Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР ВА “ФОЗИЛ ЖАМИЯТ” КОНЦЕПСИЯСИ'

АМИР ТЕМУР ВА “ФОЗИЛ ЖАМИЯТ” КОНЦЕПСИЯСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

14
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Амир Темур / ижтимоий адолат / савдо-сотиқ / иқтисодий ҳамкорлик / Шарқ ва Ғарб / тарихий таҳлил

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Зафар Сайдуллайевич Ботиров

Мақола Амир Темурнинг салтанатида адолат ва иқтисодий ҳамкорликнинг муҳим ролини таъкидлайди. Амир Темур даврида, савдо-сотиқ ва ишлаб чиқариш соҳасидаги ижтимоий адолат муҳим омил бўлган. Шунингдек, Темур салтанатида савдо-сотиқнинг ривожи, хусусан Хитой, Ҳиндистон, Хуросон, Эрон, Араб давлатлари, Рум, Миср ва Европа билан олиб борилган савдо алоқалари тилга олинади. Мақолада Шарқ ва Ғарб ўртасидаги савдо алоқаларининг тарихий жиҳатдан таҳлили ҳам мавжуд. Бундан ташқари, Амир Темурнинг сиёсий ва иқтисодий стратегиялари, шунингдек унинг Шарқ ва Ғарбга таъсири ҳақида ҳам маълумот берилган. Мақола Амир Темурнинг ҳукмдорлик даврида амалга оширилган ислоҳотлар ва уларнинг ўша давр ва кейинги авлодлар учун аҳамиятини ургулайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР ВА “ФОЗИЛ ЖАМИЯТ” КОНЦЕПСИЯСИ»

АМИР ТЕМУР ВА "ФОЗИЛ ЖАМИЯТ" КОНЦЕПСИЯСИ

Зафар Сайдуллайевич Ботиров

Альфраганус университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Макола Амир Темурнинг салтанатида адолат ва иктисодий хамкорликнинг мухим ролини таъкидлайди. Амир Темур даврида, савдо-сотик ва ишлаб чикариш сохасидаги ижтимоий адолат мухим омил булган. Шунингдек, Темур салтанатида савдо-сотикнинг ривожи, хусусан Хитой, Х,индистон, Хуросон, Эрон, Араб давлатлари, Рум, Миср ва Европа билан олиб борилган савдо алокалари тилга олинади. Маколада Шарк ва Гарб уртасидаги савдо алокаларининг тарихий жихатдан тахлили хам мавжуд. Бундан ташкари, Амир Темурнинг сиёсий ва иктисодий стратегиялари, шунингдек унинг Шарк ва Гарбга таъсири хакида хам маълумот берилган. Макола Амир Темурнинг хукмдорлик даврида амалга оширилган ислохотлар ва уларнинг уша давр ва кейинги авлодлар учун ахамиятини ургулайди.

Калит сузлар: Амир Темур, ижтимоий адолат, савдо-сотик, иктисодий хамкорлик, Шарк ва Гарб, тарихий тахлил.

Жамиятдаги адолатни тиклаш ва кушни жамият (давлат)лар билан муносабатларни тиклаш мухим ахамиятга эга. Амир Темур салтанатида "Фозил жамият" бунёд этиш мухим омил булган.

Шунинг учун, савдонинг ривожи учун бор имкониятлар ишга солинган. Натижада шахар ва кишлок бозорларига Хитой, Х,индистон, Хуросон, Эрон, Араб давлатлари, Рум, Миср, Европадан махсулотлар окиб келаверган. Масалан, Хитойдан асосан ипак, ипак матолар, чинни, мушк, олмос, лаъл, марварид, Х,индистондан мускат ёеток, занжабил, долчин, калампирмунчок ва бошкалар, Европадан газлама, пичоклар, шимолий юртлардан эса мум, муйна, тери, араб мамлакатларидан тайёр кийимлар, шиша буюмлар келтирилган. Улкамиздан эса асосан тукимачилик махсулотлари, ип газламалар, ипакли кийимлар, коFOЗ, пахта, гуруч, мева, курук мева каби катор махсулотлар четга чикарилган. Савдо хажми нечоFлик катта булганини шундан хам билса буладики, Клавихо Самаркандда булиб турган йили факат бир ойнинг узида биргина Хитойдан 800 туя мол олиб келинган экан. Савдо-сотикнинг бундай гавжумлиги факатгина Турон шахарларига хос булмай, бундай холатни салтанатнинг Табриз, Султония,

