Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР ОБРАЗИНИНГ НЕМИС АДАБИЁТИГА КИРИБ БОРИШ ТАРИХИ ХУСУСИДАН'

АМИР ТЕМУР ОБРАЗИНИНГ НЕМИС АДАБИЁТИГА КИРИБ БОРИШ ТАРИХИ ХУСУСИДАН Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — А. Турсунов

Ушбу мақолада сохибқирон Амир Темур образининг Ғарбий Европа адабиѐтига кириб бориши ва у хақда яратилган асарлар Амир Темур сиймосининг Ғарб оламига танитишда муҳим аҳамият касб этганлиги хусусида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР ОБРАЗИНИНГ НЕМИС АДАБИЁТИГА КИРИБ БОРИШ ТАРИХИ ХУСУСИДАН»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikainiliiliiiii^^^^^^^Bim

AMHP TEMYP OBPA3HHHHr HEMHC A^ABHETHrA KHPHB BOPHm

TAPHXH XYCYCH^AH

А. Турсунов

НамДЧТИ профессори, PhD E-Mail: tursunov ajon@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада сохибцирон Амир Темур образининг Еарбий Европа адабиётига кириб бориши ва у хавда яратилган асарлар Амир Темур сиймосининг Гарб оламига танитишда мух,им ахдмият касб этганлиги хусусида фикр юритилади

АННОТАЦИЯ

В этой статьеречь идет о появлении образа Амира Тимура в литературе Западной Европы, и о значении произведении, созданных онем при ознамкомлении с Западом.

ABSTRACT

In this artikle was written about the figure of Amir Timur in Eastern Europe literature, the works about him and the role of these works in introducing of him to the East.

Гарб мамлакатларининг куп асрлик адабиётларида Амир Темур хаёти ва фаолиятига баFишлаб куплаб асарлар яратилган. Улар турли жанрларга мансуб булиб, уларнинг аксариятини эсселар, романлар, хроникалар (солномалар), драматик асарлар ташкил этади. Бирок Гарбий Европада буюк юртдошимиз хаёти ва фаолиятига баFишланган илк асарлар эсдаликлар жанрида ёзилган булиб, улар Амир Темур замондошларининг каламларига мансубдир.

Амир Темур хдкидаги илк маълумотлар унинг хдётлиги давридаёк Европа халкларига кириб кела бошлаган. Хусусан, ^ора денгиз бандаргохдарида фаолият курсатган венециялик ва генуялик савдогарлар буюк саркарда ва унинг салтанати, ва айникса, харбий салохияти хакидаги илк маълумотларни Гарб мамлакатларига кириб боришида мухим роль уйнаган. Амир Темурнинг Усмонли турклар устидан Анкара жангида кулга киритган Fалабаси унинг шахсига булган кизикишнинг янада ошишига туртки булди.

Ушбу жанг хдкидаги кулёзмалар хозирда Венеция ва Генуя шахарларидаги архивларда мавжуд булиб, уларда Мовароуннахр хукмдорининг куч-кудрати баён этилади. Мазкур номаларда сохибкироннинг Йилдирим Боязид устидан козонган

April 23-24, 2024

156

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikaHniliiliiiii^^^^^^^Zim

тарихий Fanaöa^ra венециялик ва генуялик жангчилар хам уз хиссаларини цушишганини эътироф этадилар.

Амир Темур сиймоси хацида Францияда сохибцирон замондошлари томонидан ёзиб цолдирилган асарлар буюк саркарда хаёти ва фаолиятининг турли томонларини ёритиб, унинг салтанати, жамияти ва цушинида урнатилган цонун -цоида ва интизомлар, махаллий ахолининг имон-эътицоди, урф-одатлари ва хаёт тарзи, Амир Темурнинг иттифоцчилари ва душманлари, у забт этган улкалар ва шахарлар хацида кенг маълумотлар беради. Бу асарларда Сохибцироннинг рухий ва жисмоний портрети аниц уз ифодасини топган дейиш мумкин. Бу маълумотлар Франция Маршали Жан II Бусико (1365-1421) хамда Султония (хозирги Эрондаги шахар) насронийлар черковининг епископи Жан (Иоан)нинг цаламига мансуб асарларда цайд этилган[2,.].

