Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУРНИНГ ҲАРБИЙ ИСТЕ’ДОДИ ВА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ'

АМИР ТЕМУРНИНГ ҲАРБИЙ ИСТЕ’ДОДИ ВА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
214
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Interpretation and researches
Область наук
Ключевые слова
Совет иттифоқи даврида Aмир Темур шахси / Султон боязид ва Тўхтамишхон билан бўлган муносабатлар / халқаро муносабатлар / Шарафуддин Aли Яздийнинг "Зафарнома" асари.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Исломов Сарвар Aваз Ўғли

Жаҳон ҳарбий санъати ривожига Aмир Темур салмоқли ҳисса. Бу мутахассислар, саркардалар томонидан ҳақли равишда еътироф етилган. Буюк лашкарбоши ва ҳарбий ташкилотчи ҳисобланмиш Соҳибқирон интизомли армия тузишга, жанг пайтида қўшин қисмларини оқилона бошқаришга, жанг тақдирини ҳал қиладиган жойларга ғарбий кучларни тезкорлик билан йўллашга, мавжуд тўсиқ ва ғовларни тадбиркорлик билан бартараф етишга, қўшиндаги жанговар руҳни юксак даражада ушлаб туришга еришган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУРНИНГ ҲАРБИЙ ИСТЕ’ДОДИ ВА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ»

"Interpretation and researches"

International scientific journal volume 1 issue 2

АМИР ТЕМУРНИНГ ХДРБИЙ ИСТЕ'ДОДИ ВА ДАВЛАТ БОШ^АРУВИ

Исломов Сарвар Аваз ^ли

Тарихшунослик, манбашунослик ва тарихий тадкикот усуллари йуналиши (минтакалар буйича) 2-боскич магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7586250

Аннотация: Жахон харбий санъати ривожига Амир Темур салмокли хисса. Бу мутахассислар, саркардалар томонидан хакли равишда еътироф етилган. Буюк лашкарбоши ва харбий ташкилотчи хисобланмиш Сохибкирон интизомли армия тузишга, жанг пайтида кушин кисмларини окилона бошкаришга, жанг такдирини хал киладиган жойларга гарбий кучларни тезкорлик билан йуллашга, мавжуд тусик ва говларни тадбиркорлик билан бартараф етишга, кушиндаги жанговар рухни юксак даражада ушлаб туришга еришган.

Калит сузлар: Совет иттифоки даврида Амир Темур шахси, Султон боязид ва Тухтамишхон билан булган муносабатлар, халкаро муносабатлар, Шарафуддин Али Яздийнинг "Зафарнома" асари.

Кириш

Узбекистон мустакилликка еришгач тарих сохасини ривожлантиришга катта етибор каратилди. Узбек халкининг хакконий тарихини ёритиш ва узбек давлатчилиги тарихини урганиш учун хукумат томонидан бир катор ишлар амалга оширилди. Биринчи Президентимиз И.А.Каримовнинг 1998 йил 26 июнда бир гурух тарихчи олимлар ва ижодкор зиёлилар билан учрашуви24, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1996 йилдаги "Узбекистон тарихини яратиш ва нашр килиш тугрисида", 1998-йил 27 июлдаги "УзР ФА Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тугрисида"ги карорлари хамда бир гурух тарихчи олимларимиз томонидан ишлаб чикилган "Узбек халки давлатчилиги тарихи" консепсияси юртимизда тарих фани сохасида амалга оширилиши зарур булган илмий-тадкикот ва илмий-педагогик ишларга дастуруламал булди. Совет даврида нотугри талкин килинган тарихий мавзуларни атрофлича урганиб, уларни хакконий ёритишга алохида етибор каратилди. Хусусан буюк аждодимиз Сохибкирон Амир Темур шахси ва унинг давлатчилик тарихи масалаларига хам етибор каратилиб, атрофлича урганилди.

Сохибкирон таваллудининг 660 йиллиги муносабати билан юртимизда бир катор езгу ишлар амалга оширилди. Жумладан, 1996 йил ''Амир Темур йили'' деб аталди, Самарканд, Тошкент ва Шахрисабз шахарларида буюк

24 Ешов.Б.Ж, Адилов.А.А. Узбекистон тарихи. -T.: 2014. 5 б

аждодимизнинг улугвор хайкаллар цад ростлади25, улуг бобомиз шарафига орден та'сис етилди, 1996-йил 18-октябрда Тошкентда "Темурийлар тарихи давлат музейи" барпо етилди. Амир Темурнинг дунё сивилизатсияси ривожига цушган хиссаси, тарихдаги буюк хизматлари ЮНЕСКО томонидан е'тироф етилиб, унинг 660 йиллик юбилейи Парижда бутун жахон мицёсида кенг нишонланди26. Амир Темур библиографияси тузиш ишларига хам катта е'тибор царатилди. Бинобарин, 1995 йил Р. Алимов томонидан "Сохибцирон Амир Темур" методик тавсияномаси, 1999 йил академик Е.В. Ртвеладзе ва профессор А.Х. Саидовлар томонидан "Амир Темур дунё фани кузгусида" библиографияси нашр етилди. Хдрбий, сиёсий ва давлатчилик масалаларига багишланган куплаб адабиётлар нашр етилди. Булардан Ташцари буюк жахонгирнинг хаёти ва фаолиятига оид булган жуда куплаб манбалар урганилиб таржима цилинди.