July, 2023

167

Шероз, Исфахон, Кирмон, Хуросон, Шимолий Х,индистон, Ирок, Сурия каби шахар ва улкаларида хам куриш мумкин эди.

Темурийлар, айникса, Амир Темур даврида ишлаб чикариш ва савдо муносабатларидаги ижтимоий адолат масаласи мухим хисобланганини хам эслатиб утиш жоиз. Яратилган шарт-шароитга, мавжуд тартибларга риоя килмай, текин даромад кетидан кувганлар жазо топиши хеч гап эмасди. Чунончи, Клавихо гувохлик беришича, навбатдаги харбий юришдан кайтгач, Амир Темур узи йуклигида шахарда ахвол кандай булганини текширган. Шунда бир катор дукондорлар, жумладан, кассоблар, этикдузлар, бошмокчилар уз махсулотларини хаддан юкори бахода сотганликлари маълум булади. Уларнинг иши дархол судга берилиб, жазоланадилар, суистеъмол килинган маблаF эса тортиб олинади.

Манбаларга кура: Амир Темурни уз кузи билан курган араб тарихчиси ибн Арабшох ёзади: "Амир Темур ...тенги йук феъл-атворли, теран мулохазали, унинг тафаккур денгизининг каъри йук. Амир Темур баланд кадли, узун буйли, тик коматли, кадимий пахлавонлар авлодидан булиб, кенг пешонали, катта бошли, FOятда кучли ва салобатли, була, ранги оку кизил юзли, доFCиз, кул -оёклари бакувват, елкалари кенг, бармоклари йуFOн, пойчалари семиз, серсокол, унг оёк-кули чулок ва шол, икки кузи бамисоли икки шамдек булса-да, шодлиги билинмас, овози йуFOн эди; у улимдан куркмас, ёши етмишга етган булса-да, изтиробсиз, вазмин. Бадани тула ва пишик, худди зич (калин) тош мисоли каттик эди. У хазил-мазах, ёлFOнни ёктирмас, уйин-кулги-ю кунгилхушликка майлсиз, гарчи сузда узига озор етадиган бирор нарса булса хамки, садокат унга ёкар эди; у булиб утган ишга азият чекмас ва узига хосил буладиган ютукдан шодланмас эди... Купинча унинг мажлисида уятсиз сузлар, кон тукиш, асир олиш, накбу Fорат килиш ва харам (хакига) хакорат гаплар булмасди. У бехато (нишонга ургувчи) фикрли, ажойиб фаросатли, мислсиз даражада бахтли, улуFворлиги узига мувофик, катъий азм билан сузловчи, бошига кулфат тушганда хам хакгуй киши эди..."1 деб таърифлайди.

"Фозил жамият" курган сохиб кирон жамиятдаги савдо-сотик масаларини хам зукколик билан тахлил килиб борганлиги аник.

Амир Темур замонида 6 грамм OFирликдаги кумуш тангалар ва унинг туртдан бирига тенг 1,5 граммлик кумуш пуллар зарб килингани айтилади. Шунингдек, муомалада мис пуллар - чакалар хам булган. Тангалар Самарканд, Бухоро, Ардабил, Астробод, Дарбанд, ДомFOн, Мордин,

1 ^аранг: Темур со^иб^иронлиги... https://temurtuzuklari.uz/uz/pages/chronicle

July, 2023

168

Табриз, Сабзавор, Шероз ва бошка катор шахарларда зарб килинган.

