CC BY
7ЗАБОН ВА АДАБИЁТИ ТОНИКИ, РУСИ ВА АНГЛИСИ (Таджикский, русский, английский языки и литература)
АМИР ХУСРАВ ДАР БОРАИ ШЕЪР ВА АНВОИ ДОНИШДОИ ОН
Тагоймуродов Р.%.
Донишгоуи давлатии К^ургонтеппа ба номи Носири Хусрав
Амир Хусрав зиёда аз тавзеху тафсили ашколи арбаи шеър таксимбандии дигаре аз вачхи доноии он кардааст, ки ин таксимбандй чун дигар чанбахо аз чолибтарин ва тозатарин бахшхои афкори назарии у дар дебочаи девони «Еуррат-ул-камол» махсуб мешавад. Ин бахш яке аз кисматхои мухиммест, ки сарфан ба сабкшиносии шеъри форсии точикй ихтисос ёфтааст ва аз хайси таърихй ахамият ва арзиши фаровон дорад, зеро таваччух зохир кардану дарёфтани чунин мушаххасоти сабкшиносй дар замоне, ки хеч як аз назарияшиносон хатто дар андешаи шинохту муайян кардани он набуданд, кобили мулохиза аст. Анвои дониши шеър, ки аз руи онхо сабки муаллифон ба андозае мушаххас мегардад, тибки нишондоди Хусрав панчто мебошад.
Муаллиф кабл аз баёни навъхои доной дар шеър таъкидан арз медорад, ки ин донишхо барои онхое фарз аст, ки дорои табъи мавзун бошанд. Табъи мавзун аз назари Амир Хусрав чодаи сарманзили огохист. Бе доштани табъи мавзун, ки аз атиёти Офаридгор аст, хеч кас кодир нест, хатто бо захмату мехнат ва талошхои шабонарузй ба шеъри асил дастрасй пайдо кунад. Атияи яздониву мавхибати нафис будани табъи мавзун бофтаи Амир Хусрав нест, ин андеша собикаи дерина дошта, то имруз бар бовархо хокиму голиб аст. Барои исботи сидки ин гуфтахо овардани намунае аз афкори мутафаккирони баъдй, бахусус Мирзо Абдулкодири Бедил, кофист. Бедил доир ба ин масъала дар «Чахор унсур» зимни баёни «Фарки инсон ва дигар хайвонот» бахси муфассале ороста, андешахояшро дар шакли маснавй чунин хулоса мекунад: Дар кй мавзун набошад, инсон нест, Фахми найранги маънй осон нест. Табъи мавзун на касбиву амалист, Аз атиёти файзи ламязалист... (Бедил 1386, 369).
Андешаи Амир Хусрав бо афкори Шамси Кдйси Розй дар мавриди табъи мавзун мутафовит аст. Шамси Кайс хунари шоириро амаливу иктисобй медонад, на атой. У бар он бовар аст, ки хар афроде, ки улуми арузу кофия, сарфу нахв, маониву баён, ашъори шоирони бузурги пешин ва дигар конуну кавоиди шеърро аз худ кунад, шеъри хубу асил гуфта метавонад (Розй 1991, 353-359), аммо Хусрав табъи мавзуни атоиро омили мухим ва абзору аслихаи асосии хунари шоирй дониста, риояти тафаккуру диккатро барои такмилу ислохи минбаъдаи он чи, ки аз ин табъ фароз омадааст, тавсия мекунад. Вокеан, андешахои назарии Хусрав рочеъ ба эчоди шеър, ки асоси тачрибй доранд, пазируфтанист. У мегуяд:
«Боз бисёрон даъвии сухандонй кунанд ва надонанд. Аввал, боре бибояд донист, ки хар киро табъи мавзун нест, уро дар мизони доноии шеър хеч вазне натавон ниход ва моро бо у сухан нест. Агар бигуяд, нашнавам ва агар бишнавам, нагуям. Аммо сухан бо касе аст, ки уро дар сиххат ва риккати шеър тамйизе ва мизоне хаст ва он тоифа панч табакаанд ва хар табакаеро донише аст. Пас, доной дар шеър панч вачх аст: фозилона ва х,акимона ва некутабъона ва оши^она ва шоирона» (Хусрав 537, в. 19а).
Аз назари Амир Хусрав шоире, ки дорои «табъи мавзун» нест, суханаш барои у кадру манзалате хам надорад, зеро сухане, ки бидуни табъи мазкур гуфта шавад, бешак такаллуфиву сохта аст ва аз шуру шавки отифй орист. Яксону баробар муаррифй нагардидани мартабаи шоирону ашъори онхо аз чониби Хусрав гувохи дасти тамом доштани у дар шинохту таснифи хунари адабист. Максади Амир Хусрав аз донишхои шеърй баёни шавку завк, тамоюли услубй, хунари адабй ва дигар махорати вижаи шоирон аст, ки бар асоси сурату мухтавои шеър сурат гирифтааст.