Асосий кисм

Сохибцироннинг йирик салтанат бунёд етиш йулида олиб борган сай харакатлари, мамлакат ободончилиги йулида цилган бунёдкорлик ишлари, сиёсий тадбирлари, цушин ва харбий сохада олиб борган жангавор усуллари тарихчи, сиёсатчи ва харбий соха вакилларининг диццат етиборини узига тортиб келмокдадур. Хусусан, хозирги кунда Амир Темурнинг харбий истедоди ва жангларда цуллаган тактикалари борасида чуцур изланишлар олиб борилмоцда.

Совет Иттифоци даврида Амир Темурнинг фаолиятига фацат ва фацат цора лой чаплаш билан чекланилди. Буюк Сохибциронни цароцчи, босцинчи, золим, цонхур, жаллот каби номлар билан аташди. Рус ва совет муаллифлари Амир Темурни фацат бойлик орттириш учун босцинчилик ва циргинбарот урушлари олиб борган деб баралла айтиб келишди27.

Уша даврдаги халцаро харбий-сиёсий вазиятдан келиб чициб Амир Темурнинг сиёсий майдонда ёрцин юлдуз сифатида порлаши табиий еди. Темур даври манбаларининг енг ишончлиларидан бири хисобланган Шарафуддин Али Яздийнинг "Зафарнома" асарида шундай дейилади, "Темурнинг олиб борган урушлари асосан турли вацтларда орттирган душманларидан уч олиш, ёки ахолига зулм утказаётган хокимларнинг бош-бошдоцликларига бархам бериш, ёхуд шарьий фарз деб хисобланган диний душманлар билан олиб борилган газавот урушлари еди28". Хдцицатдан хам Амир Темур ислом ахкомларига амал цилиб, ислом душманларига царши курашгани бор гап. Аммо "Усмонийлар империясига царши цилинган юрушчи" деган савол тугулиши табиий. Темур

25 Узбекистон тарихининг долзарб масалалари ёш тадцицодчилар нигохида. -Т.: 2018. 59 б.

26 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йуц. - Тошкент: Шарц, 1998. 15 б.

27 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. "Шарц,"-Т.:1997.6 б

28 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. "Шарц,"-Т.:1997.6 б

турк султони Боязид Иилдирим билан канчалик тил топишишга интилмасин Турк султони Темур билан келишишни истамади. Сохибкирон Боязидга йуллаган узининг илк мактубида султон хузуридан панох топган карокчилик, боскинчилик ва талончилик билан ном чикарган ^ора Юсуф ва Ахмад Жалойирни уз хузуридан кетказиб юборишни сурайди29. Хдттоки улар хажга кетаётган зиёратчиларни хам талашарди.

Сохибкирон Боязидга кофирлар билан жанг олиб бораётганлигига хайрихохлигини билдириб, султон билан жанг килиш нияти йуклигини, икки мусулмон подшохининг бир-бирлари билан жанг килиши яхши емаслигини, уруш оркали кофирларнинг хурсанд булишини такидлайди30. Лекин Боязид кайсарлик ва манманлик билан узини Амир Темурдан устун билиб уни хакоратомус мактублари билан камситади. Темурга карши булганлар харакатига хайрихохлик билдириб уларни куллаб кувватлайди. Натижада 1402-йилнинг ёзида Анкарада икки уртада шиддатли жанг булиб султон Боязид енгилади. Асир тушган султонга Темур юксак хурмат етибор курсатади. Султон Боязид 1403-йил 9-март куни вафот етади31. Боязид вафот етгач Амир Темур унинг угилларини отасининг юртларига хукмдор килиб тайинлайди. Бундан куриниб турибдики Темурнинг Усмонлилар империясини егаллаб олиш нияти булмаганлигини балки жахонда икки буюк мусулмон давлати булиши истаги борлигидан далолат беради.

Амир Темурдан юксак хурмат ехтиром, кумак олишига карамасдан Тухтамишхонга карши килинган юришларда унинг хоинлиги ва очкузлиги сабаб дейишимиз мумкин. Амир Темур Тухтамишхонга юксак хурмат ехтиром ва жуда катта ёрдам курсатади. Хдттоки Олтин Урда хокимиятини егаллашда хам ёрдам беради. Тухтамишхон 1385-йилда Табризга бостириб келиб, шахарни вайрон килади32. Шундан сунг бутун Ерон егалланиб, Олтин Урдага кушиб олиши хавфи тугилади. Худди шу омил туфайли Амир Темур Тухтамишдан аввал Еронни уз мулкига кушиб олишга карор килади. Еронни забт етганидан сунг умуман Хулоку мулкини тамоман забт етиш гояси тугилади. Хдкикатдан хам Хулоку мулкининг асосий кисми булмиш Ерон ва у мулкнинг иккала пойтахти Табриз ва Султония забт етилганидан сунг бу мулкнинг парчалари булмиш Ирок, Сурия ва Шаркий Анатулияни кушиб олмай иложи йук еди. Чунки бу йерларнинг хокимлари Темурнинг душманларига панох бериб, йерлари Амирга нисбатан игво ва хужум маконига айланган еди33. 1387-1388 йилларда Тухтамиш, Амир Темурнинг Мовароуннахрда йуклигидан

29 https://kun.uz/04595306

30 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома."Шарк,"-Т.: 1997.232 б

31 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома."Шарк,"-Т.: 1997.269 б

32 Абдураимов.М. Темур ва Тухтамиш. Fофур Fулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти.-T.: 2000. 17 б.