Бундан ташцари Амир Темур хацида немис манбалари хам мавжуд булиб буларнинг ичида унинг хузурида хизматда булган Олмониялик Иоганн Шильтбергернинг "Reisen des Johannes Schiltberger aus Muenchen in Europa, Asien und Afrika von 1394 bis 1427" ("Иоханн Шильтбергернинг Оврупа, Осиё ва Африка буйлаб 1394 йилдан 1427 йилгача саёхати") [3,.] номли асар алохида урин тутади. Шильтбергер 1396 йил 15 сентябрда Болцон ярим оролидаги Никополь (Болгария) шахри яцинида шафцатсиз жангда иштирок этади ва Йилдирим Боязид цушинлари томонидан асир олиниб Туркиянинг пойтахти Брусс (Бурса) га олиб кетилади. Шундан сунг у куплаб жангларда Йилдирим Боязид цушини таркибида иштирок этади. Амир Темурнинг Туркияга царши юриши даврида 1402 йил 28 июл куни Анцара жангида Шильтбергер Амир Темур цушинларига асир тушган ва Самарцандга олиб кетилган. Сохибцирон оламдан утгач у дастлаб Хуросонда Шохрух хузурида, сунг Табризда Мироншох саройида хизматда булган. Мироншох 1408 йил ^ора Юсуф Туркман билан жангда халок булгач, Шильтбергер шахзода Абубакр хизматида булган. Шильтбергернинг ёзишича Абубакр хузурида у турт йил турган. Шундан сунг у Олтин Урда хукмдорларига хизматга утган. Шильтбергер 1427 йил Батуми, Константинопол, Краков, Эгер, Регенсбург, Ланстут ва Фрезинген орцали уз ватанига цайтиб келган.

Шильтбергер уз ватанига цайтгач, бошидан кечирган саргузаштларини ц0F03гa туширган. Унинг хотиралари илк марта 1557 йил Франкфуртда «Genfangenschaft in der Turkey" (Турк бандиси тарихи) номи остида чоп этилган. 1859 йил Мюнхенда китобнинг бошца бир варианти «Reisen des Johannes Schiltberger aus München in Europa, Asien und Afrika von 1394 bis 1427» (Иоханн Шильтбергернинг Оврупа, Осиё ва Африка буйлаб 1394 йилдан 1427 йилгача саёхати) деган баланпарвоз номда эълон цилинади. Мазкур китоб рус (1866), инглиз (1879) ва француз (1882) тилларига хам таржима цилинган.

April 23-24, 2024

157

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hjrchiq^avlat^edagogikiHllViillliB

Иоганн Шильтбергер уз хотираларида Амир Темур ва унинг авлодлари Мироншох, Шохрух ва Абубакрлар хусусида асарнинг XIV-XXIV бобларида суз юритади. Шундай булсада, ушбу асар Амир Темур сиймосининг Еарб оламига танитишда мухим ахамият касб этган. Бу асарда нафакат Амир Темур билан боFлик вокеа-ходисалар балки Темурийлар давридаги ижтимоий-маданий ва сиёсий жараёнлар хам батафсил баён килиб берилган.

XVI асрга келиб куплаб хориж адиблари ва драматурглари уз асарларида Амир Темур хаёти ва фаолиятига мурожаат килдилар. Шуни хам таъкидлаш керакки, Амир Темур хаёти ва фаолиятини тасвирлашда куплаб фантастик унсурларни куллаш хам айнан XVI асрдан бошланди. Натижада Европа давлатларида хаёлий унсурлардан кенг фойдаланилган томошабоп асарлар пайдо булди, яъни бадиий адабиётда Амир Темур образи зохир була боулади. XVI асрнинг биринчи ярмида Италия ва Испанияда, иккинчи ярмида эса Франция ва Англияда Амир Темур хаёти ва фаолиятига баFишланган куплаб асарлар яратилди.

Маълумки, К.Марлонинг "Буюк Темур (Tamburlaine the Great 1587-1588)" трагедияси уз даврида катта муваффакият козонган. Немис бадиий адабиётида Амир Темур образининг илк бадиий талкини XVII асрда яшаб ижод килган драматург Кристиан Х,айнрих Постел томонидан яратилди. Муаллифнинг мазкур "Боязид ва Темур ("Bajazeth und Tamerlan",1690)" номли асари кириш ва уч куринишдан иборат. Либретто 1690 йил Х,амбургда Анно (XVII аср) томонидан сахналаштирилган ва унга композитор Йоханн Филип Фурст (1652-1732) мусика басталаган.

