Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИХШУНОСЛИГИДАГИ КОНЦЕПТУАЛЬ ЎЗГАРИШЛАР ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИХШУНОСЛИГИДАГИ КОНЦЕПТУАЛЬ ЎЗГАРИШЛАР ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
40
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Амир Темур / манба / ўзлик / Руи Гонзалес де Клавихо / Ибн Арабшоҳ / Шарафиддин Али Яздий / Зафарнома / Самарқанд. / Амир Темур / источник / идентичность / Руи Гонсалес де Клавихо / Ибн Арабшах / Шарафуддин Али Язди / Зафарнаме / Самарканд.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — И.М. Хўжахонов

Ушбу мақолада Амир Темур даврига оид тарихий манбаларда тарихий-этнографик маълумотлар асосида ўз даврига хос турли ўзликларнинг акс этиши таҳлил этилган. Манбалардаги маълумотлар асар муаллифларининг ёндашуви, қарашлари ва ўзлигини англашидан келиб чиқиши мумкинлигига эътиборни қаратган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОТРАЖЕНИЕ РАЗЛИЧНЫХ ИДЕНТИЧНОСТЕЙ В ИСТОРИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ ВРЕМЕН АМИРА ТИМУРА

В данной статье на основе историко-этнографических данных анализируется отражение различных идентичностей, в исторических источниках, относящихся к периоду Амира Темура. Делается акцент на том, что информация в источниках может быть выведена из подхода, взглядов и самосознания авторов произведения.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАРИХШУНОСЛИГИДАГИ КОНЦЕПТУАЛЬ ЎЗГАРИШЛАР ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

УЗБЕКИСТОННИНГ ЗАМОНАВИИ ТАРИХШУНОСЛИГИДАГИ КОНЦЕПТУАЛЬ УЗГАРИШЛАР ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ

И.М. Хужахонов

Тарих фанлари номзоди, бош илмий ходим Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дустлик алоцалари цумитаси

Калит сузлар: Амир Темур, манба, узлик, Руи Гонзалес де Клавихо, Ибн Арабшох,, Шарафиддин Али Яздий, Зафарнома,

Самарканд.

Аннотация: Ушбу маколада Амир Темур даврига оид тарихий манбаларда тарихий-этнографик маълумотлар асосида уз даврига хос турли узликларнинг акс этиши тах,лил этилган. Манбалардаги маълумотлар асар муаллифларининг ёндашуви, карашлари ва узлигини англашидан келиб чикиши мумкинлигига эътиборни каратган.

REFLECTION OF DIFFERENT IDENTITIES IN HISTORICAL SOURCES OF THE

TIME OF AMIR TIMUR

I.M. Khuzhakhanov

Candidate of Historical Sciences, Chief Researcher Committee on Interethnic Relations and Friendship Relations with Foreign Countries

Key words: Amir Temur, Abstract: In this article, on the basis of historical and source, identity, Ruy Gonzalez ethnographic data, the reflection of various identities in de Clavijo, Ibn Arabshah, historical sources relating to the period of Amir Temur is Sharafuddin Ali Yazdi, analyzed. Emphasis is placed on the fact that the information Zafarnameh, Samarkand. in the sources can be derived from the approach, views and

self-consciousness of the authors of the work.

ОТРАЖЕНИЕ РАЗЛИЧНЫХ ИДЕНТИЧНОСТЕЙ В ИСТОРИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ ВРЕМЕН АМИРА ТИМУРА

И.М. Хужахонов

Кандидат исторических наук, главный научный сотрудник Комитет по межнациональным отношениям и связям дружбы с зарубежными странами

Ключевые слова: Амир Аннотация: В данной статье на основе историко-Темур, источник, этнографических данных анализируется отражение

идентичность, Руи Гонсалес различных идентичностей, в исторических источниках, де Клавихо, Ибн Арабшах, относящихся к периоду Амира Темура. Делается акцент Шарафуддин Али Язди, на том, что информация в источниках может быть Зафарнаме, Самарканд. выведена из подхода, взглядов и самосознания авторов