У кабули омpо аз шеъp меъёpи асосии доваpй намедонад. Эpодxои вай доиp ба ашъоpе, ки баxpае баpои эхсос ва завк даp баp надоpанд, эхсосиву истехсонй набyда, балки асоси илмй доpанд. Табакабандии Хyсpав pочеъ ба панч вачхи доной даp шеъpи фоpсй-точикй таксимбандии pавишмандy огохона буда, даp таъpихи зебоишинохтии сухани фоpсй-точикй падидаи нодиp аст. Муаллиф даp боpаи дониши фозилонаи шеъp чунин мегyяд:
«Аммо фозилона он аст, ки яке ошики бисёpи санъати лафзй бошад, чун иштикок ва тасхиф ва тачнис ва алфози аpабй даpомехтан даp шеъpи поpсй. Ин чунин таpзе дуст доpад ва ин дониши фозилона аст» (Хyсpав 537, в.19а).
Хдочанд муаллиф асомии шоиpоне, ки даp шеъpи онхо санъатхои лафзии мазбyp баpтаpй доpад, зи^ накаpдааст, лекин мантикан пай бypдан мумкин аст, ки шоиpи доpои таpзи фозилона аслан шоиpи санъатгаpо буда, танхо даp таpзи худ устод аст. Ба ин табака Анваpй, Заxиp ва амсоли инxоpо шомил каpдан муносиб ба назаp меpасад. Зимнан бояд ёдоваp шуд, ки ин устодон даp xаp асpе пайpавонy мукаллидони зиёде доштанд.
Аз устодони таpзи хакимона Амиp Хyсpав Носиpи Хyсpав ва Саноиpо ном бypда, даp ин боpа чунин менигоpад:
«Дувум, хакимона аст. Ва он чунон бошад, ки яке таpзи Саной ва Носиpи Хyсpав ва хукамои дигаp хуш кунад ва деги савдош аз ин забонхо чуш занад» (Хyсpав 537, в.19а).
Таpзи хакимонаи шеъp муштамил баp масоиле чун мавоиз, танбехот, хикмату фалсафа, мантик, баёни маъpифати сулук, иpфон ва монанди инхо буда, даp xаp каpне шоиpони зиёде аз ин устодони номбypда пайpавй каpдаанд.
Дониши сеюм «накутабъона» тасимия шуда, даp ин боpа мегуяд: «Ва он дониши савум накутабъона аст. Ва он чунон бошад, ки яке хypд моъи маин газалхои таp баpоядy сафинахо созад ва аз он натавонад гузашт. Пас, он дониши накутаъбона бошад» (Хyсpав 537, в.19а).
Амиp Хyсpав аз устодони таpзи «некутабъона» ном набypда, ашъоpи мyосиpони хyдpо, ки даp пайpавй бо онхо таълиф шудаанд, хеле каму ночиз каламдод мекунад. Хддаф аз ин таpз газалхои матбуъ даp назаp аст, ки таносуби шаклу мазмун ва мувофикатии вазну мухтаво даp онхо комилан pиоят шудаанд.
Дониши дигаpи шеъp, ки Хyсpав онpо «ошикона» номидааст, голибан ашъоpи оpифона аст. Муаллиф аз устодони таpзи ошикона ёд накаpда бошад, хам ба пайpавони онхо, ки даp ахди Хyсpав зиндагиву эчод мекаpданд, xyшдоp медихад, ки агаp ишк даp табъи эчодкоp азаливу атой набошад, он кас ба даpачаи устодии ин таpз pасида наметавонад. Чунончи:
«Чаxоpyм ошикона аст. Ва он чунон бошад, ки якеpо даpyн бошад мyxтаpик. Бад-он сабаб, ки ишк даp табъи у махбил бувад, на TOpñ (ногох баp касе зоxиpшавандавy фypУдоянда), ки вакте даp yмp ба касе майлонаш афтад ва даpyнашpо диккате пайдо шавад, пайваста даp сузишу шypиш бошад. Ин чунин касpо xаp байте, ки аз даpи гуш даpояд, лафзиву маънавй ва таpy хушк асаp кунад, масали ин маъшук чун оташ аст, ки xаp чй даpафтад, даpгиpифт» (Хyсpав 537, в.19а).
