Научная статья на тему 'МОВАРОУННАХР ВА ХУРОСОН КИТОБАТ САНЪАТИДА АМИР ТЕМУР СИЙМОСИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСИ'

МОВАРОУННАХР ВА ХУРОСОН КИТОБАТ САНЪАТИДА АМИР ТЕМУР СИЙМОСИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
65
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОБРАЗ / ТАДқИқОТ / ШАРқ / ҒАРБ / САНЪАТ АСАР

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Якубова М.Ш.

Амир Темур образининг яралиш тарихи, аслида у қандай кўринишда эди. Шарқ ва ғарб мамлакатларида илмий изланишлар ва турфа кўринишдаги образ. Ўзбекистон санъатида Амир Темур образининг яралиши асарлардаги Амир Темур учун ёзиб қолдирилган фикрлар ва унинг хаёти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERPRETATION OF THE IMAGE OF AMIR TEMUR IN MOVAROUNNAHR AND KHORASAN BOOK ART

The history of the wound of the image of Amir Timur, in fact, how it looked like. Scientific research in the countries of the East and West and the image in the form of a variety. The creation of the image of Amir Temur in the art of Uzbekistan is the thoughts written for Amir Temur in the works and his life.

Текст научной работы на тему «МОВАРОУННАХР ВА ХУРОСОН КИТОБАТ САНЪАТИДА АМИР ТЕМУР СИЙМОСИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСИ»

Якубова М.Ш.

Муробод тумани 12 сонли Болалар мусица санъат мактаби уцитувчиси Узбекистан, Тошкент

МОВАРОУННАХР ВА ХУРОСОН КИТОБАТ САНЪАТИДА АМИР ТЕМУР СИЙМОСИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСИ

Аннотация: Амир Темур образининг яралиш тарихи, аслида у цандай куринишда эди. Шарц ва гарб мамлакатларида илмий изланишлар ва турфа куринишдаги образ. Узбекистон санъатида Амир Темур образининг яралиши асарлардаги Амир Темур учун ёзиб цолдирилган фикрлар ва унинг хаёти.

Калит сузлар: Образ, тадцицот, Шарц, Гарб, санъат асар.

Yakubova M.Sh. teacher

Children's Music School №12 of Murabod district

Uzbekistan, Tashkent

INTERPRETATION OF THE IMAGE OF AMIR TEMUR IN MOVAROUNNAHR AND KHORASAN BOOK ART

Аbstract: The history of the wound of the image of Amir Timur, in fact, how it looked like. Scientific research in the countries of the East and West and the image in the form of a variety. The creation of the image of Amir Temur in the art of Uzbekistan is the thoughts written for Amir Temur in the works and his life.

Keywords: Image, research, East, West, artwork.

Марказий Осиё халклари тарихида Темурийлар даври узининг маданияти тараккиёти билан ажралиб турарди. Тарихда хамиша шахснинг роли юкори турган. Хамма ишга шахс бош булади, омма унга эргашади. Бобомиз Амир Темур буюк шахс эди. Темур уз акл-заковати билан тузган Давлатининг равнаки, келажаги учун жуда катта ишлар килган. Самарканд, Кеш, Насаф, Бухоро ва Табриз каби шахарлардан таникли олимлар, меъморлар, мохир хунармандлар ва бинокорлар пойтахт Самаркандга олиб келинган. Бошка мамлакатлардан келган хунармандлар билан махаллий усталар хамкорлигида Самарканд ва Кешда уз даври ва хозирги дунё ахлини хам лол колдирган меъморчилик намуналари яратилган. Бутун дунёга номлари машхур тарихчилардан Шарафиддин Али Яздий, ибн Арабшох, Мирхонд, олимлардан Улугбек, Али Кушчи, Козизода Румий, шоирлар Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Лутфий,