Пул муомаласини яхшилаш, мис тангалар кадрини ошириш максадида 1428-1429 йили УлуFбек пул ислохотини утказади. Унга кура, 1420 йили зарб этилган мис тангалар зарбхоналарга топширилиб, уларнинг урнига OFирлиги 1,5-2 баробар куп булган тангалар зарб этилган. Кулайлик учун зарбхоналар Бухородан ташкари Андижон, Карши, Самарканд, Термиз, Шохрухияда хам ташкил килинган. Натижада пулнинг кадри кутарилган.

Амир Темурнинг Якин Шарк сиёсий майдонига шахдам кириб бориши бу вактда усмонийларнинг кучли босими остида колган европаликларда узбек давлатига кизикиш ва интилишни туFдириши табиий эди. Амир Темур минтака ва умуман дунёдаги сиёсий вазиятни канчалар чукур англаганини 1404 йили Самаркандга кириб келган Испания элчиси Клавихога карата айтган мана бу сузларидан хам билса булади: «Менинг уFлим сенйор киролнинг2 ахволлари, соFликлари калай... менинг уFлим, дунёнинг (нариги) чеккасида яшовчи фаранг кироллари орасидаги энг улуги Испания кироли юборган мана бу элчиларга каранглар... мен уFлим - Испания киролини дуо киламан». Узбек хукмдори мурожаатидаги <^лим» оддий мулозаматда каролим, дегани эканидан келиб чикилса, Сохибкирон франклар, яъни европаликларнинг энг улуF киролини фарзандидек куришини билдирган. Яъни уларни Йилдирим Боязиддан устун куйган эмас.

Аксинча, усмонийлар етакчисига ёзган хатларидан бирида «Фаранг лашкарига карши жиход фарзини амалга ошириш йулида харакат камарини (белга) боFлаганинг учун хам сенинг мамлакатинг худудига хеч бир тажовуз этмадик», ё булмаса «ул жаноб хеч бир хавотирсиз уша диёр кофирлари жиходи ила машFул булаверсинлар. Биз томондан ул тарафга кайси шаклда макбул булса, самий иноят ва кумак кУрсатилFай» дея унга карши тажовуз кулини чузмаслигини кайта-кайта уктирган. Х,олбуки, узбек хукмдорининг Йилдирим Боязидга карши кушин тортишини истагувчилар етарли эди. Масалан, Ийанис Амир Темур элчиларига «Константинопол то шу чоккача Йилдирим Боязидга тулаб келган соликни бундан буён Амир Темурга тулайди» деб масалани кундаланг куйган. Трабзонлик Мануйил III 4 эса, усмонийларга карши уруш харакатлари бошланса, Сохибкиронга харбий кемалар билан ёрдам беришини ваъда килган.

Бу ерда 1390-1406 йилларда Кастиля ва Леунни бош^арган Энрике III кузда тутилган. 1 Ийанис — 1390 йилдан Византия шерик-хукмдори. ' Мануйил III — 1390-1417 йилларда Трабзон хукмдори.

July, 2023

169

Hu^gupuM Eo^3ug eHru^raHgaH cyHr эса, KoHcTaHTHHono.^ xaM, Tpa630H xaM cy3uga TypMaraH. Ey xaM eTMaraHgaH ycMOHHH^apra epgaM SepumraH. fflyHra KapaMaH, y3SeK gaB.raTH Som^HFH «Syprara aHHHK KH^Maft» eBponanHK MaM^aKaraap sh.toh Sopgu-Ke.ngH.rapHH y3MaraH. ^yHoHHH, yHHHr fflap^ VI5 Ba aHraH^HK X,eHpu IV6 COXHSKHPOHHH KyKnapra KyTapuS MaKTaS, yHHHr ycMOHHH^apra Kapmu KypamHHH roKopu Saxo.ramraH.

