CC BY
108BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA ERTAKLARNING
AHAMIVATI
J.Mamatov
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining
Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada o'zbek xalg og'zaki ijodi namunalaridan bo'lmish ertaklarning yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati haqida hikoya qilinadi.
Kalit so'zlar: Ertak, chopchak, rivoyat, afsona, mif, fantaziya.
THE IMPORTANCE OF FAIRY TALES IN THE EDUCATION OF A
DEVELOPED GENERATION
J.Mamatov
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article tells about the importance of fairy tales, which are examples of Uzbek folklore, in educating the younger generation.
Keywords: fairy tale, fairy tale, legend, myth, fantasy.
Ertak xalq og'zaki ijodining eng qadimiy, ommaviy turlaridan biridir. Ertakning paydo bo'lishida qadimiy urf - odat, marosimlar, tabiat hodisalari, jonivorlar muhim o'rin tutgan. Ertak atamasi Mahmud Koshg'ariyning "Devonu lug'oti turk", ("Turkiy so'zlar to'plami") asarida uchraydi va biror voqeani og'zaki hikoya qilish ma'nosini bildiradi. "Hayot haqiqat bilan bog'liq bo'lib, xayoliy va hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g'oya tashuvchi og'zaki hikoyalar ertak deyiladi" Ertkalarda xayoliy uydirmalar asosiy o'rinni egallaydi. Ular o'ziga xos qurilishi bilan ham ajralib turadi. Ertak kirish qismi, voqealar rivoji,tugallanmagan tashkil topadi. Bu janrning xarakterli xususiyati shundaki, ularda fantaziyaga keng o'rin beriladi, mubolag'a, giperbola kabi tasviriy vositalardan foydalanadi, Ertaklarda ijobiy qahramon albatta yovuzlik ustidan g'alaba qozonadi, yaxshilik tantana qiladi. Chunki ertaklar xalq orzu-umidlarini, manfaatlarini ifodalaydilar. "Ertak janri ham foklorning janri kabi ijtimoiy-hayotiy, sotsial-siyosiy darajaga ega, to'la yoki qisman badiiy fantaziyadan foydalanish orqali uzoq asrlardan buyon xalq kurashi orzu-umidi intilishlari bilan bog'liq holda yashab kelayotgan xalqimizning ma'naviy yo'ldoshidir". Chunki har bir davlatning o'tmishini ko'rsatib turadigan ko'zgusi mavjud bo'ladi. Agar biz ertak atamasiga e'tibor bersak bu so'zning lug'aviy ma'nosi "qadimgi", "avvalgi" degan ma'nolarni anglatishini bilib olamiz. O'tgan zamonda bo'lgan voqealar, hodisalar
haqida bayon etish ma'nosida ertak degan termin ishlatilgan. Adabiy tilimizda "ertak" termini qabul etilgan bo'lsada, Surxandaryo, Samarqand vilaoyatlarining ba'zi tuman va qishloqlarida "ertak" termini o'rnida "matal" ham deyiladi. Farg'ona viloyatining ba'zi til shevalarida metal, ba'zi shevalarida ertak termini ham mavjud. Buxoroning Qorakul va Rometon tuman va qishloqlarida ikki tilda (o'zbek va tojik tilida) so'zlashuvchi aholi orasida ertak "shuk" yoki "ushuk" ham deyiladi. Toshkent shahri va uning atroflarida ertak termini o'rnida "cho'pchak" termini ham ishlatiladi. Ertak cho'pchak terminlaridan boshqa o'zbeklar orasida hikoya, cho'rchak, afsona, o'trik, total kabi terminlar ham yuradi. "Cho'pchak" yoki cho'rchak so'zining afsona, ertak, va masal ma'nolarida ishlatilganligini Alisher Navoiy asarlarida uchratamiz. "Habibim husun vasfin o'yla muhlik onglakim, bo'lg'ay Qoshinda qissasi Yusuf bir uyqu kelturur cho'pchak". "Chur" ingichka, kichik cho'p xas ma'nosida keladi. Cho'r-cho'p so'zlarining ma'nosi bir: "cho'p" so'zidan yasalgan "cho'pchimoq" so'zi borki, cho'plarni to'plash ma'nosida ishlatilgan. cho'pchak - kichik hikoyalarni to'plash, izlash ma'nosida bo'lgani uchun topishmoqdagi "cho'pchak" so'zi ham huddi o'zidir. Ertaklar asosan professional, so'zga usta ertakchilar tomonidan ijro etiladi.
