Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР – МОҲИР ДИПЛОМАТ, ЮКСАК МАДАНИЯТ СОҲИБИ'

АМИР ТЕМУР – МОҲИР ДИПЛОМАТ, ЮКСАК МАДАНИЯТ СОҲИБИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Саъдуллаева М.Х., Жумабаев С.

Амир Темур XIV асрнинг иккинчи ярми XV аср бошларидаги таниқли давлат арбоби, истеъдодли қўмондони ва ақлли сиёсатчиси бўлган. Хитой, Ҳиндистон, Мўғулистон, Олтин Ўрда, Ироқ, Византия ва бошқа мамлакатлар ҳукмдорлари Темурга ўз элчиларини юборишди. Соҳибқироннинг Франция, Англия, Испания, Византия, Миср, Хитой, Ҳиндистон, Усмонли империяси ҳукмдорлари билан дипломатик алоқалари ва ёзишмалари тарихдан яхши маълум. Амир Темур ва Темурийлар сулоласи даврида дипломатия юқори даражага кўтарилди. Амир Темур саройига дунёнинг турли мамлакатларидан, шу жумладан Европадан ўнлаб элчилар ташриф буюришди, тарихда биринчи марта Осиё ва Европа давлатлари геосиёсий тизими асосида бирлашдилар. Бу нафақат катта афзалликларни, балки тўсиқсиз йўлларни савдогарлар учун очди [1]. Амир Темур вакили бўлган элчиларнинг номлари Европа ва Осиёдаги Темурийлар давлати йилномаларида Мухаммад Кеший Шаҳрисабза, шунингдек, Мавлоно Ҳофиз, Ғиёсиддин Наққош, Абдураззоқ Самарқандий сақланиб қолган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР – МОҲИР ДИПЛОМАТ, ЮКСАК МАДАНИЯТ СОҲИБИ»

АМИР ТЕМУР - МО^ИР ДИПЛОМАТ, ЮКСАК МАДАНИЯТ СО^ИБИ Саъдуллаева М.Х.

илмий раубар Жумабаев С.

Чирчиц давлат педагогика университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11148385

Амир Темур XIV асрнинг иккинчи ярми XV аср бошларидаги таникли давлат арбоби, истеъдодли кумондони ва аклли сиёсатчиси булган. Хитой, Х,индистон, Мугулистон, Олтин Урда, Ирок, Византия ва бошка мамлакатлар хукмдорлари Темурга уз элчиларини юборишди. Сохибкироннинг Франция, Англия, Испания, Византия, Миср, Хитой, Х,индистон, Усмонли империяси хукмдорлари билан дипломатик алокалари ва ёзишмалари тарихдан яхши маълум. Амир Темур ва Темурийлар сулоласи даврида дипломатия юкори даражага кутарилди.

Амир Темур саройига дунёнинг турли мамлакатларидан, шу жумладан Европадан унлаб элчилар ташриф буюришди, тарихда биринчи марта Осиё ва Европа давлатлари геосиёсий тизими асосида бирлашдилар. Бу нафакат катта афзалликларни, балки тусиксиз йулларни савдогарлар учун очди [1]. Амир Темур вакили булган элчиларнинг номлари Европа ва Осиёдаги Темурийлар давлати йилномаларида Мухаммад Кеший Шахрисабза, шунингдек, Мавлоно Х,офиз, Гиёсиддин Наккош, Абдураззок Самаркандий сакланиб колган.

Амир Темур даврида бевосита дипломатик алока Испания билан билан урнатилди. Сохибкирон элчилар дахлсизлиги тамойилига амал килган жумладан элчи унга Миср султонидан мактубни етказганида "Агар кирол элчиларига тегмаслик анъанаси булмаганида, мен у билан кандай муносабатда булишни билар эдим ва мен унинг такдирини хал килган булардим" 1370 йилда у кораловчи шеърий мактуб юборди.