fflapKga "ogu.n nogmox" TymyHHacu KagHM-KagHMgaH MaB^yg Ba xa^K aHa myHgaH nogmoHH xaMHma op3y khhhs Ke^raH. amhp TeMyp aHa myHgaH nogmo Synumra HHmngu. "KyH - ago.raTga" cy3^apu Amhp TeMyp y3yrura yftuS e3H^raH Ba gaB^aT Myxpuga xaM aKC этгaн эgн. "MaM^aKaT 3ynMra HHgamu MyMKHH, aMMo ago^aTCH3^HKKa HugaH o^Mangu", - geS e3raHgu Amhp TeMyp y3 "Ty3yK^ap"uga. Ey - canTaHaT muopu. CoxhSkhpoh SyHra KaTTHK aMan KH-rapgu. Ago^aTHHHr KyHH myHnanap roKcaK эgнкн, arap MaM^aKaTga Supop ogaM Sup tobok oothh e KyMymHH Somura KyHuS, MaFpuSgaH MampuKKana Sopca, xeH khm yHra Kyn ny3Mac, oothh e KyMymgaH SuTTacu xaM KaMaHMacgu.

y xap KagaMga, xox y3HHHHr ^ap3aHg^apu SyncHH, xox SomKa ^yKapo -Sapnara SupgaH ago^aT Ky3H Su^aH Kapapgu. Ca^ap^apgaH KaHTuS Ke^raHga, maxcaH y3H So3opHH TeKmupap, arap KaccoSy SaKKo^, HoBBofi^ap Ba xoKa3o.rap ^oftga TonaMaH geS Hapx-HaBoHH omupuS roSopraH Syncanap, ago^aT pycyMH Sy3H^raHHHH Kypca, o^guga aeBCH3 yma ryHoxKopHHHr ^a3ocHHH Sepapgu. Ehfoh ranHH £moh Kypapgu. Ago^aT TaMofiH^^apuHH Sy3raHH ynyH yF^u aMHp3oga MupoHmox, HaSupanapu aMup3oga nupMyxaMMag, CymoH XycaftH Mup3o^ap ^a3o^aHraH^apu Tapux KHToS-rapugaH MatnyM. Myappux HrooMugguH Oomuh "3a^apHoMa"ga amhp TeMypHHHr 1366 fiu^ga, xanu gaB^aT TaxTura HHKMacgaH

t/ C C» W I IT/» c /" w

TypT hh^ aBBan aHTraH myHgaH cy3^apuHH Ke^Tupagu: K,ancu Sup nogmox y3 umuHH Faggop^HK Ba SeBa^o^HK acocura Kypca, Kumu^apra o3op Sepum Ba xanoK KH^umra omuKca, yHHHr gaB.raTH HaftKanuS, Kapopcro^HKKa ro3 Tyragu... Eh3 y3 canTaHaTHMH3HH ogaM^apra эtтнSop Sepum Ba yrapHH xhmoa KH.mm acocura KypaeTraH^urHMH3 caSaS^H yrapHH ronaHTupuS, xoTup^aM KH^aMH3...".

OgaM^apra, geMaK xa^KKa эtтнSop Sepum Ba xhmoa KH^um - CoxhSkhpoh ago^aTHHHHr Som y3aruHH TamKH^ KH^ap эgн.

X,aMMa ^ofiga aManga Sy^raH "Kyn - ago^aTga" muopu SyTyH TypoH gaB^aTH xygyguga axnoKHfi Ba MatHaBHH Me3oHra afi^aHraH.

fflap^ VI Hu^gupuM Eo^3ug MaF^ySuaTHHH Ha3apga TyTuS, энgн Sh3 y3HMH3HH «Fo^Tga eHru^ Ba SaxTHep xuc этмoкgaмнз» geS

5 fflapn VI — 1380-1422 HH^^apga ®paнцнн Kupo^u.

6 XeHpu IV — 1399-1413 HH^apga AHTOHH Kupo^u.

July, 2023

170

ёзганди. Шу билан бирга, улар Амир Темур таклиф килган узаро савдо алокаларини ривожлантириш учун тайёр эканликларини билдиришган. Темурийлар етакчиси хам асосан, савдо алокаларини кенгайтириш масаласи билан чекланган. Зеро, икки томон хам бир нарсани яхши тушунишган: Амир Темур Йилдирим Боязидни енгиши билан то шу чоккача усмонийларга у ёки бу шаклда карам Европа энди куп жихатдан Самаркандга боFлик булиб колганди. Шунинг учун хам Европа ва Самарканд уртасидаги элчилик алокалари Анкара жангидан сунг анча фаол тус олган.