мусаввирлардан Бехзод, Косим Али, Мирак Наккош, Махмуд Музаххиб, хаттотлар Султон Али Мишкодий, султон Мухаммад, Дарвеш Мухаммад Токийлар санаб утишимиз мумкин. Амир Темур даврида Самаркандда узига хос миниатюра рассомлик мактаби карор топди. Тасвирий санъатда Темурийлар мактабининг асосчиси Устод Гунч саналган. Унинг шогирди бухоролик Устод Жахонгир булган. Устоз Жахонгир Пир Сайид Ахмад Табризийга устозлик килган. Нафакат Шаркда, балки бутун дунё санъатида муносиб из колдирган мусаввир Камолиддин Бехзод санъат сирларини Пир Сайид Ахмад Табризийдан урганган. Шу билан бир каторда ота-онасидан эрта жудо булган Камолиддин Бехзодни Хиротнинг буюк мусаввири Амир Рухилло (Мирак Наккош) уз тарбиясига олган ва Нигористонида (санъат академияси) наккошлик ва миниатюра сирларини ургатган. Амир Темур даврида Самаркандда миниатюра рассомчилик мактаби ташкил топди. Туркия ва Берлан кутубхоналарида сакланаётган кучирма-хомаки миниатюра нусхалари Х1У-ХУ асрларга оид булиб, уларда алохида шахслар, дарахтлар, гуллар, кичик композициялар, накшларда чизиклар уйгунлиги харакатлар аниклиги, киёфаларининг уз урнида жойлаштирилиши билан ажралиб туради. Тарихий шахсларнинг киёфалари хам миниатюраларда акс этган. Амир Темур киёфаси тириклик вактида акс этган миниатюралар хали топилмаган. Асл холатига якин суръатлар "Зафарнома" нинг дастлабки кучирилган нусхаларида учрайди.

Унинг бир мунча ёркинрок киёфаси Хиротда (1467 й.) кучирилган "Зафарнома" да келтирилади. Дастлаб Мирак наккош бошланган ва Бехзод якунланган ушбу миниатюра композицияси ва сержило буёкларнинг уйгунлиги ажралиб туради. Миниатюра рассомчилигининг тараккиёти адабиётининг равнаки ва ривожи билан боглик булган. Мусаввирлар Фирдавсий, Низомий, Дехлавий, сунгра Жомий ва Навоий асарларига расмлар ишланган. XIV асрда "Жомеъ ут-таворих", "Тарихи рашидий" каби тарихий асарларга хам миниатюралар ишланган. Бу анъаналар Темурийлар даврида хам давом эттирилиб, "Зафарнома" ва "Темурнома" асарларида жанг лавхалари тасвирланган112.

XV аср миниатюраларининг аксариятида Шарк шеъриятининг кахрамонлари Лайли ва Мажнун, Хусрав ва Ширин, Рустам жанг лавхалари тасвирланган. Умуман олганда, миниатюра санъати Ирок, Эрон, Хуросон, Мавороуннахр ва Хиндистонгача булган худудларда бир даврга хос бадиий эстетик ходиса эди. Бу ходиса Темурийлар билан боглик булиб, темурийларнинг Богдод, Шероз, Табриз, Хирот, Самарканд, Дехли каби марказларида бир неча миниатюралар мактаблари вужудга келди. Самарканд миниатюра мактаби XIV-XV асрнинг биринчи ярмида карор топган булиб, турли туркумда яратилган бу миниатюраларда Шаркий

112 О^Ье^Шп oЫdalaridagi bitiklar '^ашащаМ Аш1г Тетиг va temuriylar davridagi majmua va ziyoratgoЫar" uchinchi kitob Toshkent — 2012

Туркистон санъатига хос булган Туркий образларда хитой рассомчилиги таъсири сезилиб туради. Самарканддаги сарой мусаввирлари Абул Хайя ва унинг шогирдлари Шайх Махмуд Тахлилий, Пир Ахмад боги Шомолий, Мухаммад Бин, Мухаммадшох, дарвеш мансурлар ишлаган темурийлар даврига хос ов мавзусида яратилган. 1420-йилдан кейин Бойсункир Мирзо Хиротдан Хаттотлик ва наккошлик устахонаси ташкил килгач бу рассомларнинг айримлари Хиротга кучиб утади. Абул Хайя тарихий асарларда ишланган миниатюраларда Темурийларнинг киёфалари акс этса, бадиий асарларга ишлаган расмларида хам улар турли холатларда тасвирланган. Халил султон даврида ишланган айрим минитюралар график тарзда, бадиий жихатдан узига хос "сиёхи калам" услубида ишлаган Темур хаётлик даврида унинг сарой деворларида шох ва Шахзодалар бор буйида тасвирланиб, хакикий портрет жанрини Камолиддин Бехзод шакллантирди. Умуман Темур ва Темурийларнинг киёфалари тасвирланган куплаб миниатюралар дунёнинг турли кутубхоналарида сакланмокда. Уларнинг аксарият расм чизилгани давр ёки рассом, жой мактаб курсатилмаган. Бирок бу миниатюраларда нур сочиб турган куёшсимон шернинг боши тасвирланган туг Темурнинг герби унинг саройи пештокида, Халил Султон ва Улугбек зарб килган тангаларда учрайди. Шунингдек, табиат тасвирида тук яшил ва жигарранг куплиги, кийимлар туркий миллатига хос булганлигидан бу миниатюралар Самарканд миниатюрачилиги мактабига мансуб дейиш мумкин. Самарканд мактаби миниатюралари вакилликлари композицияси яратиш ва манзара тасвирида махоратлидирлар. Миниатюра шарк тасвирий санъатининг узига хос рангтасвири Темурийлар даврида асарлари билан хам бевосита боглик хамдир. Темур ва Улугбек даврида яратилган кулёзмаларнинг гузал намуналари бу даврда ишлаган мусаввир, хаттот, наккош ва бошкаларнинг юксак махоратидан дарак беради. Китоб кулёзмаси устида ишлаган уста ижодкорларнинг хар бири уз касбини мукаммал эгаллаганлиги асосида темурийлар даврида бу ерда санъат мисли курилмаган погонага кутарилганлигини билдиради.