Элчисини камаб куйган Хоразм Шох Юсуф суфийга хар сафар Амир Темур уз хабарчиси Жалолиддин Баходирни турли мамлакатларга юбораётганда унинг хабарларига "элчи учун улим ва асирлик йук. Унинг вазифаси менинг буюртмамни аник бажариш учун. Элчимни кайтариб олиб келинг" Айни пайтда у узи эмас факат элчиларнинг хаётини, балки уларнинг мол-мулкини, молларини ва идишларини хам саклаб колди. Темур хакида шундай дейилган: "Агар элчининг мулкидан бирор нарса йуколса, ушбу худуд маъмурияти йуколганларни коплайди" [2].

1402 йилда Анкарада турк султони Боязид билан Амир Темур хал килувчи жанг арафасида, Кастилия элчилари Паё де Сотомаер ва Х,ернан

Санчес Паласуэлос Амир кучи хакида билиш учун унинг кароргохига келди. Улар биринчилардан булиб Амир Темурни Боязиднинг буюк галабаси билан табрикладилар. Шу билан бирга, "дустликни мустахкамлаш" учун Амир Темур уз хабарчиси Мухаммад Ал-Хожига совгалар ва мактублар юборди. Амир Темур билан иттифокни янада мустахкамлаш ва савдо алокаларини урнатиш учун Генрих III томонидан Самаркандга юборилган узаро элчихонага унинг вакили Руи Гонсалес де Клавихо бошчилик килди. У билан бирга илохиёт устаси Фра Алфонсо Паеса Мария ва Кирол курикчиси Гомес Де Салазар узок сафарга чикишди.

1404 йил 8 сентябрда Амир Темур Самарканддаги саройида Испания киролининг элчиларини кабул килди. Улардан шохнинг соглиги хакида сурашди. Амир Темур йигилганларни умумлаштириб шундай деди: "мана бу элчиларни менга углим, Испания кироли, дунёнинг чеккасида яшовчи Франклар шохининг биринчиси юборди. Улар хакикатан хам буюк халк ва мен углим киролга [Испания] барака бераман. Агар у сизни факат хат билан, совгаларсиз юборган булса, мен унинг соглиги ва ишлари хакида билишдан жуда хурсандман". Испания элчилари Самаркандда деярли уч ой колишди ва бу шахарни факат 21 ноябрда тарк этишди. Испанияга кайтиб келгач, Руи Гонсалес де Клавихо "Самаркандга Темур саройига (1403-1406) саёхат кундалиги" ни якунлади ва уни бутун саёхат давомида саклаб колди, у Испанияга кайтиб келганидан кейин ёзган деб ишонилади. Испания элчисининг эслатмалари Руи Гонсалес де Клавихо [3] Самаркандга борадиган йул давомида сохибкиронга кетаётганларнинг харакатини таъминлайдиган кечаю кундуз от утиш жойлари булганлигини айтилган. Хорижликлар учун хамма жойда сув ва озик-овкат билан таъминланган катта карвонсаройлар курилган. У ерда элчиларни куриклаш, хизмат килиш ва уларга хамрохлик килиш учун ишлайдиган одамлар хам бор эди. Эътиборлиси шуки, Амир Темур элчиларга махсус йул пули тайинлаган. Ибн Арабшохнинг ёзишича, 1404 йилда Хитой, Х,индистон, Франция, Эрон, Дашти Кипчок, Синд ва бошка якин ва узок давлатларнинг элчилари келган.

Испания киролининг элчиси йулда улар билан бирга келди. Учрашувлар ва тадбирлар тавсифидан маълумки, Самаркандга Испания ва Флоренциядан кизил мато, Бордо мато, кумуш идиш-товок, мато ва жун кийимлардан ясалган нозик буюмлар олиб келинган. Х,ар бир боскинчилик юришидан сунг Темур вайрон килинган жойларни дархол тиклашга харакат килди ва бунга узининг энг яхши меъморларини жалб килди. Масалан, уша пайтда Олтин Урда томонидан куллаб-кувватланган Хоразмда йирик кузголон бостирилгандан сунг, бу худуд Темурийлар давлатининг бир кисми хисобланганига карамай,

хукмдор уни кайта тиклади. Конли жанглар натижасида бу худуддаги шахарлар деярли бутунлай вайрон булди. Аммо кейин у ерда ноёб меъморий ансамбллар яратилди, уларнинг баъзилари бугунги кунгача сакланиб колган. Амир Темурнинг Валуа сулоласидан Франция кироли Карл VI га 1402 йил ёзган мактуби Узбекистон-Франция муносабатларининг узок тарихидан далолат беради.

