахт Самарканд ва унинг атрофларида бунёдкорлик ишларини амалга оширади. "Самарканд атрофларида бир канча касабалар бунёд этиб, уларни улуг ва пойтахт шахарлар номи билан атади", -деб маълумот беради Ибн Арабшох [3, - 127 б.]. Сохибкирон янги меъморий обидаларни бунёд этар экан, уни халкка, жамиятга, давлатга фойдаси тегадиган, узок вакт келажак авлодлар учун хизмат курсатадиган холатда мустахкам килиб курдиради. Хусусан, хотини Сароймулкхонимнинг онаси, Сохибкирон кайнонаси шарафига Самаркандда энг йирик масжидни бино килдирар экан, паст булиб колгани учун бир марта буздириб, яна кайта бунёд эттиради. Иккинчи марта курилаётганида узи ишнинг бошида турганлиги хакида маълумотлар ёзиб колдирилган [5, - 97 б.]. Тошкентдаги Ахмад Яссавийнинг холаваччаси булган машхур авлиё зотлардан бири Занги ота кабрларига макбара бунёд эттиради. "Куп авлиёларни кабри шарифларини хазрат Амир Темур бино килгон эрдилар. Яна куп-куп жойларха масжид ва мадрасалар бино килгон эрдилар, барчаси таворихда маълумдир" [8, - 326 б.].

Амир Темур билимдон, заковатли ва тенги йук фаросат сохиби булган. Уз даврининг йирик файласуфи олими ва тарихчиси саналган Ибн Халдун билан Сохибкирон Дамашк шахрида учрашади. Ибн Халдун Амир Темурнинг хузурига кириб тавозе билан туради. Буюк хукмдор "уларга жилмайиб табассум билан мурувват килди ва улар холатларини кузатиб, уз акли мезони билан уларнинг сузлари ва ишларини (харакатларини) улчай бошлади". Ибн Халдуннинг бошка юртдан эканлигини пайкаган Сохибкирон "бу одам бу ерлик эмас"-дейди [3, - 226 б.]. Хдкикатдан хам у асли Тунис давлатидан булиб, Дамашкка келганига хали куп булмаган эди. Ибн Халдун узининг "Таржимаи хол" асарида Амир Темур хакида ёзар экан, "у (Амир Темур - О.Т.) ута аклли, билимдон, фаросатли, куп бахслашадиган, билса хам, билмаса хам сузида каттик турадиган киши эди",-дейди [4, - 52 б.]. Бу тарихий тафсилотлар Сохибкироннинг гузал фазилатлар эгаси эканлигини курсатиб, асар Ибн Халдуннинг холисона карашлари асосида битилган. Бунда яна бир Амир Темурнинг буюк мардлик хислатини очиб берувчи кизик вокеа тасвирланади. Унга кура, Дамашкда Сохибкирон Ибн Халдуннинг миниб юрган отини сотиб олишини сурайди. Аммо у иккови уртасидаги якин муносабат булгани учун отни Амир Темурга сотишга уялиб, хадя килади. Ибн Халдунни Сохибкирон Мисрга "уз одамларининг олдига" юборади. Миср подшоси Амир Темурнинг сулх тузиш тугрисидаги талабига жавобан элчи юборганида отнинг хакини улар оркали Ибн Халдунга бериб юборади [4, - 46-49 б.]. Агар унинг узига

берганида Ибн Халдун барибир отнинг хакини хижолат булиб олмасди. Мардлик, узганинг хаккига булган хурмат, омонотдорлик каби фазилатлар барча хукмдорларда хам булавермайди. Бу буюк Сохибкиронга хос гузал фазилатлардан саналган.