К.Постелнинг "Боязид ва Темур" ("Bajazeth und Tamerlan",1690) либреттоси Кристофер Марлонинг "Буюк Темур" трагедияси таъсирида ёзилган булса-да, лекин у Марлодан фаркли уларок, тарихий хакикатга якин талкин этилган. Шубхасиз, у уз даври эстетикасига Сохибкирон хакидаги янгича карашларни олиб кирган намуналардан биридир.

К.Постел асарни яратишда куплаб манбалардан фойдаланганлигини асарнинг кириш кисмида таъкидлаб утади. Хусусан, у итальян операсини тилга олади, бу Хулио Цезарь Коррадиснинг 1689 йил Винецияда куйилган "Буюк Тамерлан" ("Il gran Tamerlano") операсидир. Бу опера уша давр театр сахналарида куп бора намойиш этилган. Бундан ташкари муаллиф голланд ва француз комедияларига хам таянганини келтириб утади. Улардан бири француз адиби Магнон томонидан кайта ишланган "Буюк Темур ва Боязид" (" Le grand Tamerlan et Bajazet", 1648) ва Сервайторнинг 1657 йил ёзилган "Буюк Темур ва Турк шохи Боязид уртасидаги жанг" ("Den grooten Tamerlen met de Doodt van bajazet de I, Turks Keizer") драмаларидир. Муаллиф асар ибтидосида драмалар каторида тарихий асарларни урганганлигини хам таъкидлайди. Юкоридаги манбаларда

April 23-24, 2024

158

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagOgikiHniViillliB

келтирилган воцеа-ходисалар, яъни Амир Темур хацидаги афсона ва ривоятлар К.Постелнинг асарида хам кузга ташланади.

Маазкур либреттода Амир Темурнинг буюк саркарда, адолатли хукмдор каби сифатларидан ташцари, уни баFрикенг ва кечиримли шахс эканлиги хам бир неча уринларда курсатиб берилади. Айтиш мумкинки К.Постел немис адабиётида керак булса Fарб адабиётида Амир Темур образини илк бор реалистик тасвирини яратган адибдир. У Сохибциронни нафацат зохирий балки, ботиний томонларини хам очиб беришга харакат цилган. Муаллиф ёрдамчи персонажларнинг хатти -харакатлари орцали Амир Темурнинг ички дунёсини хам очиб бера олган. Буни асар якунидаги Мандана ва Мусо, Алима ва Кебан Кехир уртасидаги мухаббат можораларининг ижобий ечимини курсатувчи сахна орцали, яъни Амир Темур синглиси Манданани Боязиднинг уFли Мусога турмушга чицишига, ёки тутинган уFли Кебан Кехирни Боязиднинг цизи Алима билан турмуш цуришига розиик бериши, Сохибциронни фацатгина буюк ва шавцатсиз саркарда эмас, балки инсон Xис-туЙFуларини нозик томонларигача тушуна оладиган шахс, цолаверса мехрибон ака эканлигини курсатиб берган.

Фикримизча, XVII асрларда Гарбий Европа адабиётида Темур образини тарихий хацицатга яцин ва ижобий тасвирлашга харакат цилган ёзувчилардан бири Кристиан Х,айнрих Постелдир.

Утган асрларда немис адабиётида яратилган тарихий ва бадиий асарларда Сохибцирон образи хар-хил ифодаланди. Дар бир адиб уз дунёцараши ва шахсий муносабатларидан келиб чициб Шарцнинг буюк фотихини турлича талцин цилдилар. Шунга царамасдан олмонлар нигохида Амир Темурнинг ижобий имиджи шаклланди.

REFERENCES

1. Moranville Н. Memoire sur Tamerlan et sa cour par un Dominicain en 1403, Bibliotheque de l'Ecole des Chartes. - Paris : 1894.

2. Alexandrescu-Dersca. La campagne de Timour en Anatolie. - BucarestЖ 1942.

3. Путешествия Иоханна Шильтбергера по Европе, Азии и Африке (с 1394 по 1427г.) - Ташкент: ИПК «ШАРК», 1997.

4. Postel C.H. Bajazeth und Tamerlan. - Hamburg: 1690. - 59 S.

159

April 23-24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.