Амир Темурнинг европаликларга савдо-сотикда хамкорлик килишни таклиф этиши элчилик тилидан оддийсига утказилса «Мен сизларга Йилдирим Боязид каби сиёсий талаб куймайман, факат бизнинг савдогарларга уз юртларингизда шароит яратиб берсанглар булди», дегани билан баробар эди. Мазкур режа амалга оширилганда эса Хитойдан Атлантика океанигача булган савдо йулларини назорат килиш имкони туFиларди.

Амир Темурнинг кутилмаганда юз берган улими салтанат ва сулола хаётининг бир мунча издан чикишига сабаб булиши олдиндан аник эди. Негаки бундай кулам ва важохатдаги сиёсий курилмани шу даражадаги шахсгина эплаши мумкин эди. Аммо бошбошдоклик нисбатан узокка чузилмаган.

Бобоси тусатдан улгани шароитида туFилган саросимадан усталик билан фойдаланган Халил Султон Самарканд тахтини эгаллаб, Турон хукмдорига айланади. Уз пайтида отаси томонидан Хуросон мулки бошкарувига

у

тайинланган Шохрух Х,иротни сиёсий марказ килиб, мустакил фаолият бошлайган. Халил Султон ёш, абжир ва довюрак булса, Шохрухда тажриба устун эди. Пировардида, худди мана шу тажриба FOлиб келади. Кейинги турт йил ичида зимдан иш курган Самарканд сиёсий турмушида туFилган ички карама-каршиликлар, хатолардан усталик билан фойдаланган холда, 1409 йил 13 май куни Шохрух отаси барпо этган салтанат пойтахтига кириб боради ва деярли кон тукишларсиз узбек давлати тизгинини уз кулига олади.

Туроннинг Амударёгача булган булаги хокимлигини уFли УлуFбекка8 топширган Шохрух салтанатнинг колган кисмларини бир сиёсий марказ атрофида бирлаштириш ишига киришиши табиий эди. Самаркандда хам уз хокимиятини тиклаши бу борада унга анча кул келганини урFулаш лозим. Чунончи 1411 йили Х,индистондан Хизрхон элчиси келиб, Шохрух номидан хутба укиттириб, танга бостиришни бошлаб юборган ва йиллик солик тулашга розилигини билдирганди.

7 Шохрух — Амир Темурнинг туртинчи ^ли; 1409-1447 йилларда узбек давлатини бошка]

8 Улугбск - Шохрухнинг тунгич угли; 1447-1449 йилларда узбек давлатини бошкарган те:

July, 2023

171

1412 йилдан Сейистон хам яна узбек давлатига тобелигини тан олади. 1414 йили Исфахон, Шероз, 1416 йили Кермон, 1421 йили Озарбайжон ва Кавказда хам узини тан олдирган Шохрух Сохибкирон улимидан сунг ун беш йил деганда салтанатнинг узагини тиклашга эришади. 1447 йили юз берган улимига кадар хозирги Урта Осиё, АфFOнистон, Покистон, Шимолий Хиндистон, Эрон, Кавказдан иборат катта худудда бошкарув тизгинини бушаштирмаган.

Ундан сунг Турон, Хуросон, Эронни бир марказ остида бирлаштиришга уринган УлуFбекка омад кулиб бокмаган. Бу ишни кейинги темурийлар хам уддалай олишмаган. ТуFри, Абу Саъид9 етакчилиги даврида Самарканд ва Хирот унинг измида булгани, темурийларнинг «конуний ерлари» булган Озарбайжонга кушин тортиб, уни оккуйунлулардан тортиб олишга, шу тарика Эронда яна узбек давлати хукмронлигини тиклашга урингани маълум. Бирок айнан мазкур юришда у уз ажалини топган.