Амир Темур илм-маърифатни жуда севган, билимдон, закий кишиларни кадрлаган. Тарихий илмларни узи хам жуда яхши урганиб, утган хукмдорларнинг тарихини билишга кизиккан. "Темур подшохлар ва халклар сийратларида билимдон, шарку гарб тарихининг отаси ва онаси эди," - дейди Ибн Арабшох [3, - 227 б.]. Сохибкирон тарих илмини чукур билгани учун хам узининг "Тузуклари"ларида утмиш ва ундан ибратланиш масалаларига тухталган. У кишининг олим ва уламоларга булган чукур хурмати туфайли юкорида кузатганимиз каби куплаб масжид, мадраса ва авлиёларнинг кабрларига макбаралар бунёд эттиради. "Амир Сохибкирон илму хикмат ахли ва фан арбоблари билан гоятда дустлашган эди. Уларни эъзози икром килишда муболагалар курсатарди. Тарих китобларини эшитиш оркали умматлар насаби ва шархи холларини, Турк, Араб ва Ажам подшоларининг турган жойлари ва килган ишларини ва бу илмнинг бошка тармокларини жуда чукур эгаллаган эди" [7, - 178 б.].

Иймон инсоннинг асосий одамий мезонидир. Бу тушунча инсониятнинг изчил маънавий киёфасини шакллантиришда мухим восита саналади. Сохибкирон бу гузал фазилат хакида тухталар экан, "иймон-ул инсонни барча жонлилардан саклантириб тургувчи хусусиятдир. Иймонли одам хиёнат килмайди, кариндош-уруглари, элу халкнинг ор-номусини химоя килади, халоллик ва покликни фазилат деб билади" [6, - 27 б.].

У киши катъий, шижоаткор, керак булса нихочтда каттиккул булишига карамай, узининг кул остидаги аскарларга нисбатан ута самимий саркарда булган. Албатта катта кушинни бирлаштириш учун хам узига хос хислатларга эга булиш керак. ^анча сонли аскарларнинг кунглини топиб, уларни уз максади йулида эргаштира олиш зарур эди. Амир Темур минглаб лашкарни бирлаштириши хакида "Тузуклар"ида шундай маълумотни келтириб утади: "Баъзиларига мурувват, мехрибонлик килдим, бошкалари билан келишишга интилдим, яна бир гурухини эса молу дунё билан узимга эгмокчи булдим. Яхши суз, ахди - паймон ва ваъдалар билан колганларининг кунглини кутаришни маслахат курдим" [1, - 31 б.]. У хакикатдан хам узига содик кишиларни жуда кадрлар эди. Замондош тарихчиларининг асарларида келтирилган маълумотларга караганда Сохибкирон кенгашларида хеч качон купол сузни ишлатмаган экан. Бу факат инсонпарвар, мард, адолатпарвавр инсонга хос фазилатлардандир.

Хaлкднинг фaровон xaётини, тинч-осойиштa турмушини yйлaгaн 6уюк aждодимизнинг гyзaл фaзилaтлaри xaкидa "Темур тaрихидa тaкдир aжойиботлaри" aсaри мyaллифи Ибн Aрaбшоx шyндaй мaълyмотни келтирaди: "У xas^^asax Ba ёлгонни ёк;тирмaс, yйингaю кунгил хушликга мaйлсиз, гaрчи yзигa озор етaдигaн бирон нaрсa бyлсa xaмки, сaдокaт yнгa ёкдр эди... Жaсорaтлилaрни, довюрaк Ba мaрдлaрни ёктирaр эди. У бехaто фикрли, aжойиб фaросaтли, мислсиз бaхтли, улугворлиги yзигa мувофик, кдтъий aзм билaн сузловчи, бошигa кyлфaт тyшгaндa xaм xaк;гyй киши эди" [2, - 25 б.]. Ибн Aрaбшоxнинг ушбу тaърифини бошкд aсaрлaрдa, хyсyсaн узининг "тyзyклaр"лaрнинг умумий гaп оxaнгидaн xaм aнглaш мумкин. Yma дaврнинг бaъзи хaлкдaри Сохибкироннинг зaфaрли xaрaкaтлaрини эшитиб вaxимaгa тyшгaнлaр. Шунингдек, Faрб мaнбaлaри, хyсyсaн, мyстaбид тузум дaвридa y кишини сaбий хислaтлaр билaн тaсвирлaб, бизнинг миллий тaрихимизни Kорaлaшгa интилгaн эди. Бyнгa Aли Яздий жaвоб берaди: "Aслини олиб кaрaгaндa, онxaзрaтнинг мyборaк феъл-aтворидa aдолaт килмок Ba рaиятпaрвaрлик тyFмa сифaт булиб, олий xиммaти шaxaрлaрни обод килишга Ba хyдожyйлaрнинг хол^хволини яхшилaшгa иштиёк^нд эди" [9, - 253 б.].