Европалик икки дипломатнинг Амир Темур хакидаги хотираларидан уша даврда сакланиб колган хужжатлардан биз Темурнинг Франция кироли Карл VI билан ёзишмаларини биламиз Валоис сулоласи, Темурнинг иккита хати ва киролнинг битта жавоб хати, инглиз кироли Ланкастерлик Генрих IV нинг Амир Темурга ёзган хати ва Темурнинг мактуби. Бу ерда Кастилия киролининг Темурга ёзган мактуби хакида хам айтиб утиш керак. Бу ёзишмалар, Византия императорининг мактубидан ташкари, Анкара жангидан кейин амалга оширилган ва уларнинг хар бирида Темурнинг галабаси ва унинг давлати билан савдо алокаларини урнатиш нияти булганлиги айтилган.

1403 йил май ойида Парижга Чарлз VI томонидан кабул килиниши, хакида хикоя килади. Кейинчалик Юханно Темурнинг француз тилида хроникасини тузганлиги хакида хам маълумот бор. Темур давлатига хориж савдогарлар хавфсиз ташриф буюради ва уларни бутун мамлакат буйлаб хавфсизлигини таъминлайди, айникса Франклар ва насронийлар ташриф буюришган. У савдогарлар хавфсизлигини энг катта хийла билан урнатди: агар бирон бир савдогар уз мамлакатининг исталган жойида угирланган булса, унда савдогар угирланган барча мамлакатлар уни икки марта кайтариб беришади савдогар йукотганидан беш баравар куп жарима тулайдилар. Ушбу фармонга келсак, унинг барча жойларда амалдорлари бор ва адолатни катъий куллаб-кувватлайди [4]. Амир Темур уз даврининг мохир дипломати сифатида тарихда чукур из колдирди. У узининг сиёсий максадларига эришиш учун тинч дипломатия усулларини харбий харакатлар билан мохирона бирлаштира олди. Хитойлик олимларнинг ёзишича, у уз элчиларини Хон-Балигга юбориб, Хитой билан дипломатик ва савдо алокаларини ривожлантиришга хисса кушган [5]. Мавлоно Х,офизи, 1388 йилда, 1391 йилда Шохалил, 1392 йилда Нигмат Ад-Дин, 1394 ва 1395 йилларда Дарвиш, 1396 йилда Аламаддин Амир Темур томонидан Пекинга юборилган элчихоналар томонидан бошкарилган. Улар Хитой императорига совга сифатида отлар, туялар ва бошка нарсаларни олиб боришган. Хитой императори, уз навбатида, кумуш тангалар ва ипак матоларни юборди. 1396 йилда Амир Темур уз элчиси Аламаиддин оркали Хитой императорига хат юборди ва унда унга юборилган совгалардан мамнунлигини билдирди [6].

Энди гарб шохларининг мактубларини батафсил куриб чикамиз. Темурнинг Франция кироли Карлга 1402 йилда ёзган биринчи мактубида биз савдо алокалари хакида куйидагиларни укиймиз: "бундан ташкари, сизнинг савдогарларингиз ушбу мамлакатимизга юборилиши керак, чунки биз уларга бу ерда хурмат курсатамиз. Бундан ташкари, савдогарларимиз уша ерларга бориб, уларга бир хил эхтиром курсатилсин" Х,еч ким уларга нисбатан зуравонлик килмайди ва куп нарсани кидирмайди, чунки дунё савдогарлар туфайли Англия кироли Ланкастер Генрих Темурга йуллаган мактубида икки давлат уртасидаги дустона муносабатларга умид билдириб, куйидагиларни ёзади: "сизнинг улугворлигингиз бизнинг чегараларимиз ва бошка ишларимизнинг кенгайиши хакида хабардор килинган ва бизнинг сизнинг утмишдошларингиз даврида килганидек, бизнинг давлатларимиз савдогарлари бир-бирлари билан тинч йул билан учрашишлари учун кучли истакни тенг равишда ифода этган". Бу мактуб Англия киролининг Темур мактубига жавобидир. Темурнинг ёзган мактуби Англия ёки чет эл архивларида топилмаган.