_произведения._

КИРИШ

Амир Темур нафакат узбек давлатчилиги тарихида балки бутун Евроосиё тарихида ёркин из колдирган хукмдор хисобланади. У барпо этган салтанатнинг куч-кудрати, унинг харбий юришлари, бунёдкорлик ишлари ва бошкалар хакида тарихий манбаларда бой маълумотлар келтирилган. Сохибкирон хали тириклик давридаёк, унинг шахси ва амалга оширган ишлари тугрисида оддий халк орасида уни илохийлаштирувчи ривоятлар ва айрим салбий афсоналар хам тукилган. Темур даври тарихига оид куплаб манбалар мавжуд булиб, уларнинг баъзилари хорижлик тарихчи ва сайёхларнинг каламига мансуб. Ушбу маколада биз уларнинг айримларидаги маълумотларни узликни англаш нуктаи назаридан тахлил килишга харакат килдик.

ТАДЦЩОТНИНГ УСУЛЛАРИ

Амир Темур даврига оид эътиборга молик тарихий асарлардан бири испан элчиси Руи Гонзалес де Клавихонинг саёхат кундалиги хисобланади. Унда Клавихо узининг 14031406 йиллардаги саргузашти давомида курган кечирганлари хдкида, хусусан, Амир Темур салтанати хакида маълумотлар келтиради. Клавихони Темур курдирган боглар, Шахрисабздаги Куксарой ва Самарканд шахрининг катталиги, иморатлари, саройлари ва масжидлар хайрон колдиргани маълум. Самарканд шахри хунармандчилик маркази эканлиги, у ерда Шаркнинг турли худудларидан келтирилган хунармандлар яшаши, шахарнинг бойлиги факат озик-овкатнинг муллиги билан белгиланмасдан, балки шойи матолар, атлас, муйнадан килинган кийимлар ва шунга ухшаш сон-саноксиз моллари билан ажралиб туриши хакида ёзади.

МУ^ОКАМА

Унинг маълумотларига кура, шахар ахолиси орасида "турли халклар - турклар, араблар, маврлар ва бошкалар, арман ва юнон католиклари, несторианлар ва якобитлар, шунингдек, сувга чумилиш маросимини юзларидаги олов билан утказадиганлар, яъни узига хос тушунчага эга насронийлар" (1.110) - булган.

Клавихони Самарканд шахридан унча узок булмаган майдонда (Конигил) Темурнинг буйруги билан мамлакатнинг турли худудларидан келган кишилар томонидан уч кун ичида 20 минг атрофида чодир тикланиб, узгача бир куриниш касб этгани, бунда хар бир амалдор узининг макомига караб хукмдорнинг баланд ва махобатли чодири атрофида чодир тиклай бошлаганлиги хайратга солганлиги аник (1.115). Бу ерда нафакат саркардалар, балки ошпазлар, кассоблар, нонвойлар, арпа ва мева сотувчилар кучиб келиб, хар бирлари алохида кучаларга жойлаша бошлаганлигини кайд этади. Унинг ёзишича, кушин билан бирга доимо хаммомлар ва масжидлар хам кучириб юрилган.

Клавихо Амир Темур урушлардан ташкари купинча буш вактини шахар атрофидаги богларда утказишини таъкидлайди. Бу богларда Темур ёки унинг аёллари, набиралари бошчилигида кунгилочар базму жамшидлар уюштирилган. Испан элчиси Темурнинг отаси хакида ёзар экан, туркий кавмларга хос мухим бир узликни кайд этади: "Унинг отаси хам шахарга якин кишлокда яшаган, бу кабиланинг аслзодалари шахардан кура экин майдонларига эга кишлокларда яшашни афзал куришган". Демак, Амир Темурнинг Самарканд ва Шахрисабз шахарлари атрофида куплаб богу рогларни барпо этишида табиатга якин булишдек туркий узлик мухим омил булган дейишимиз мумкин.