Ба акидаи Хyсpав xаp як бyзypгони ин чоp таpзи сухан танхо даp таpзи худ устоданд ва даp xаp замоне xаp кадом xазоpон пайpавy мукаллид доштаанд. Устодони ин таpзxо аз назаpи вай якфаннаанд ва танхо даp як сабку шева ба камол pасидаанд, вале таpзи панчум, ки муаллиф онpо «шоиpона» каламдод каpдааст, таpзест, ки ба маpтабаи устодии он pасидан коpи сахлу сода нест. Устоди таpзи «шоиpона» чунон бояд бошад, ки хама таpзxои дигаppо устодона донад ва агаp яке аз инxоpо надонад, «доно ypо доно надонад». Чунонки:
«Аммо дониши панчум шоиpона аст. Ва он чунон бошад, ки даp чумлаи тиpозxои дониш ба нихояти он тоpафт биpасад. Ва фозилонаву хакимона ва некутабъонаву ошикона хама чунон донад, ки хакки он аст. Ин дониши шоиpона аст, аз чандин шаpти дониш, агаp яке надонад, доно ypо доно надонад, байт:
Бошй чу ба илм сахлбунёд,
Шоир бошй, вале на устод» (Хусрав 537, в.23а).
Дарчанд Амир Хусрав як тан аз устоди тарзи «шоирона»-ро номбар накардааст, аммо аз тавзех,оти ин тарз ва мазмуну мух,тавои осораш пай бурдан мумкин аст, ки вокеан малому мартабаи устодии тарзи шоирона ба худи у иртибот дорад, зеро у бо куввати табъи салиму фикрати расо аз тамоми тарзх,ои мазкур кор гирифта, дар х,ар тарзе таълифоти зиёде ба ёдгор гузоштааст. Дар ин бора донишманди эронй доктор Мах,муди Футух,й бо накл аз китоби «Ч,омеъ-ус-саноеъ-вал-авзон»-и Сайфчоми Диравй-шоир ва назарияпардози асрх,ои XIV-XV форс-точики Диндустон чунин менигорад:
«Хусрави шоирон (Хусрави Дехлавй Р.Т.) чунон файёзуттабъ ва гомизулфикр бархост, ки чамеи тарзх,оро мулки мусаллам сохт ва бар х,ар тарзе муншаот пардохт, баъд тасарруфоти ачибу ихтирооти гариб ангехт ва аз давовину тарассулот ва муншаоти дигар аз они у рушан шавад ва мубархдн гардад. Ва чун худро дар он фунун голиб дид, итбоъ писандид...» (Футух,й 1385, 170-171).
Китобнома:
1. Бедил 1386- Мирзо Абдулкодири Бедил. Дар мачмуаи Овозах,ои Бедил. Насри адабй («Рукаот», «Никот», «Ишорот», «Чах,ор унсур»). Тасхщи Акбари Бевдорванд.- Те^рон: Ниго^, 1386.- 672 са^.
2. Розй 1991- Шамси Кдйси Розй. Ал- муъчам. Муаллифи сарсухану тавзех,от ва ^озиркунандаи чоп У. Тоиров.- Душанбе: Адиб, 1991.- 464са^.
3. Футух,й 1385- Мах,муди Футух,й. Накди адабй дар сабки х,индй.- Тех,рон: Интишороти сухан, 1385.- 430сах,.
4. Хусрав 537- Амир Хусрави Дехлавй. Еуррат-ул-камол. Дастнависи китобхонаи Институти забон, адабиёт, шаркшиносй ва мероси хаттии АИ Ч,умх,урии Точикистон.- Раками 537.
АМИР ХУСРАВ О ПОЭЗИИ И ЕЁ НАУЧНЫХ ВИДАХ Тагаймуродов Р.Х.
В данной статье основное внимание уделяется проблеме теоретико-литературных взглядов Амира Хусрава о знании поэзии, которое исходит от степени мастерства и значения самых поэтов. Амир Хусрав основу создания поэзии считает божьим даром, однако для повышения качества и степени стихотворения немаловажным считает ум и мышление.
Согласно утверждению автора, Амир Хусрав, анализируя данную проблему, старается определить уровень мастерства, мышления, знания и других творческих способностей поэтов в создании содержания и формы поэзии.
Ключевые слова: четыре формы поэзии, поэтический дар, научный, рассудительный, темпераментный, страстно, поэтично, увещание (убеждение), порицание, мудрость.
AMIR HUSRAV ABOUT POETRIES AND HER(ITS) SCIENTIFIC TYPE
Tagaymurodov R. Kh.