33 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. "Шарк,"-Т.:1997.6 б

фойдаланиб, Хоразмга хужум килади ва Хоразм хокими булган Сулаймон Суфини Амир Темурга карши кузголон кутаришга ундади. Сулаймон Суфи бунга рози булади. Бу вокеалар Амир Темурни 1388 йили Хоразмга яна юришга мажбур килади. Темур Урганчни ишгол килди ва суфийлар сулоласини тугатади34.

Темур харбий юришларининг яна бир сабаби бор еди. Бу хам булса, Буюк Ипак йулини бир мамлакатга бирлаштириб, ундаги хавфсизликни таьминлаш еди. Шарафуддин Али Яздий бир неча марта Мугулистон, Ерон ва Ирокда махаллий хокимларнинг зуравонлиги ёки карокчилар купайганлиги сабабли карвонлар ва хатто елчилар юролмай колганликлари ва хажга хам бориш хавфли булиб колганлигини уз асарида айтади.

Амир Темур уз даврининг фарзанди ва енг йирик лашкарбошиси еди. Унинг даври еса нихоятда мураккаб еди. XIV аср уртасига келиб мугулларнинг уччала гарбий улуслари - Олтин Урда, Чикатой улуси, Хулоку давлати харбий ва сиёсий инкирозга учраб, танг ахволга келиб колган еди35. Вазият таркок худудларни ягона хокимият остида бирлаштиришни талаб киларди. Амир Темур еса бундай вазиятдан усталик билан фойдаланди. Ундан ташкари 1368 йили Хитойда мугул хукмига бархам берилиб, хокимият тепасига хитойларнинг Мин сулоласи келиши гарбий мугул улусларига хам хавф тугдирган еди. Чунки хитойлар дархол Мугулистонни узларига тобе еттириб, узларини Чингизхоннннг вориси деб еьлон килдилар, ва бундан кейин Хитой императорлари гарбий улуслар хам уларга буйсунишини талаб килишлари табиий еди. Шунинг учун хам Темур ва Тухтамишхон каби икки йирик шахснинг сахнага чикиши тасодиф емас еди. Аввалига Темур ёрдами ва хомийлигида Олтин Урда хокимиятини егаллаган Тухтамишхон хоинлик йулига утади. Темур унга карши 1388,1391 ва 1395-йилларда юриш килади ва уни тор-мор килиб Тухтамиш томонидан келадиган хавфни бартараф етади36.

Амир Темур 35 йил давомида харбий ва сиёсий фаолият олиб борди. Бу 35 йиллик фаолият натижасида у буюк салтанат барпо килишга еришди. Унинг таркибига Мовароуннахр, Хоразм, Каспий атрофидаги вилоятлар, хозирги Афгонистон, Ерон, Туркия, Х,индистон, Ирок, Жанубий Россия, Кавказ ва Гарбий Осиёнинг бир катор мамлакатлари жами 27 та улка киради. Амир Темурнинг муваффакиятига аввало шахсий характери, мураккаб вазиятларга тугри бахо бера олган холда ушбу вазиятдан чика олиш кобилияти ва унинг нодир харбий истеьдоди сабаб булди. Амир Темурнинг юритган харбий, сиёсий, ижтимоий, иктисодий ва маданий тадбирлари хозирги замон давлат

34 Ешов.Б.Ж, Адилов.А.А. Узбекистон тарихи. -T.: 2014. 336 337 б.

35 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. "Шарк,"-Т.:1997.7 б

36 Абдураимов.М. Темур ва Тухтамиш. Гофур Гулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти.-T.: 2000.

"Interpretation and researches"

International scientific journal volume 1 issue 2 6offlK;apyBH ynyH HHHaKaM HÖpaTgyp. y HHHaKaM öyHegKopnHK Ba hhm $aH xomhhch egu. XycycaH y '' TeMyp Ty3yKnapu ''ga y3H aManra omupraH Ba aManga KynnaraH Tagöup Ba ycnyönapHH, KeHrannap, MamBapagnap xa;nga 6aeH Kunagu. By ^H^aT önnaH ''TeMyp Ty3yKnapu'' 6om;a ;agHMru Ba 3aMOHaBHfi $afinacy$, onHMnapHHHr gaBnaT 6om;apyBH xa;uga e3HÖ ;ongupraH khtoö Ba Ha3apHflnapugaH ycTyHgup.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.