CC BY
8УДК 821.11(73)
АЛЬТЭРНАТЫУНАЯ ПРАСТОРА ВАЙНЫ У РАМАНЕ У. ФОЛКНЕРА «ПРЫТЧА»
канд. фыал. навук, дац. З.1. ТРАЦЦЯК
(Полацк дзяржауны ушверсШэт) [email protected]
Прысвечаны разгляду рамана «Прытча» нобелеускага лаурэата У. Фолкнера. Разглядаецца сувязь твора з амерыканскай ваеннай прозай першай паловы ХХ ст. Вызначаецца сnецыфiка увасаблення ма-тыва «навала-кантунуум». Прасочваецца, як мастак слова суадносщь розныя аповедавыя пласты: ут-кальнае i утверсальнае, гктарычна абгрунтаванае i створанае яго фантазiяй. Падкрэслiваецца, як пераасэнсаванне бiблейскiх сюжэтау, тэхтка «плыт свядомасцi», спалучэнне розных часавых пластоу, наяунасць устауных этзодау, дыскрэтны аповед дапамагаюць стварыць альтэрнатыуную прастору Першай сусветнай вайны.
Ключавыя словы: Першая сусветная вайна, амерыканская лтаратура, ваенная проза, полiфанiч-ная проза, плынь свядомасцi.
Уводзшы. Раман У. Фолкнера «Прытча» (A Fable, 1954) займае асобнае месца у псторьи амерыканскай ваеннай лггаратуры. Кшга, якая пабачыла свет амаль праз дзесяць год пасля заканчэння Другой сусветнай вайны i стваралася падчас вайны у Карэ^ намшальна прысвячалася падзеям 1914-1918 гг. (на пачатку аповеду згадвауся канец мая 1918 г., месца дзеяння - Францыя). Аутар паспрабавау змадэляваць апошш этап Першай сусветнай: баявыя дзеянш быццам бы спыншся, бо асобная французская адзшка адмовшася браць удзел у братазабойстве. Таюм чынам на фронце усталявалася защшша, што нагадала удзельшкам вайны пра забыты мiр, якi палохау не менш за сам канфлiкт. У той жа час канкрэтнае (антураж сусветнага ката^зма, разважанш аутара i персанажау пра ролю ЗША, пра усю заходнюю цывш-зацыю) прачытвалася за абстрактным, акцэнтаваным у самой назве кшп. На наш погляд, амерыканскi пiсьменнiк дастаткова лёгка аперавау сапрауднымi фактамi без ix канкрэтызацыи i па той яшчэ прычыне, што так i не патрату на фронт у Еуропу: вайна скончылася раней, чым У. Фолкнер паспеу атрымаць дазвол на баявыя вылеты.
Асноуная частка. Мастак слова падау альтэрнатыуную версю сапраудных перыпетый гiсторыi. Вольнае абыходжанне з фактамi звязана з шсьменнщкай задумай асэнсаваць iснасць узброенай барацьбы, што у ХХ ст. набыла татальны характар. Фiласафiзм (як адна з асноуных характарыстык аповеду) часткова тлумачыу запаволенае развiццё сюжэту. Ён ушчыльную звязаны з евангельскiмi тэкстамi (ас-ноуныя падзеi адбываюцца за прамежак часу, роуны сямi дням - алюзiя на перадвелiкодны тыдзень; га-лоуны герой Стывен - адмысловая iнкарнацыя Хрыста; дванаццаць вайскоуцау-спадкаемцау Стывена -апосталы, i г.д.). М. Анастасьеу лiчыу, што амерыкансю пiсьменнiк стварыу сiтуацыю эксперымента [1, с. 446], у яюм спалучылкя i рэальнае, i уяунае, i добра знаёмае, i правакацыйна-новае. У пэунай ступенi алюзiйны зварот да Бiблii спрашчау iнтэрпрэтацыю кнiгi, якая вылучалася складанай наратыунай стратэгiяй: спалучэнне розных часавых пластоу, наяунасць устауных этзодау, дыскрэтнасць аповеду. Бе-ларуская даследчыца I. Шаблоуская ахарактарызавала прозу амерыканскага пiсьменнiка як «полiфанiч-ную, заснаваную на плынi свядомасцi, якая глыбока даследуе нацыянальную гiсторыю праз бездань па-кут чалавека, яго шстынктау, свядомага, падсвядомага i бессвядомага» [2, с. 143]. Асобна варта ахаракта-рызаваць мову рамана: паводле Т. Матылёвай, «шматузроуневая фолкнерауская фраза не падпарадкавана плыш мудрагелiста-выпадковыx асацыяцый - яна уяуляе сабой ... спробу узнавщь аб'ектыуную логiку быцця. Пюьменшк перасоувае цяжкiя слоуныя глыбы, спрабуючы спасцiгнуць свет як цэлае, узнавщь па-вольны i уладарны рытм гiсторыi» [3, с. 206-207].