Фурсатдан фойдаланиб колган Султон Хусайн Бойкаро10 Хиротни эгаллайди. Самарканд тахтига эса Султон Ахмад11 чикади ва юз йиллик сунггигача Турон ва Хуросонда темурийлар сулоласи вакилларининг айро хукмронлиги давом этади.

XV аср охири хар икки минтакадаги темурийлар учун ички келишмовчиликлар кучайган пайтлар булган. Самарканд тахти учун Абу Саъид набиралари БойсунFур, Султон Али ва Захириддин Мухаммад Бобур узаро кураш олиб боришган. Хуросонда эса Султон Хусайн Бойкаро бир оёFи Марв ва Обивардда, бир оёFи Астрободда булиб, уFиллари кутарган исёнларни бостириш билан овора эди. Бу хам етмагандай Бадахшон хокими хам ички низолардан фойдаланган холда Балхга зуFум килиб турарди.

Салтанат бунёдкори - Сохибкирон Амир Темур Хитой сафарига бораётиб, 1405 йил 11 февраль куни Утрор шахрига етганда каттик OFриб колди ва иситмаси кутарила бошлади. Касаллик кундан-кун кучаярди, аммо Сохибкироннинг эс-хуши, акли жойида эди. Сохибкирон узининг барча гунохлари учун тавба килди. У харам ахлини ва улуF бекларни хузурига чорлаб васиятга OFиз очди: "...Хазрат Хакдин умидим борки, агарчи гунохим куб турур, аммо бу жихатдин менга рахмат килFайким, золимларнинг эликларин мазлумлардин киска килибдурмен. Ва куймадимким, менинг давримда кавийдан (зуравондан) заиф куч егай. Эмдиким, Пирмухаммад Жахонгирким,

9 Абу Саъид — 1451-1469 йилларда узбек давлатини бошкарган темурий етакчи.

10 Султон Хусайн Бойкаро — 1469-1506 йилларда Хуросонни бошкарган темурий етакчи.

11 Султон Ахмад — 1469-1494 йилларда узбек давлатини бошкарган темурий етакчи.

July, 2023

172

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

валиахд килибмен ва урнумга койиммаком этибменким, Самарканд вилояти аники булFай. ...Анга муте булуб, иттифок била анинг ишига машFул булFайсиз, то олам бузулмаFай ва мусулмонларга ташвиш ва захмат булмаFай...

Раъойо ва фукароу мискин холатидин Fофил булмаFайсиз... Нечукким мен адлу эхсон била оламни обод этибмен... Агар менинг васиятим била амал килиб, адлу дод килсангиз, куб йиллар давлат ва мамлакат сизларда колFуси турур. Ва агар сизлар аросида мухолифат булса, яхши булмаFусидур..."[1]12 деб айтилган маълумотлар учрайди.

Сохибкирон Амир Темур Курагон 1405 йил 18 февраль чоршанба куни, шаъбон ойининг ун еттисида, намозшом ва хуфтон орасида жон омонатини уз эгасига топширди...

Амир Темур Самаркандда Амир Темур макбарасига дафн этилган.

REFERENCES

1. https://temurtuzuklari.uz/uz/pages/chronicle

2. Абдуллаэв, К. (2019). Амир Темур: Тарих ва мерос.

3. Бартолд, В. В. (1964). Темур и его время.

4. Beatson, P. J. (2015). The Economic Policies of Tamerlane. Journal of Asian History, 49(1), 73-92.

5. Manz, B. F. (2007). Tamerlane and the Politics of Islamic Governance. Journal of Middle Eastern Studies, 39(2), 235-251.

6. Рашидов, Т. (2020). Амир Темур ва иктисодиёт.

7. Собиров, Г. (2018). Амир Темур ва Шарк^арб муносабатлари.

8. Ziyayeva, D. T. (2016). Amir Temur's Influence on Central Asian Trade Networks. Central Asian Economic Review, 14(3), 210-225.

9. Юсупов, Х. Н. (2021). Амир Темурнинг сиёсий ва ижтимоий карашлари.

12

Каранг: https://temurtuzuklari.uz/uz/pages/chronicle

July, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.