Aхлок фaзилaтлaри турт aсосдaн иборaт экaнлигини тaрaккийпaрвaр олим Aбдyрayф Фитрaт келтириб, xикмaт, иффaт, шижоaт, aдолaт деб кyрсaтaди. Соxибкирондa ушбу солих aмaллaргa олиб борувчи инсоний хислaтлaр мyжaссaм эди. У киши умрини мyFyл боскднчилaридaн вaтaнини озод килишга бaFишлaр экaн, жaнг мaйдонлaри, сиёсий^рбий xолaтлaргa тукдаш келсaдa узининг yзлигини-шaхсий гyзaл фaзилaтлaрини йyкотмaди. Aмир Темур уз тyЙFyлaрини "Темур тyзyклaри"дa бaён кдлaди: "Бир ишгa киришмaй туриб, yндaн кутилиб чикиш йyллaрини мyлжaллaб куяр эдим. Уни тyFри тaдбир, кдтъий жaзм, чинлик-чидaмлилик кyрсaтиб, эхтиёткорлик билaн узокни куриб, ортини yйлaгaн холдa охиригa еткaзaрдим...Kенгaш эгaлaри бирлик, иттифокдик билaн сyздa собит, ишдa чидaмли бyлишлaри шaртдир. ^илмокчи бyлгaн ишлaрини кдлмaсдaн колдирмaсинлaр. Aгaр бирор ишни килмaсликкa суз берaр экaнлaр, унинг якинига xaitf йyлaмaсинлaр" [1, - 16 б.]. Ушбу фикрлaр гyзaл фaзилaтлaр сохиби кдпб тyридaн чикaдигaн гaплaрдир. Узи мaрдликни инсоннинг энг юксaк хислaти деб билгани учун бошкaлaрдaн xaм шуни тaлaб килaди. "Зaфaрномa"дa келтирилишичa, жaнг aрaфaсидa Faним булиб тyргaн рyпaрaдaги дyшмaнигa янги келтирилгaн ковyнлaрни мyлозимлaрнинг ёFOч идишдa юборсaк xaм бутади, дегaн тaклифлaригa кaрaмaсдaн олтиндaн ишлaнгaн товокдa юборaди. Aли Яздий буни Сохибкироннинг "подшоxонa сaхий мaрxaмaти",-деб изоxлaйди [9, - 248 б.].

Х,акикатдан хам Амир Темур сахийликда тенги йук, бошкаларга фойдаси тегса кувонадиган, яхшилик килиб хузурланадиган, куп эзгу ишларни бажариб кибрланмайдиган гузал инсоний фазилатлар эгаси булган. Кудратли давлат бунёд этиб, уз даврининг буюк хукмдори булишида у кишига узига хос булган хислатлари катта ёрдам берган. Истиклол йилларида буюк Сохибкирон Амир Темурнинг ватанпарварлик, халкпарварлик, умуман барча инсоний фазилатлари ёшлар онгида миллий гояни шакллантиришда маънавий асос вазифасини утаб келмокда.

Адабиётлар:

1. Темур тузуклари. Алихонтура Согуний ва X,. Кароматов таржимаси. -Тошкент: Гофур Гулом, 1991.

2. Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. Б. Ахмедов, У. Уватов ва бошкалар. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

3. Ибн Арабшох. Ажойиб ул Макдур фи тарихи Таймур / таржима ва изохлар муаллифи У. Уватов. - Тошкент: Мехнат, 1992.

4. Ибн Халдун. "Таржимаи хол" (парчалар) / Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

5. Клавихо Р.Г. Самаркандга Темур саройига килинган саёхат кундалиги. / Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

6. Мадрахимов А. Амир Темур хикматлари. - Тошкент: Мехнат, 1996.

7. Муиниддин Натанзий. Мунтахаб ут таворих (парчалар) / Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

8. Салохиддин Тошкандий. Темурнома. - Тошкент: Чулпон, 1990.

9. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Б. Ахмедов, У. Уватов ва бошкалар. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.