О. Прэскат у сваёй рэцэнзп (1954) назвау раман манатонна сумным, пакручастым, надзвычай нудным, практычна недасяжным для чалавечага розуму (Dull, tortuous and marvelously soporific, its nearly impenetrable prose and its weirdly Faulknerian dialogue yield only to persistent assaults) [4, р. 383]. Дж. Асвэл пайшоу далей, сцвярджаючы, што кшга вар'яцкая [5, р. 387]. У свой час падобную рэакцыю асобных крытыкау выклiкау твор Дж. Джойса «Угас». Зауважым, што даследчыю лiтаратуры у меншай ступенi звярталi увагу на такую адмысловую атэстацыю гэтых кнiг, затое яны вывучалi тыпалагiчныя сыход-жаннi, што прасочвалюя у «Прытчы» i «Улiсе» (адным з першых да пазначанай навуковай праблемы па-дышоу К. Бэйкер [6]).
Пэуны паракдокс, закладзены У. Фолкнерам у аснову аповеду, зауважалi ужо першыя чытачы, крытыю i лiтаратуразнауцы. М. Каулi ахарактазывау яго так: «"Прытча" заснавана на супярэчанш пачуц-ця i логш. Пачуццё у рамане глыбока пацыфкцкае. Зауважаецца, што вайна - амаральная з'ява, а людз^
яюя адмауляюцца прымаць у ёй хоць нейю удзел - святыя. Яны могуць быць нават увасабленнем Хрыста. З другога боку, паводле Фолкнера, некаторыя войны справядл1выя, щ, хаця б, неабходныя, а людз1, яюя адмауляюцца браць у ix удзел - дурш. Кал1 капрал - дурань, ён не можа мець шяюх дачыненняу да Хрыста» (A Fable is based on a contradiction between feeling and logic.The feeling of the novel is deeply pacifist. It says that war is wrong and that men who refuse to have any part in it are saints or even incarnations of the Christ. Faulkner's logic, on the other hand, says that some wars are right, or at least necessary, and that men who refuse to have any part in them are fools. If the corporal is a fool, he cannot be truly Christlike) [7, р. 371]. На наш погляд, такое знешне алапчнае спалучэнне угрунтавана у спецы^ку часу, ката кожная з'ява, феномен щ працэс набылi некалью ёмюх i патэнцыяльна сэнсава насычаных штэрпрэтацый. У. Фолкнер спрабавау публiчна адмежавацца ад пацыфюцюх щэй, пададзеных у рамане, тым не менш, антываенная тэматыка прысутшчае у мастацкай прасторы «Прытчы» (яна зауважаецца i у ранняй творчасш аутара: раманы «Сарторыс» i «Салдацкая узнагарода»).