Клавихо Амударёнинг унг киргогидаги ерларни Мугалия (Мугулистон), унинг ахолиси тилини эса мугул тили деб атайди. Мовароуннахр худудини Самарканд ерлари, Темур давлатини хам Самарканд империяси деб ёзади.

Темур хакида ёзар экан, уни гарчи Кешда тугилган булсада, аслида бу ерлик булмаганлигини, балки чигатой деб аталувчи кабилалардан бирига тааллукли булган ва татарларга мансуб булган, бу ерга Тарталиядан келган деб ёзади (1.104). Клавихо Дашти ^ипчок ерларини уша давр Европа анъанасига хос тарзда Тарталия деб, мугул кушинидаги туркий кавмларни эса татарлар деб атайди. Клавихо турк деганда факат Боязидни ва бошка усмонли туркларни назарда тутади.

Темур даври тарихига оид яна бир асар Ибн Арабшох каламига мансуб. Ибн Арабшох асли Дамашклик булиб, Темур уни оиласи билан Самаркандга мажбуран келтирган. У 1389 йилда тугилган. Ибн Арабшох Самаркандга келган пайтида 12 ёш булган ва ушбу асарини кейинчалик, 1436-1437 йилларда ёзган. Унинг Темурга нисбатан боскинчи сифатида караганлиги ва асарда унга нисбатан танкидий ёндашганлигининг сабаби шу булса керак.

Назаримизда Ибн Арабшохнинг асарида Темурнинг Шом, Ирок, Миср каби мусулмон улкаларига юришлари ва улар билан шариат, мазхаблар ва хакикат буйича савол жавоблари марказий уринни эгаллайди. Муаллиф ушбу урушларни Чингизхон тавротига (ясок) эътикод килувчи Темурнинг чин мусулмонлар устига юриши сифатида коралашга харакат килсада (2.204), лекин ушбу мамлакатлар олимлари билан савол жавоблари Темурнинг асл максади шариятга зид эмаслигини курсатади.

Ибн Арабшохнинг ёзишича, Темур Шом ва Ирок каби юртларга борганда нима учун сизлар Муовия (р.а.)ни узларингга халифа деб биласизлар? Ахир у Али (р.а.) ва уни авлодларини улдириб халифаликка эришган, деган норозилик кайфиятини билдиради. Бу буйича саволлар беради. Масалан, Темур Халаб шахри калъасини эгаллаганининг иккинчи куни шахар олимлари ва козиларини чорлаб, Бухоро, Самарканд, Х,ирот ва бошка узим фатх килган мамлакатлар олимларидан сураган нарсамни сурайман, "бизлардан улганлар шахидми ёки сизлардан?" деган тарзда савол беради. Бу саволга шахар шайхи хадис оркали жавоб беришга харакат килади, яъни, бир аробий Пайгамбаримиз (с.а.в.) олдиларига келиб, бир киши уз шарафи учун жанг килади, бошка бир киши шижоат курсатиш учун уруш килади, яна бири эса уз кудратини курсатиш учун килади. Шулардан кайси биримиз Худо йулида шахидмиз? Шунда пайгамбаримиз (с.а.в.) "Кимки тангрининг сузи хамма нарсадан олий булиши учун курашса - ана уша шахид хисобланади" -деганлар. Темур "хуб, хуб", яъни макул дейди. (2.208) Темур олимлар билан яна савол жавоблар килади, унинг охирги саволи куйидагича булади: Али (р.а.), Муовия (р.а.), Язид хусусида нима дейсизлар? Бундан куриниб турибдики, исломдаги илк булиниш масаласи Темур даврида хали уз долзарблигини йукотмаган эди.