Архиепископ томонидан ушбу асарнинг йигирма иккинчи кисмида мухим маълумотлар берилган. Темур насронийларга хеч кандай зуравонликка йул куймайди, уларни уз мамлакатларида ёркин яшашларини таъминлаган ва уларга уз конунларидан фойдаланишга, черковларга эга булишга ва насроний халклари орасида булгани каби уз хизматларини бажаришга имкон беради айникса савдогарларга. Амир Темур уз кароргохида жангга гувох булган испан элчиларини кабул килиб, уларга шараф бериб, уз ватанларига кайтишга рухсат берди. Амир Темур Испания киролининг элчиларига алохида илтифот курсатиб, уларнинг шарафига тантанали зиёфатлар уюштирди, уларга кимматбахо совгалар топширди ва уз ватанларига кайтишларига рухсат берди [7]. Хукмдорларнинг уз элчилари оркали бир-бирига юборган мактубларида икки мамлакат уртасидаги дустона алокалар мустахкамлангани шунингдек, савдо алокалари ривожланганини таъкидланган. Ушбу элчихонада бевосита иштирок этган Руи Гонсалес де Клавихо бугунги кунгача сакланиб колган кундалигида Самаркандга саёхати хакида батафсил ёзган. Фанда "Самарканддаги Амир Темур саройига саёхат кундалиги" деб номланган. Амир Темур узининг барча ёзишмаларида Шарк дипломатияси ёрликларига амал килган. У шахсан хар доим кадим замонлардан бери мавжуд булган "элчига улим йук" дипломатик конунига амал килган. Темур давлатида хорижий элчиларни кабул килиш учун барча шароитлар яратилган булиб, уларнинг яшаш жойлари, тадбирлар утказиш, байрам маросимларида иштирок

этиш ва хукмдорларга мулжалланган совгалар алмашиш тартиб-коидалари хам ишлаб чикилган [8].

Ватикан вакили архиепископ "Дунё билимлари буйича маълумотнома" деб номланган савдо карвонлари учун кулланма ёзди. Унинг ташки сиёсати кучли империяни яратишда мухим рол уйнади. Мавлоно Жалолиддин Ал-Холидия, Ал-Коший, Мавлоно Абдуллох Коший, Ал Коший каби кешлик таникли дипломатлар бор эди. Улар уз сохаларида билимли ва махоратли эдилар. Ички ва ташки савдо Хитой, Х,индистон, Россия, Испания, Франция ва Англия билан доимий савдо алокалари урнатилди. Пул ислохоти туфайли баркарор молиявий ахвол таъминланди. Темур номи ёзилган кумуш тангалар муомалага киритилди, улар 50 дан ортик зарбхоналарда зарб килинган. Амир Темур даврида моддий ва маънавий маданият кайта тикланмокда [8]. Шундай килиб, Темур ва Тухтамиш уртасидаги муносабатлар рус князликларидаги вазиятга таъсир курсатди ва куплаб Европа халкларининг такдири Темур ва Баязид уртасидаги муносабатларга боглик эди. XV асрнинг бошларида, Темурнинг Анкара якинидаги турк султони Баязид билан хал килувчи жанги арафасида 1402 йил ёзида Византия империяси, Испания, Англия Францияси ва бошка Европа мамлакатларидан элчихоналар Усмонли империяси каби кудратли давлатга карши биргаликда кураш олиб бориш таклифи билан кичик Осиёдаги Темур штаб-квартирасига етиб боришди.

"Давлатларни забт этиш санъати, - деб ёзган Темур, мен учун шахмат уйини эди". "Темур тузукларида" да Темур уз фукароларини 12 синфга ажратади ва ун иккинчи синфни тавсифлашда куйидагиларни баён килади: "мен барча минтакалар ва барча давлатларнинг саёхатчиларига чет эл шохликлари хакида хабар бериш учун ёрдам кулини чуздим, дунёнинг барча мамлакатларига савдогарлар ва карвон бошликларини юбордим, уларга энг ноёб нарсаларни олиб келишни буюрдим. Хотан, Хитой, Х,индистон, Миср, Арабистон, Сурия, Рим ва хатто Франклар давлатига элчи жунатган.