Паводле Г. Хiкса, некаторае здзiуленне выклiкае той факт, што галоуны герой як быццам бы зна-xодзiцца на перыферыi аповеду: больш-менш глыбока ён паказаны толью у некалькix эпiзодаx [8, р. 375], у астатшх выпадках пра матывы i вынiкi яго дзеянняу разважаюць iншыя. На наш погляд, У. Фолкнер абрау такi падыход, каб засведчыць, што на татальнай вайне ушкальная, надзеленая звышздольнасцямi асоба губляе адметнасць. Патэнцыяльна увекавечаны i апеты лёс невядомага салдата можа напаткаць кожнага, але не выключана i сiтуацыя, калi самаахвяраванне i гераiзм застануцца незауважанымi цi забытыми Адначасова, архетыповы бiблейскi сюжэт, закладзены у аснову рамана, рабiу залiшняй дэталiза-цыю паводзiн i думак галоунага героя.
У рамане «Прытча» У. Фолкнер увасобiу меркаванш шараговага сучаснiка узброенага канфлiкту пра звышнатуральную бясконцасць Першай сусветнай: «Яна - вайна - працягнецца яшчэ некаторы час ...; амерыканцам, гэтым наiуным чужынцам, спатрэбiцца прыблiзна год, каб высветлщь, што яны не змогуць ... перамагчы немцау: ix мажлiва узяць толькi на змор. Вайна нават можа зацягнуцца яшчэ на дзесяць щ дваццаць год, за гэты тэрмш Францыя i Брытанiя знiкнуць як ваенны i палiтычны саюз, а вайна стане заняткам жмеш амерыканцау, у яюх не будзе нават карабля, каб зноу трапiць на радзiму. Яны будуць ваяваць галiнамi знявечаных дрэу, бэлькамi зруйнаваных дамоу, камянямi, выкалупанымi з агароджау парослых пустазеллем палёу, паламанымi штыкамi, ... саржавелымi кавалкам^ сарванымi з рэштак самалётау i пагарэлых танкау» (It - the war - would hang on a while yet...; it would take the Americans, the innocent newcomers, another year probably to discover that you cannot... whip Germans: you can only exhaust them. It might even last another ten years or even another twenty, by which time France and Britain would have vanished as military and even political integers and the war would have become a matter of a handful of Americans who didn't even have ships to go back home in, battling with limbs from shattered trees and the rafters from ruined houses and the stones from fences of weed-choked fields and the broken bayonets . and rusted fragments wrenched from crashed aeroplanes and burned tanks) [9, p. 685]. Апакалштычныя прадчуванш апавядальшка бадай што спраудзшся, але, паводле вопыту самога мастака слова, Першая сусветная вайна усё ж скончылася (швшявалася да анабiятычнага стану), каб наблiзiць момант новай эс-калацыи канфлшту, а сродю масавага вышшчэння ш у яюм разе не змiзарнелi, а наадварот iмклiва павяль чылi свой патэнцыял, зноу паставiушы чалавецтва на мяжу самавынiшчэння.
У Фолкнеравай плынi вайны-кантынуума суiснавалi розныя постацi: ад капрала-Хрыста, якi ад-мауляу забойства, да сапраудных персанажау-мiлiтарыстау. К. Бэйкер рэканструявау фолкнераускую ты-палогiю асоб, ямя бралi непасрэдны удзел у Першай сусветнай вайне. Героьжаунеры амерыканскага тсьменшка успрымалi вайну вельмi па-рознаму: як прафеаю; яна выклiкала рэлiгiйны экстаз; нагадвала пра авантуры знакамiтыx амерыкансюх гангстэрау; давала досвед па-майстэрску захоуваць жыццё у экс-трэмальных абставшах. Нехта атаясамлiвау баявыя дзеяннi з рамантыкай i авантурай, iншыя - з самымi мярзотнымi пачуццямi, ад яюх не так лёгка было пазбавщца. Былi i тыя, хто лiчыу вайну бiзнесам, мес-цам, дзе можна авалодаць душамi падначаленых (To the division commander Gragnon it is a profession; to the caricatured and stagy German lieutenant general... it is a religion; to the American Buchwald, a prelude to gangsterism; to the Marechal, a challenge in the statesmanship of survival. For Levine, the naive young aviator, a Sartoris-like figure, it is a romance followed swiftly by an overpowering disillusion. For the Quartermaster General it is a sick disgust from which he cannot resign. To the bandy legged British groom ... war is a business, a money-lending private insurance business among the common soldiers, over whom his influence is almost godlike) [6, p. 385-386]. Аднак, лёсы гэтых персанажау падобныя, бо усе яны, так щ шакш, судакранулкя з трагедыяй. Часам яны не усведамлялi уласнага становшча, спрабавалi падтрымлiваць шюзп. У. Фолкнер iмкнууся дыстанцавацца ад гэтых поглядау на ваенныя дзеянш, але усё ж таю пазщыя французскага капрала падавалася найбольш прыцягальнай для тсьменшка, яю перажыу дзве сусветныя вайны i уба-чыу глыбiнi расчалавечвання.