Ибн Арабшохнинг ёзишича, Темур аскарлари ичида бутпараст турклар, оловга сажда килувчи мажусий ажамлар, кохинлару сехргарлар, золимлару мункирлар бор эди. Бутпарастлар уз санамларини кутариб юрар, кохинлар эса каломларини сажъ билан ифода килишган (2.96). Арабшох хам уз асарида Мовароуннахрдаги турк-мугулларни чигатойлар деб, Даштликларни эса тоторлар деб деб атайди. Гарчи юкоридаги манбаларда шундай кайд этилган булсада, лекин бизга маълумки, Темур ва темурийлар хеч качон узларини чигатойлар деб атамаган, балки турклар, туркий кавм деб атаган.

НАТИЖАЛАР

Темур даври тарихи буйича энг мукаммал ва хакикатга энг якини деб тарифланадиган асар бу Шарафиддин Али Яздийнинг "Зафарнома"сидир. Шарафиддин Али Яздий Эроннинг Форс вилояти шимолидаги Язд шахрида тугилган. У темурийлар саройида хизмат килган. Зафарнома асарини хам у Амир Темурнинг набираси Иброхим Султоннинг ташаббуси билан ёзган. Бундан максад Амир Темурнинг хаёти ва фаолиятини тулик, хакикатга якин тарзда ёритиб берувчи асарнинг мавжуд эмаслиги эди. Айнан ушбу

асарни темурийларнинг узлигини купрок намоён этади, деб айтиш мумкин. Хусусан, асарда Амир Темурнинг уч, беш ва етти йиллик урушларининг сабаблари келтирилган булиб, 1385 йилгача, яъни Тухтамишнинг Эронни босиб олиш максадида Табризга бостириб киришига кадар, Сохибкироннинг бошка улкаларга юриш килиш аник максади булмаган. Асосий урушлари узига яккол душман булган худудлар, мусулмонларга захмат етказиб турган мусулмон булмаган давлатлар ва хоказолар ташкил килган. Лекин шу вокеадан кейин Тухтамишхондан олдин Эронни босиб олишга киришади. Балки, Холугайнинг мулкларини тулалигича кулга киритишга харакат килади. Ирок, Шом ва Шаркий Анатолияни эгаллайди. Чунки, бу ерларнинг хокимлари Темурнинг душманларига панох берганди, унга хавф солиб турарди (3.107). Темурнинг куп йиллик юришларининг яна бир сабаби сифатида муаллиф Мугулистон, Эрон ва Ирокда Буюк ипак йулини хавфсизлигини таъминлаш булганлиги, чунки, бу даврда нафакат карвонлар, балки, элчилар хам бемалол бу юртлардан катнай олмай колганлигини келтиради. Шунингдек, Х,аж сафарига бориш хам хавфли булиб колганди. Темур бирор мамлакатни фатх килгач, у ерда ободончилик ишларини килганлигини кайд этади. (3.204)

Али Яздийнинг асарида Темурнинг Даштликлар ва жетеларга карши урушига куп ургу бериладики, бу Темур ва темурийларнинг асосий ракиблари айнан улар булганлигидан балолат беради. Асарда XIV асрга хос булган бой географик номлар келтирилган булиб, Ирок ва Шаркий Анатолиядан то хозирги Хитой марказигача ва форс курфазидан то Кама дарёси хавзасигача булган жой, сув, кент, шахар, тог ва довонларнинг карлукча номлари келтирилади. Бу эса ушбу худудларда XIV асрда карлук лахжаси кенг таркалганлигидан далолат беради.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Амир Темур даври тарихига оид манбалар узининг мазмуни, ёндашув усули, тузилиши, муаллифларнинг карашлари жихатидан турли хил булиб, уларда уша даврга хос турли узликлар хам уз ифодасини топган. Шу боис ушбу манбаларни узликни англаш нуктаи назаридан талкин килиш Темур даврига оид айрим масалаларни кенгрок тушунишда мухим ахамият касб этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путушевствия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). Перевод со староиспанского. М.: "Наука", 1990.

2. Ибн Арабшох. Ажоиб ал-макдур фи тарихи Таймур (Темур тарихида такдир ажойиботлари). 1-2-китоб. Тошкент: "Мехнат", 1992.

3. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Тошкент: "Шарк", 1997.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.