The Author in given article pays main attention spares to problem theorist-literary glance Amir Husrava about knowledge of the poetries, which comes most poet from degree skill and importance. Amir Husrav base creation to poetries considers божьим gratis, for increasing quality however and degree of the poem of no small importance considers the wit and thinking.
According to approving the author, Amir Husrav, analysing givenned problem, tries to define the level a skill, thinkings, knowledges and other creative abilities poet in making the contents and the forms to poetries.
Key words: four forms to poetries, poetical grant, scientific, reasonable, temperamental, passionately, поэтично, remonstrance (the belief), blame, wisdom.
Сведения об авторе: Тагаймуродов Рустам Хакимович - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Курган-Тюбинского государственного университета имени Носира Хусрава, тел.: (+992) 917-57-55-22.
Information about author: Tagaymurodov Rustam Khakimovich - PhD of philological sciences, associate professor of department of Tajikistan literature of Kurgan-Tyubin of state university of the name of Nosira Khusrava, Phone: (+992) 917-57-55-22.
ШУХ,РАТИ Ч,АХ,ОНИИ «КАЛИЛА ВА ДИМНА»
Му^иддинов Тоциддин
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
«Калила ва Димна» яке аз машхуртарин шохкорихои адабиёти чахонй ба шумор меравад. Асари кадимтарини мардуми Х,инд буда, хануз дар замони хукмронии Сосонихо аз Х,индустон ба Эрон оварда шуда, ба забони пахлавй тарчума шудааст ва ба хамин рох дар тамоми дунё пахн гардидааст. Дар давоми таърихи кариб духазорсолаи худ ин асар ба забонхои гуногуни дунё тарчума шуда, дучори тагиротхои чиддй гардидааст. Аммо мазмуни баланди он, ки саршори орзухои нек ва хиради човидонии инсоният аст, аз рохи нохамвори таърих гузашта то замони мо расидааст.
«Калила ва Димна» дорои ахамияти бузурги адабй-эстетикй буда, барои хамаи наслхо бо мазмуни баланди гоявии худ таъсири зиёди маънавй расондааст. Ин китоб аз бехтарин ёдгории адабиёти чахонй буда,хам аз чихати шакл ва хам аз лихози мазмун беназир аст. Таъсири он дар инкишофи жанри тамсилии тарбиявй-ахлокй кам нест ва хатто фолклор низ аз таъсири ин асар бебахра намондааст. «Калила ва Димна» дар муддати бист аср ба чандин забонхои чахон тарчума шуда, аз чихати мазмун ва шакл бо дасти намояндагони адабиёти халкхои гуногун дар он тагироти чиддй ворид сохта шудааст.
Дар бораи нусхаи аслии асар пажухишгарон акидахои мухталиф доранд. Баъзе ба он ишора мекунанд, ки гуё «Калила ва Димна» аслан ба эрониён тааллук дошта бошад. Аммо акидаи мазкур асоси боварибахши илмй надорад. Бо боварй гуфта метавонем, ки ин шохкории адабиёт сайри чахонй ва чахонгирии худро аз хиттаи Эронвич огоз кардааст. Дар бораи шухрати чахонии ин асари мондагор рисолахои судманде таълиф шуда, адибони номвари чахон дар бораи нуфузу таъсири он ба адабиёти чахонй бо хусну иродат сухан гуфтаанд.
Муъчиби ифтихор аст, ки асли ин китоб зодаву парвардаи шарк;иён аст. Аслан асар махсулификр ва самараи тачрибаи зиндагии мутафаккирони хинд аст. Дар мукаддимаи «Калила ва Димна»-и Ибни Мукаффаъ омадааст, ки ин китоб дар замони хукмронии сулолаи Сосониён Хусрави Анушервон аз Х,инд ба Эрон оварда шудааст. Аз тадкикотхои олимон маълум мешавад, ки асли ин китоб дар адабиёти Х,инд бо номи «Панчатантра» (Панч андарз) машхур будааст.
Аз сарчашмахои таърихй бармеояд, ки гуё рохбари сулолаи Сосониён Хусрави Анушервон шунида бошад, ки дар куххои Х,инд гиёхе меруидааст ва агар аз он ба мурда дода шавад, зинда мешудааст. Анушервон Барзуя ном хакими худро ба Х,инд мефиристад, то он гиёхро ба даст орад. Хдким Барзуя аз донишманди кухансоли хинд мефахмад, ки он гиёхи «чонбахш» китоби «Калила ва Димна» будааст. Барзуя, ки забони хиндиро медонист, бо кушишу захмати зиёде ин китобро ба назди Анушервон меорад. Фирдавсй дар «Шохнома» аз Х,инд овардани китоби «Калила ва Димна»-ро чунин менигорад:
