CC BY
4INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
ALLEGORIK OBRAZLARNING TAVSIFIY TALQINI 1Abduvaliyeva Nodira Alisherovna, 2Mo'minjonova Gulnoraxon Abdupatto qizi
1FarDU, f.f.f.d.(PhD), 2dotsent FarDU, Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 4-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11026768
Annotatsiya. Ushbu maqolada o'zbek va chet el bolalar adabiyotida xususan ertaklarda aks etgan hayvon obrazlarining majoziy ma'nolari va hayotiy xususiyatlari o'zaro qiyoslangan. Bolalar adabiyotida ijobiy va salbiy obrazlarning o'ziga xosligi talqin qilingan.
Kalitso'zlar. Allegoriya, majoz, obraz, ertak, hayvon, tulki, bo'ri, ayiq, quyon, xususiyat.
Ta'lim va tarbiya jarayoni o'sib kelayotgan yosh avlodni jamiyat talablarini o'zida aks ettiruvchi ijtimoiy buyurtma asosida hayotga tayyorlovchi jarayon hisoblanadi. Ushbu jarayon boshlang'ich ta'limda bolalar adabiyoti orqali yoshlarni ajdodlar tomonidan to'plangan bilim, odob, urf-odat, madaniyat va mehnat ko'nikmalarini o'zlashtirishi, hayotiy tajriba asosida jamiyatda o'zining munosib o'rnini egallashi, salohiyati va dunyoqarashining shakllanishida adabiyotlarning xususan ertaklarning o'rni muhim ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy ta'limning asosiy maqsadi har tomonlama rivojlangan, jamiyatga, mehnat faoliyatiga ijtimoiy moslashuvchan, o'z ustida ishlay oladigan shaxsni tayyorlashdan iborat. Demak, har bir pedagog har tomonlama yetuk shaxs tarbiyalar ekan, avvalo uning birinchi qadamini to'g'ri tashlashga turtki berishi zarur. Bu mas'uliyatli ish esa boshlang'ich sinf o'qituvchilarining zimmasidadir. Bunda esa bolalar adabiyotining ro'li beqiyos.
Allegoriya(majoz)- ramzning bir ko'rinishi bo'lib, voqea-hodisa yoki narsa-buyumning mavhum tushunchasi o'rnida aniq tasvirniifodalovchi ramziyso'z obrazni qo'llash ya'ni adabiy asarda o'quvchiga noaniq bo'lgan tushunchani ko'pchilikka ma'lum bo'lgan narsalarga xos belgilar bilan ifodalash usuli.
Allegoriya(yunoncha allegoria- o'zgacha ifodalash, kinoya, qochirim), badiiy tasvir, obrazlilik turi; mavhum tushuncha yoki g'oyalarni muayyan narsa, voqea-hodisa orqali ifodalash. Masalan, ,,to'ti'' so'zining ,,gapdon'' ma'nosi orqali ,,bulbul'' so'zining ,,yaxshi qo'shiq aytuvchi'' ma'no ifodalari bo'lsa, ,,bo'ri'' , ,,tulki'' so'zlaridan ,,yomonlik'', ,,ayyorlik'' , ,,yovuzlik''ni ifodalovchi salbiy ma'nolarda foydalaniladi. Sharq adabiyoti o'rta asrlar (Uyg'onish davri) G'arb adabiyotida , klassitsizm ruhidagi san'atda Allegoriya vositasida yaratilgan obrazlar ko'plab uchraydi (masalan, adliya sohasida ,,adolat'' tarozu ko'tarib turgan ayol shaklida ifodalanadi). Allegoriya masal va ertaklarning ayrim turlarida keng qo'llaniladi. Misol: tulki-ayyor va aldamchi kishi, bo'ri-ochko'z, chumoli-zahmatkash kishi va hokazo.
Ertak- g'ayrioddiy voqealar haqidagi qiziqarli hikoya. Ertaklarni xalq yaratgan, shuning uchun ular xalq ertaklari deb ataladi. Ular qadimgi davrlarda, odamlar hali yozishni bilmagan va og'izdan og'izga, avloddan-avlodga o'tib kelgan paytda paydo bo'lgan. Barcha ertaklar: sehrli, hajviy, kundalik va hayvonlar haqidagi ertaklarga bo'linadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar alohida ma'noga ega. Ularning qahramonlari hayvonlar, qushlar va baliqlardir, ammo xarakter jihatidan odamlarga juda o'xshash. Bunday ertaklarning asosiy vazifasi yomon xarakter xususiyatlarini, salbiy xatti-xarakatlarga qarshi kurashish va zaif, yordamga muhtojlarga rahm-shafqat uyg'otishdir. Hayvonlar haqidagi ertaklar uchun jonlangan tabiatning mustaqil harakat qila olishi, hayvonlar va o'simliklarning o'z hayotiga haqli ekanligi g'oyasi muhimdir. Hayvonlar haqidagi ertaklarda ayyor tulki, yovuz va ahmoq bo'ri, qo'rqoq quyon, mag'rur xo'roz, xushmuomala ayiq va boshqa hayvonlar va qushlar harakat qilishadi. Hayvonlar haqidagi ertaklari odatda axloqiy va
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
tarbiyalovchidir. Bunday ertaklarning sevimli qahramoni - ayyor va yolg'onchi tulki - albatta, ijobiy xarakterga ega ayiq va quyonga qarshi.
Ertaklarda hayvonlarning xarakter xususiyatlari.
1. Bosh qahramon - Tulki.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning sevimli qahramoni tulkidir. U o'zgacha va juda ayyor, ko'pincha aql bovar qilmaydigan ixtiroga tayyor. Tulki faqat o'z manfaatini o'ylaydi. Tulki qasoskor va yolg'onchi. U qasos olishdan zavqlanadi, ishonuvchan va ahmoq bo'ridan to'liq ustunlikni his qiladi. Unda zukkolik va qasoskorlik hissi bor. Aqlsizlik va ishonchsizlik, ayyorlik va hisob-kitob kabi cheksizdir. Ertaklar: "Kichik tulki va bo'ri", "Mushuk, xo'roz va tulki", "Tulki va quyon", "Ayiq va tulki", "Arslon va tulki" , "Tulkivoy", "Turna va tulki"
2. Bosh qahramon - Bo'ri.
Tulkiga tez-tez duch keladigan yana bir qahramon - bo'ri. Bu tulki tasvirining mutlaqo teskarisi. Ertaklarda bo'ri ahmoq, uni aldash oson. Baxtsiz, har doim kaltaklangan yirtqich hayvon. Ertaklardagi bo'ri obrazi hamisha och va yolg'iz. U har doim o'zini kulgili holatda topadi. Ertaklar: "Bo'ri va echki bolalari", "Ahmoq bo'ri", "Sher, bo'ri va tulki", "Shahzoda va bo'ri".
3. Bosh qahramon - Ayiq
Shuningdek, hayvonlar haqidagi ertaklarning asosiy qahramonlaridan biri ayiqdir. Ayiq ko'pincha kulgili vaziyatlarda o'zini topadi, lekin hech qachon hech kimga hujum qilmaydi. O'rmon shohligining asosiy figurasi bo'lib qolayotgan ayiq qiyofasi bizning oldimizda sekin, ishonuvchan, mag'lubiyatga uchragan, ko'pincha ahmoq va qo'pol bo'lib ko'rinadi. U doimo o'zining haddan tashqari kuchi bilan maqtanadi, garchi u har doim ham undan samarali foydalanmasa ham. Ertaklar: "Maugli", "Qizaloq va ayiq", "Hayvonlarning qishki uyi", "Ayiq va odam".
4.Bosh qahramon - quyon.
Bolalar adabiyotida quyon ijobiy qahramonni ifodalaydi. Ba'zi ertaklarda hamma narsadan qo'rqadigan zaif va nochor qahramon. Boshqalarida u qo'rquvga qaramay, jasur ishlarga qodir bo'lgan aqlli makkor sifatida namoyon bo'ladi. Ertaklar: "Arslon va tavshan", "Quyonvoyning sarguzashtlari".
Hayotdagi hayvonlarning xarakter xususiyatlari
Tulkilar eng rivojlangan sezgilarga ega - bu hid va eshitish hissi. Ularning yordami bilan tulkilar atrof-muhit bilan tanishadilar. Tulkilar ta'qib qilishda izlarni mukammal darajada chalkashtirib yuborishi mumkin va raqibni to'liq yo'ldan ozdirish uchun ular bir necha joylarda yashirinadi. Shuning uchun ularga tabiatdagi eng ayyor hayvon unvoni berilgan. Olimlar ushbu hayvonlar tomonidan chiqarilgan 40 ga yaqin tovushlarni sanashga muvaffaq bo'lishdi. Shunday qilib, masalan, ular itning hurishiga taqlid qilishlari mumkin.
Bo'rilar keng diapazonli ovoz orqali o'zaro muloqot qiladilar. Masalan, irillashi salomlashishni, o'kirishi - jahlni, uvillash - xavotir, ba'zan esa hayajonni bildiradi. Eng mashhuri uning uvillashidir. Yolg'iz bo'ladimi, to'dasi bilanmi, tunda bo'ladimi yoki tongdami - bo'ri uvillashi bilan o'zining borligini bildirib turadi. Bo'rining dumi, quloqlari, lablari va burnining holati boshqa bo'rilar uchun qo'rquv, hurmat va jahlni bildirib turadi. Masalan, to'da sardori o'zining ustuvorligini bildirish uchun "haykal" ko'rinishiga kiradi: oyoqlarida qattiq turgan holda dumini ko'taradi, quloqlarini ding qiladi va qotib qoladi. Boshqa bo'rilar esa uning qarshisida egiladilar yoki bellariga yotib, oyoqlarini tepaga ko'taradilar va bu bilan o'zlarining bo'ysunganlarini ko'rsatadilar.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
Ayiqlar nafaqat kuchli, balki aqlli hayvonlar ham hisoblanadi, ov tuzoqlarini zararsizlantirishga qodir, asalari uyalarini yo'q qilishni yaxshi ko'radilar. Ayiqlar odamlarga kamdan-kam hujum qiladi, chunki ularni g'ayrioddiy xatti-harakatlari va imo-ishoralari bilan g'ayrioddiy hayvon deb biladi. Ayiqlarning onalik instinkti boshqa hayvonlarga qaraganda yaxshiroq.
Xulosa o'rnida aytmoqchimanki ertaklardagi hayvonlarning tasviri ba'zan shunchalik ishonarliki, biz bolalikdan ertaklardagi hayvonlarning xarakterini ongsiz ravishda aniqlashga o'rganib qolganmiz. Bu tulkining nihoyatda ayyor hayvon ekanligi haqidagi fikrni o'z ichiga oladi. Biroq, bu fikr hech narsaga asoslanmaganligini har bir zoolog biladi. Har bir hayvon o'ziga xos tarzda ayyor. Lekin baribir shuni ta'kidlamoqchimanki, ertaklarda hayvonlar va qushlar tasvirida odamlar haqiqiy hayvonlar hayotidan ayg'oqchilab olingan bunday detallar juda ko'p. Hayvonlarning hayoti va xatti-harakati haqidagi ertaklar haqidagi adabiyotlarni o'qib chiqib, tasvirlar va ularning biografiyasi bilan solishtirgandan so'ng, ikkita xulosa paydo bo'ladi. Bir tomondan, hayvonlarning tasvirlari ularning biografiyasiga o'xshaydi (yovuz bo'ri, bahaybat ayiq, ayyor tulki va boshqalar). Boshqa tomondan, zoologlarning kuzatuvlarini o'rganib chiqib, shuni aytish mumkinki, tasvirlar va hayvonlarning haqiqiy odatlari bilan deyarli o'xshash emas.
Ertak- bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko'nikmasini o'stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g'alaba qozonishiga ishonch uyg'otadi. O'quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", „Nima uchun?", „... nima uchun jazolandi? (yoki rag'batlantirildi?)", „Nima uchun ertakdagi ba'zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba'zilaridan yuz o'giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko'proq o'qitiladi. „Bo'rining tabib bo'lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), „Ko'zacha bilan tulki" kabi va boshqa ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o'qitiladi va tahlil qilinadi.
REFERENCES
1. Izzat S. Adabiyot nazariyasi- Toshkent: O'qituvchi, 2005
2. Ibragimov I. Hayvonot olamiga sayohat- Toshkent: Davlat ilmiy nashriyoti,2018
3. Qosimova K, Matchonov S, G'ulomova X, Yo'ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o'qitish metodikasi.- Toshkent: O'qituvchi, 2009
4. Xrapchenko M. B., Gorizonti xudojestvennogo obraza.