Bularni qadimda ertakchi, matalchi deb atashgan. Ertakchi o'z ertagini aytayotganida tinglovchilarga uning emosional ta'sirini kuchaytirish uchun yuzi va gavdasini turli harakatga soladi. Ertakchi ovozini baland, past etib, ertak qahramonlarining psixologik kechinmalarini jonli qilib beradi. Ular aytayotgan ertaklarini o'zlarini o'rab olgan tabiat va shaxsiy hayot lavhalari bilan bog'lashga urinadi. Yu.M.Sokolov aytganiday "O'zining butun turliligi bilan o'rab olgan hayotning sharbatini qamrab oldi ertakchi, ertakning ko'p asrli traditsiyasiga qaramay, uni o'zining hayoti, muhiti va borliqning tasviri bilan boy etadi" Masalan, bir necha ertakchidan tinglagan ertaklar haqidagi xotiralarni keltiraylik. Shu misollar orqali ertak janrining o'ziga xos xususiyatlari ko'z oldimizda bir muncha gavdalanadi. Bir ertakchidan ertak eshitdik. U ertak aytayotganda voqealarning ichiga kiradi, turli harakatlar qiladi, o'rni kelganda ikki qo'lini yerga tomon cho'zib, osmonga qarab ko'taradi o'rnidan turib ketadi. Ertakda otning harakati kelib qolsa, kishnaydi, yer tepadi. Ayiq bo'lsa, bo'kiradi, mushuk bo'lsa, miyovlar, sichqon bo'lsa, chiyillar edi. Shunda biz ertaklarning ritmikasiga, ta'sir etish qobilyatiga, estetik kuchiga qoyil qolamiz. Bu ko'proq saj san'atining ertak janrida o'ziga xos o'rni borligidadir. Bu o'ziga xoslik ertakchining so'z boyligiga bog'liq. Masalan, Xorazmda yozib olingan "Qirq yolg'on" ertagida yetim bolaning tasviri saj vositasida beriladi: "Usti boshi yalang'och, gadoylikda qorni och, labi -lunji gezargan bir yetim bola xonning saroyiga kelibdi". Ertaklar ko'pincha "Murod- maqsadiga yetdi, soqoli ko'ksiga yetdi", kabi iboralar bilan tugaydi. Ba'zi ertaklarda esa, "Yaxshi yetsin murodga, yomon qolsin uyatga ", degan didaktik so'zlar bilan, ba'zilari "qirq kecha-yu, qirq kunduz to'y berib, murod maqsadiga yetdilar" kabi optimistik ruhda xotimlanadi. Ertaklarda ko'pincha
uch og'ayni, yoki podshohning uch qizi ishtirok etadi. Uch og'ayni safarga chiqqanda uch yo'lga duch keladi. Biri borsa kelmas, biri borsa kelar, biri borsa xatar. Kenja botir esa akalarini ikki yo'lga (borsa kelar, borsa xatarga) jo'natib o'zi borsa kelmas tomonga yo'l oladi. Kenja botir ertaklarda hamisha akalariga qaraganda aqlli, tadbirli, epchil, chaqqon, uddaburon, to'g'ri so'zli, adolatli, insonparvar sifatida tasvirlanadi. ("Uch og'a-ini botirlar" ertagidagi kenja botir buning yaqqol misoli bo'ladi). "Ertaklar turli mavzularga bo'lishini birinchi bo'lib, Ante Arne boshlab berdi. U o'zining "Ertaklar turlarining ko'rsatmasi" asarida uch turga bo'ladi: l.Hayvonlar haqidagi ertaklar. 2.Sehrli (Fantastik) ertaklar. 3.Anekdotlar. Bularning ichida eng murakkabi ikkinchisidir. H.P.Andreev buni Ante Arne asosida yana to'rtga bo'ladi: a)sehrli ertaklar; b)afsona-ertaklar; d) novella ertaklar; e) ahmoq shayton haqidagi ertaklar". O'zbek adabiyotida ham ertaklarni turli mavzuga qarab bo'linishi mavjid. Ular shartli ravishda 1) hayvonlar haqidagi ertaklar; 2) sehrli ertaklar; 3) hayotiy - maishiy ertaklar; 4) hajviy ertaklarga bo'linadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar barcha qiziqadigan fantastik hikoyalardir. Ulardagi asosiy mazmun majoziy, ya'ni ko'chma ma'noga ega. Masalan, ayyorlik va munofiqlik tulki, qonxo'rlik, laqmalik bo'ri orqali ifoda etiladi."Bo'ri bilan tulki", "Echkining o'ch olishi", "Ochko'z bo'ri" kabi ertaklar ana shunday asarlardir. Sehrli ertaklar bizda xuddi Yu.M.Skollov aytganidek, turli "sehr"lar bilan bog'lanadi. Bu sehrli ertaklarning qahramonlari esa sehrli syujet bilan bog'langan kishilar bo'ladilar har doim "sehrli ishlarga " "sehrli joylarga ", "sehrli narsalarga" yo'liqadilar. Katta-katta qo'rqinchli va dahshatli tilsimlar ochiladilar. Bunday sehrli ertaklarning qahramonlariga yordam ko'rsatuvchilar esa sehrli narsalar bo'ladi.
Seirli ertaklarning qahramonlari o'z dushmanlari yoki o'z boshlariga tushgan kulfatlari turli, g'ayri tabiiy yo'llar bilan qutuladilar. Sehrli ertaklarda sehr - jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan bo'ladi. Asar qahramonlari har narsa qo'lidan keladigan mo'jizakor kimsalar ("Yalmog'iz" "Devbachcha") yoki jonlantirilgan narsa yoxud hayvonlardan iborat ("Ur to'qmoq", "Ochil dasturxon", "Semurg'", "Susambil" ertaklari). Bu ertaklarning maqsadi ham turli g'ayri insoniy illatlar: yolg'onchilik, johillik, ikkiyuzlamachilikni la'natlash, aql-farosatlilik, jasurlik, rahmdillik kabi chin insoniy xususiyatlarni targ'ib qilishdir. Masalan,"Ur to'qmoq"ertagida laylak kal yoki kambag'al cholga yordam beradi. Unga "ur to'qmoq", "ochil dasturxon", "pishti palov" kabi asboblar taqdim etadi. "Uch og'ayni" ertagida qahramonga chumolilar yordam berib, sochilgan donlarni yig'ib beradilar. Hayotiy - maishiy ertaklar. Xalqimiz yaratgan xayoliy hikoyalar orasida shunday turkum ertaklar borki, ularni biz hayotiy- maishiy ertaklar deb ataymiz. Bunday ertaklardagi voqealarning aksariyati hayotga yaqin, hayotdan olingan. "Zumrad va Qimmat", "Oygul bilan Baxtiyor", "Ziyod botir", "Tohir va Zuhra", "Ozodachehra", "Farhod va Shirin", "Malikayi Husnobod", "Uch og'a-ini botirlar" ana shunday ertaklar sirasidandir. Biz yuqorida
tilga olgan hayotiy-maishiy ertaklar kishida jiddiy fikr-mulohazalar uyg'otadigan, muayyan tarbiyaviy yo'nalishga ega bo'lgan asarlardir. Siz ular bilan tanishgach, botirlik, yurtga fidoyilik, odamgarchilik, vafodorlik, himmat va saxovat haqida aniq tasavvurga ega bo'lasiz, o'zingizda ham ertaklar qahramonlaridagi yaxshi fazilatlarni bo'lishini xohlab qolasiz, shunga intilasiz. O'zbek xalq og'zaki ijodi tarixida ertaklarning badiiy asar darajasiga ko'tarilishi va bugungi kungacha saqlanib qolishida Hamrobibi Umarali qizi, Hasan Xudoyberdi o'g'li, Haydar Baychi o'g'li, Nurali Nurmat o'g'li, Husanboy Rasul o'g'li kabi ertakchi matalchilarimiz katta xizmat qilganlar. Ular og'izdan yozib olingan o'zbek xalq ertaklarining bebaho namunalari bizga hanuzgacha ma'naviy zavq berib kelmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Feruza Sapayeva. Uzluksiz ta'lim tizimiga axborot texnologiyalarni tatbiq etishning afzalliklari. Xalq ta'limi. 2013 №2.
2. Hursanoy Rahmonova. O'yinlar - dars samaradorligini oshiruvchi omil. Til va adabiyot ta'limi. 2015, № 5
3. Imomov K. Ertaklarda saterik obrazlar ifodasi, komizm vositalri.// O'zbek tili va adabiyoti. 1981. №4
4. Imomov K. Ertaklarda tilsim. O'zbek tili va adabiyoti. 1977. №6
5. Jamoliddin Shermuhammadxon. Dars metodini to'g'ri tanladingizmi. Til va adabiyot ta'limi. 2013, №5,18-19 betlar.
6. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. - №. 3.
7. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 4. - C. 559-567.
8. EomaöoeBa Y. HyTK caHtaruHHHr y3ura xoc xycycutfraapu: MyaMMO Ba enuMnap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
9. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.
10. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - C. 125.
11. YCMOHOB m. CA^HA^A TAffl^H KHEOATA AKTEPHHHT MYHOCAEATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.
12. Ycmohob m. Hhm gaproxura Sup Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).
13. YMapoBa X,., Ycmohob m. CaHtarra SarurnnaHraH yMp //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
14. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 3. - С. 91-95.
15. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. - №2. Conference. - С. 4-4.
16. Абдуназаров З. МИЛЛИЙ УЙИНЛАРИМИЗ ИШТИРОКИДА ЁШ АКТЁРЛАРНИ ТАСАВВУРИ ВА ДЩ^АТИНИ ЧАРХЛАШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
17. Абдуназаров З. ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
18. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №№. 1. - С. 148-152.
19. Юлдашева С. Китоб-кунгил чироги //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).
20. Юлдашева С. Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик фаолияти //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
21. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 121-124.
22. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
23. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
24. Ахмедов Р. Миллий мусикий ижрочилик санъатига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
25. Юлдашев К., Эгамбердиев Х. Режиссура: кеча ва бугун //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
26. Талабоев А. Маком санъатида сузнинг урни //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).
27. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
28. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
References
1. Feruza Sapayeva. Uzluksiz ta'lim tizimiga axborot texnologiyalarni tatbiq etishning afzalliklari. Xalq ta'limi. 2013 №2.
2. Hursanoy Rahmonova. O'yinlar - dars samaradorligini oshiruvchi omil. Til va adabiyot ta'limi. 2015, № 5
3. Imomov K. Ertaklarda saterik obrazlar ifodasi, komizm vositalri.// O'zbek tili va adabiyoti. 1981. №4
4. Imomov K. Ertaklarda tilsim. O'zbek tili va adabiyoti. 1977. №6
5. Jamoliddin Shermuhammadxon. Dars metodini to'g'ri tanladingizmi. Til va adabiyot ta'limi. 2013, №5,18-19 betlar.
6. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. - №. 3.
7. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 4. - C. 559-567.
8. EornaSoeBa Y. HyTK caHtaruHHHr y3ura xoc xycycutfraapu: MyaMMO Ba enuMnap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
9. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.
10. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - C. 125.
11. YCMOHOB m. CAXHA^A TAmKH KHEOATA AKTEPHHHT MYHOCAEATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.
12. Ycmohob m. Hhm gaproxura Sup Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).
13. YMapoBa X,., Ycmohob m. Cantaira SarurnnaHraH yMp //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
14. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 3. - C. 91-95.
15. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - T. 5. - №2. Conference. - C. 4-4.
16. A6gyHa3apoB 3. MH^^HH YHHmAPHMH3 HffiTHPOKH^A Em AKTEP^APHH TACABBYPH BA ^HKKATHHH ^APX^Am //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
17. A6gyHa3apoB 3. THMCOTTAP CHHMOCHHH ^PATHm //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.
18. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 148-152.
19. rongameBa C. KHTo6-KyHrnn Hnporn //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).
20. rongarneBa C. KHTO6 MyTonaacHHH maKHnnaHTHpnmga KyTy6xoHaHHHHK ^aonnaTH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
21. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 121-124.
22. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
23. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.
24. AxMegoB P. Mh.mhh MycHKun h^pohhhhk caHtarara 6np Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).
25. ro^garneB K., 3raM6epgneB X. Pe^nccypa: Kena Ba 6yryH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).
26. Tana6oeB A. MaspM caHtarnga cy3HHHr ypHH //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).
27. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
28. AK6apoB T. OOTBKTOP BA AHLAHABHH MYCH^A MACATATAPH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.