Бадиий талкин ижро жараёнида бирламчи бадиий фаолият махсулини талкин этишни назарда тутади. Амир Темур образининг XXI аср учун янги талкинда кашф этиш яхши фикр эди. Бу талкин тури оддий ва илмий турдаги, абстраксия ва конкретлаштириш элементларини бирлаштиради. Шундай килиб, рассом (хайкалтарош, драматург, меъмор ва бошкалар) томонидан хакикий объектнинг бадиий тасвири.) сузнинг оддий маъносида талкин килиш пайтини назарда тутади. Рассомнинг абстракт асари яралиши жараёнида талкиннинг бадиий ва илмий турлари уртасидаги ухшашликлар очиб берилади. Илмий талкинда булганидек, тасвирий санъат тизим билан боглик талкинларнинг куплаб моделлари (вариантлари) мавжуд. Бадиий талкин инсоннинг санъат сохасидаги

aмaлий-мaънaвий фaолиятининг биp тypи булиб, ижpочилик сaнъaтининг бapчa тypлapидa мaвжyд.

Ривожтаниб боpётгaн дaвpдa XXI acpra келиб миниaтюpa сaнъaтидaн кейинги сaнъaт гpaфикa сaнъaтини янги тaлкиндa (интеpпpетaция) тaсвиpлaш фикpи yЙFOнди. Интеpпpетaция ижpо этилган aсapни индивидyaл ёндaшишни, yнгa фaол мyносaбaтни Ba ижpочининг уз ижодий FOясининг мaвжyдлигини уз ичигa олaди. Бу acap нимa учун шyндaй ёзилгaнлигини (Ba номлaнгaнлигини) тушуниш учун уни тapиxини ypгaниш кеpaк бyлaди. Шyндaй килиб, xairo кичик ишнинг 4y^yp Ba мaзмyнли тaлкини кyпинчa кaттa тaйёpгapлик, чинaкaм тaдкикот ишлapини уз ичигa олaди113. Acapнинг бaдиий FOяcини тaлкдн килиш билaн боFлик бу вaзифaлapни xan этиш ижодкоp фaолиятининг субъекти cифaтидa ижpочи шaxcигa боFлик. "Тaлк;ин" тyшyнчacи yлapдa ижтимоий XOдиca cифaтидa, жaмоaтчилик онгининг xa^^ara cифaтидa мaвжyд. Шyндaй килиб янги тaлкдн acоcидa яpaлгaн интеpпpетaция б^инчи Ba тaкpоpлaнмacлиги билaн фapкдaнapди. Ам^ Темyp обpaзининг интеpпpетaцияcи гpaфикaнинг линогpaвюpa cоxacидa илк тaлкдн деcaк aдaшмaймиз.

113 Увaтов У. Сохибк^он apaô мyappиxлapи нигоxидa. - Т.: 'TOap^", 1997.

Асосий адабиётлар:

1. Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т.: Узбекистон.1996

2. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. - Т.: Шарк. 1997

3. Уватов У. Сохибкирон араб муаррихлари нигохида. - Т.: "Шарк", 1997.

4. Низомиддин Шомий. Зафарнома. Ю. Хдкимжонов тарж. - Т.: Узбекистон.1996

5. Узбекистан санъати (1991-2001) - Т.: Шарк, 2001. - 240 б.

6. Абдураззок Самаркандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн. Таржимон ва нашрга тайерловчи А. Уринбоев. Тошкент, "Фан", 1969

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.