Пералiчаныя вышэй персанажы ведалi франтавую рэчакнасць знутры. Аднак, У. Фолкнер не за-быуся i на альтэрнатыуную «армiю», што мела уплыу на хаду падзей. На увазе мелкя палiтыкi, дзяржау-
ныя служачыя розных рангау, прадпрымальнш, прафеаяналы, што займалiся прапагандай i фармавалi грамадскiя меркаваннi. Не ведаючы сапрауднага аблiчча навалы, яны успрымалi яе як нагоду для рэалiза-цыi сваiх амбiцыйных планау, дзейнасць, што прыносщь заробак, магчымасць маншуляваць iншымi. Да-дзеная група персанажау, што мела безлiч прататыпау у рэальным жыццi, была защкаулена у эскалацыi канфлiкту. Нiякае зацiшша щ замiрэнне не уваходзш у ix планы, таму ад ix iмя была сабрана цэлая канфе-рэнцыя-трыбунал, на якой высвятлялiся далейшая будучыня вайны цi мiра i лёс капрала i яго паплечшкау.
Асобна шсьменшк спышуся на мэтах амерыкансюх камерцыйных структур, якiя марылi пра пра-цяг быявых дзеянняу, што «высмакчуць усе сокi з Еуропы. Потым мы - гуны i Антанта разам - пераня-сём увесь бiзнес, што застауся некранутым вайной, цалкам на свежыя транс-Атлантычныя пашы, некра-нутую амерыканскую сцэну» (we will have exhausted Europe. Then we - hun and allies together - will transfer the whole business intact to the fresh trans-Atlantic pastures, the virgin American stage) [9, p. 855]. З цыта-ты вщавочна, што вайна ппатэтычна магла зазнаць любыя метамарфозы: ворап знаходзш агульную мову i ядналiся (хаця б таемна ад грамадскасщ), каб атрымаць звышпрыбытак.
У. Фолкнер, поруч з Дж. Дос Пасасам i Э. Хемшгуэм, разважау пра праблемы, якiя напаткалi аме-рыканскi соцыум. У алегарычнай форме мастак слова распавёу пра дэмакратыю i «амерыканскую мару». Яго непакоша дэструктыунасць тых iнстытутау, якiя павiнны былi захоуваць настолькi высокiя iдэалы. Замест выканання такой пачэснай функцыi, улады (не толью у ЗША, але i у Еуропе) засяродзiлiся на за-няволеннi асобы: усе парасткi нонканфармiзма i iншадумства бязлiтасна знiшчалiся сютэмай. Паводле празаiкау, найбольш небяспечным для пахш было знаёмства з вайсковай дысцыплшай. Амерыканец-iндывiдуалiст звычайна не iмкнууся добраахвотна падначалiць уласнае юнаванне армейскай будзённасцi. Свае адносiны да рэгулярнага войска ён фармулявау так: «Як жа ж гэта замiрэнне пакладзе канец армii? Нават вайна не змагла» (How do you expect peace to put an end to an army when even war can't?) [9, p. 1027]. У цытаце праглядвае пэунае захапленне узброенымi сшам^ але толью пры умове, што ix дзейнасць шя-кiм чынам не датычыцца прыватнага лёсу iнтэлектуала, якi пратэставау супраць прыгнёту асобы.