Темур учун унинг сиёсати 1368 йилда хокимият тепасига келган Хитой империясининг Мин сулоласи билан устувор ахамиятга эга эди, 1398 йилда Самаркандга келган Хитой элчиси Ан-чи 12 йилни кечиктирди. Хитой хукмдори такаббурлик билан унинг устунлигини тан олишни ва улпон тулашни талаб килди, бу эса Хитойга юришни бошлаган Темурни

газаблантирди. Темур давлати ва унинг вориси Мирзо Улугбек таркибида илгари ташкил этилган иктисодий, маданий ва алокаларни Шаркий Туркистон ва Транссоксиана халклари уртасидаги кариндошлик алокаларини урнатган. Де Клавихо учрашув ва совгалар ва тантанали маросимини батафсил тасвирлаб берди: "ипак накшли кичкина гиламчада утирар, тирсаги эса кичкина думалок ёстикка суянарди. У накшсиз силлик ипак куйлак кийган, бошида эса тепасида ёкут ва кимматбахо тошлар билан баланд ок бош кийим кийган эди. Амир делегацияга дустона ва сахий эди. Катта зиёфат уюштирилди, байрамона дастурхон куйилди ва рассомлар таклиф килинди". Испаниялик дипломат уз кундалигида Темур саройида булишини, Самарканддаги саройларни, кишлок чодирларини, куриб хайратда колдирганини баён килади. Амир Темур Испания киролининг элчиларига химоя мактубларини топширди ва делегация 1404 йил 21 ноябрда Бухорога йул олди. Бухорода бир хафта булганларида Амир Темур Хитойга юриш пайтида кутилмаганда вафот этди ва Испанлар уз ватанларига кайтишга мажбур булдилар. Саёхатчилар Испанияга козок даштлари оркали кайтиб келишди, 1406 йил март ойида Кастилияга кайтиб келишди.

Бугун Узбекистон худудида сиз Руи Гонсалес де Клавихо ташриф буюрган энг гузал жойларга ташриф буюришингиз мумкин: Сурхандарё, Самарканд Шахрисабз довони. Бундай жойлар Европаликларнинг сузларига кура, ёввойи даштлар булиб туюлди, аммо Руи Гонсалеснинг ташрифи давомида улар хакидаги фикр узгарди. Илгари узок ерлар европаликлар учун номаълум булган буюк цивилизацияларнинг сунгги ютукларига кура пайдо булди.

Амир Темур уз сиёсатида бошка халклар ва мамлакатлар билан узаро манфаатли савдо-иктисодий ва маданий алокаларни урнатиш ва ривожлантиришга каратилган барча уринишларни мамнуният билан кабул килди. У мугуллар истилосидан кейин ахамиятини йукотган Буюк Ипак йулини тиклашга муваффак булди. Амир Темур халкаро савдо алокаларининг кенгайиши бутун мамлакат иктисодий тараккиётига хизмат килишини яхши биларди. Шу максадда у ички ва ташки савдони ривожлантиришга, карвон йулларининг хавфсизлигини таъминлашга ва карвонсаройлар курилишига катта эътибор берди.

Юкоридаги фактларга асосланиб айтиш мумкинки, Амир Темурнинг фаол дипломатик сиёсати натижасида уша даврдаги деярли барча кучли давлатлар билан якин ва баркарор алокалар урнатилди. Ушбу коида минтаканинг бошка давлатлар билан савдо-иктисодий ва маданий алокаларини ривожлантиришга ёрдам берди. Хусусан, Амир Темур Хитой

императори Тайзуга йуллаган мактубида карвонсаройлар орасидаги йуллар очилди, карокчилар йук килинди, узок мамлакатларга борадиган йуллар хавфсиз булиб, саёхатчилар хавф-хатарга дучор булмайдилар. Амир Темур Византия, Венеция, Испания, Франция ва Англия каби Европа давлатлари билан якин иктисодий хамкорлик урнатишга муваффак булди. Бугунги кунда Амир Темур хаёти, ташки сиёсати, "Темур тузуклари" асари кенг жамоатчиликда катта кизикиш уйготмокда.

Амир Темурнинг давлатчилик, маданият ва илм-фан сохасидаги буюк меросини урганишга кизикиш ортиб бормокда. Мамлакатимизда ва дунёнинг куплаб мамлакатларида сохибкироннинг жахон цивилизациясига кушган улкан хиссаси хакида куплаб асарлар яратилиб, кенг жамоатчиликка такдим этилаётгани бунинг далилидир. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар ижтимоий-сиёсий, маданий-иктисодий сохаларни янада ривожлантириш, тинчлик ва миллатлараро тотувликни мустахкамлаш тамойилига асосланади: "Халк давлат органларига эмас, давлат органлари халкка хизмат килиши керак". Бу тамойил ва ислохотлар буюк ва адолатли хукмдор Амир Темур фаолиятини тулик акс эттиргани билан диккатга сазовордир.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, Амир Темур дипломатик алокалари, унинг Гарбий Европа давлатлари билан халкаро музокаралари санъати юкори чуккиларга эришган. Амир Темур ташки сиёсатининг айрим усуллари юксак маданият, суз ва одоб-ахлок коидаларига эътибор берганлиги Европа давлатлари хукмдорлари билан ёзишмалар олиб борганлиги тахсинга сазовордир. Жумладан Амир Темурнинг бунёдкорлик, шахарни хар томонлама янгилаш, бог, масжид ва куприклар куриш, бутун мамлакат буйлаб олим ва мутафаккирларни куллаб-кувватлаш борасидаги ютуклари унинг халкпарвар стратег булганлигидан далолат беради. Мамлакатимиз рахбарларининг бу борадаги фаолияти нафакат мамлакат ичида, балки жахон хамжамиятида хам юкори бахоланмокда.

Буюк саркарда ва хукмдор Амир Темурнинг намунали хаёти, унинг адолатли сиёсати, ватанпарварлиги ёшларимизга илхом багишлайди. Бугунги ёш авлод буюк аждодимиз ишини давом эттириб, юртимиз равнакига хисса кушмокда. Зеро, янги Узбекистон келажаги ёшларимиз кулида!

Адабиётлар:

1. Каримов И. ЮНЕСКО бош кароргохига. Илм-фан ва обрунинг гуллаб-яшнаши. Кургазманинг очилиш маросимидаги кургазма, Париж. 1996 йил. 24 апрел.

2. Иброхим Арабшох. Амир Темур тарихи. 1-2 китоб. - Т.: Мехнат, 1992. - 120 б.

3. Руи Гонсалес де Клавихо. Самаркандга саёхат кундалиги. - М., 1990.

4. Умняков И. И. Темур хакида кам маълум булган француз манбаси. Самарканд Давлат университети материаллари. - М., 1960.

5. Хужаев А. Буюк ипак йули: муносабатлар ва такдирлар - Тошкент: УзМЭ, 2010. - 199 б.

6. Руи Гонсалесь де Клавихо. Амир Темур Европа элчилари нигохида. Буюк Амир Темур тарихи. - Тошкент: Гофур Гулом, 2007. - 168 б.

7. Улжаева С. М. Амир Темур империясида дипломатик протокол (Руи Гонсалес де Клавихо асарлари асосида), кучманчи цивилизация: тарихий Тадкикотлар. 2021. № 3.

8. Историческая роль Амира Темура. Ь11р5://шшш.^оо^1е.сот/иг1?5а=1&гс1=1&д=&е5гс=5&5оигсе=шеЬ&сё=&саё=г1а &иас1=8&уеё=2аШКЕид 10jK8sT7AhXI_CoKHeEyBTk4ChAWegQIGBAB&ur 1=https%3A%2F%2Fstudwood.net%2F2572416%2Fistoriya%2Fistoricheskaya_ro 1_amira_temura&usg=AOvVaw0ITyYM_Si9naGVZIEda-vM

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.