У. Фолкнер не забыуся на захапленне шараговых амерыканцау судовымi разбiральнiцтвамi над вайскоуцам^ што выклiкалi цiкавасць з нагоды красамоуства юрыстау. Судовае паседжанне само па сабе нагадвала тэатральнае вщовшча. Пiсьменнiк зазаначыу, што пасля 1914 г. трыумф дэмакратыi i гумашз-му зрабiуся недасяжным, а шматлшя судовыя працэдуры набылi рысы абсурду. На наш погляд, занатава-ныя У. Фолкнерам алагiчнасць i жорсткасць суду над французсюм капралам i яго паплечнiкамi тыпала-гiчна нагадвалi сiтуацыю, пададзеную А. Цвэйгам у рамане «Спрэчка за унтэра Грышу». У абодвух вы-падках абвшавачаныя станавiлiся аxвярамi сiстэмы, якая не ведала мшасэрнасщ.
Празаiк падкрэслiвау, што i персанажы-вайскоуцы, i цывiльныя прызвычашся да вайны, зжылiся з ёю. Асаблiвы жах аxоплiваУ апавядальнiка, яю зауважыу, што асоба лiчыла баявыя дзеяннi нечым натуральным, прыпадабняла ix эфект да уздзеяння стыхп цi законау прыроды. Нiкога больш не Уражвалi за-бойствы i калецтва, а гора тых, хто страшу родзiчаУ цi каханых, не выктакала спачування (In four years, they had even learned how to live with it, ... beneath it as beneath a fact or condition of nature, of physical laws -the privations and deprivations, the terror and the threat like the loom of an arrested tornado or a tidal wave beyond a single frail dyke; the maiming and dying too of husbands and fathers and sweethearts and sons [9, p. 781]). Верагодна таму, прагнае iмкненне капрала i яго аднадумцау скончыць вайну выклшала негатыу-ную рэакцыю, бо шараговы чалавек не вельмi жадау выходзщь са сваёй зоны камфорту, а дзяржауны дзеяч щ прадпрымальшк - страцщь заробак.
У. Фолкнер звярнууся да тэмы расчаравання, папулярнай для прозы пра Першую сусветную вайну: расчаравання у самix баявых дзеяннях i ix наступствах, у старых аксiялагiчныx устаноуках, ва уласных iлюзiяx, мiжасабовыx зносшах i т.д. Як i шшыя мастакi слова (Т. Бойд, Дж. Дос Пасас, Э. Хемшгуэй), празаш падкрэслiу, што у ХХ ст. радыкальным чынам змянiуся сам змест таюх катэгорый як гера1зм i мужнасць, бо пасля бiтвы на Соме прыходзшася разважаць пра жах, яю кiравау усiмi без выключэння праявамi чалавечага жыцця.
Паводле Н. Падхорэца, раман «Прытча» адзначыу заканчэнне цэлай эпоxi у развiццi амерыкан-скага ваеннага рамана (ды i амерыканскай прозы цалкам), якi асацыявауся з творчасцю такix выбiтныx «сучасных / мадэрновых» аутарау, як Э. Хемшгуэй i Дж. Дос Пасас (I think this book marks conclusively, and as it were officially, the end of an era. The "modern" world of which Faulkner, Hemingway, and Dos Passos were the most penetrating interpreters, the world of the 20's and 30's whose articulate con-sciousness they were, froze to death in 1948) [10, p. 397]. У. Фолкнер быццам бы падсумавау асноуныя здабытю сучасшкау: эксперыменты з магчымасцямi «плыш свядомасщ», асацыятыунасць аповеду, пераасэнсаванне архетыпо-вых сюжэтау i мiфалагем, развiтанне з матывам «страчанасцi» i г.д.
BMniki. Раман «Прытча» вызначауся адмысловымi адносiнамi да ваеннай тэматыю, якая дауно стала скразной у амерыканскай лггаратуры. У. Фолкнер не здаволiуся выключна аповедам пра рэальныя гiстарычныя падзеi. Ён па-мастацку «скарэктавау» хаду Першай сусветнай вайны. Уяунае замiрэнне дазволiла шсьменшку разважаць i пра прыватнае (падзеi 1914 - 1918 гг., ix рэцэпцыя у Еуропе i Амерыцы), i
агульначалавечае (алюзп на бiблейскi сюжэт). Аутар распрацавау матыу навалы-кантынуума, падкрэсль ваючы выключную працягласць баявых дзеянняу, грамадска-палiтычных змен, падрыхтаваных таталь-ным узброеным супрацьстаяннем. Мастак слова прасачыу, як баявыя дзеяннi уплывалi на псiхалогiю вай-скоуцау i цывiльных: прызвычайванне да забойства i калецтва, iснаванне ва умовах татальнай нестабшь-насцi вымушала асобу цышчна ставiцца да жыцця i смерщ, адмовiцца ад сапрауды блiзкiх чалавечых зносiн. У. Фолкнер падкрэ^у «камерцыйны» складнiк вайны, што, паводле палпыкау, прадпрымальш-кау i прапагандыстау, была стабшьнай крынiцай заробку. У кшзе прысутнiчае шэраг тыпалагiчных сы-ходжанняу з ваеннымi творамi iншых амерыкансках пiсьменнiкау (Дж. Дос Пасас, Э. Хемшгуэй): адлюс-траванне наступствау акаялапчнага крызiсу, матыу «страчанасцi», дэструктыуны уплыу войска на асобу.
Л1ТАРАТУРА
1. Анастасьев, Н. Уильям Фолкнер / Н. Анастасьев // История литературы США. Литература между двумя мировыми войнами / редкол.: Я. Засурский (гл. ред.) [и др.]. - М. : ИМЛИ РАН, 2013. - Т. VI, кн. 1. -С. 408-470.
2. Шаблоуская, I. Ушьям Фолкнер i Якуб Колас / I. Шаблоуская // Сусветная лиаратура у беларускай прасторы. Рэцэпцыя. Тыпалопя. Кантакты. - Мшск : Радыёла-плюс, 2007. - С. 143-150.
3. Мотылёва, Т. О явлениях сложных и неоднородных. Уильям Фолкнер / Т. Мотылёва // Зарубежный роман сегодня. - М. : Советский писатель, 1966. - С. 176-212.
4. Prescott, O. Books of the Time / O. Prescott // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. - P. 382-383.
5. Aswell, J. Faulkner's Fable Massive Hoax, Seen as 'Monstrous Absurdity' / Aswell J. // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. -P. 387-389.
6. Baker, C. Cry Enough! / C. Baker // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. - P. 383-386.
7. Cowley, M. Faulkner's Powerful New Novel / M. Cowley // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. - P. 370-372.
8. Hiks, G. Faulkner's Fable is Powerful, Heroic / G. Hiks // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. - P. 374-377.
9. Faulkner, W. A Fable / W. Faulkner // Novels 1942-1954. - New York : The Library of America, 1994. -P. 669-1072.
10. Podhoretz, N. William Faulkner and the Problem of War / N. Podhoretz // American Critical Archives. William Faulkner: Contemporary Reviews. - New York : Cambridge University Press, 1995. - P. 392-398.
Пастуту 12.11.2018
ALTERNATIVE WAR SPACE IN THE NOVEL A FABLE BY WILLIAM FAULKNER
Z. TRATSIAK
The article is devoted to the novel A Fable by the Nobel laureate William Faulkner. Some connections of the work with the US war prose of the first half of the twentieth century are studied. The specifics of 'continuous war' motif is pointed out. It is observed how the writer related different narrative layers: unique and universal, historically founded and fictional. It is highlighted how biblical scenes reinterpretation, 'streams of consciousness' technique, combination of different temporal layers, 'story within a story' elements and intermittent narration helped to create an alternative space of the First World War.
Keywords: First World War, American literature, war fiction, polyphonic narrative, stream of consciousness.
