Научная статья на тему 'АЛИШЕР НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА БАЪЗИ ШАХС ОТЛАРИНИНГ УНДАЛМА ВАЗИФАСИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ СЕМАНТИК-УСЛУБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ'

АЛИШЕР НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА БАЪЗИ ШАХС ОТЛАРИНИНГ УНДАЛМА ВАЗИФАСИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ СЕМАНТИК-УСЛУБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
41
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Навоий шеърияти / шахс оти / ундалма / табиб / ҳаким / муғанний / ғани / муҳаррир / семантик-услубий вазифа / нидо

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нафиса Қувватова

мақолада Алишер Навоий шеъриятида айрим шахс отларининг ундалма вазифасига хосланиши ва уларнинг турли семантик-услубий вазифада қўлланилиши таҳлил килинади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АЛИШЕР НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА БАЪЗИ ШАХС ОТЛАРИНИНГ УНДАЛМА ВАЗИФАСИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ СЕМАНТИК-УСЛУБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

АЛИШЕР НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА БАЪЗИ ШАХС ОТЛАРИНИНГ

УНДАЛМА ВАЗИФАСИДА ЦУЛЛАНИЛИШИ ВА УЛАРНИНГ СЕМАНТИК-УСЛУБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Нафиса ^увватова

СамДЧТИ академик лицейи укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7264486

> \ жщ

Аннотация: маколада Алишер Навоий шеъриятида айрим шахс отларининг ундалма вазифасига хосланиши ва уларнинг турли семантик-услубий вазифада кулланилиши тахлил килинади.

Калит сузлар: Навоий шеърияти, шахс оти, ундалма, табиб, хаким, муганний, гани, мухаррир, семантик-услубий вазифа, нидо.

Маълумки, хар кандай шеърий асарнинг узига хос хусусияти унинг эстетик

>

таъсирчанлиги хисобланади. Лирик асарнинг таъсир кучи муаллиф томонидан танланган лугавий бирликларга, шу билан бирга турли бадиий-тасвирий воситаларнинг кулланилишига боглик. Шеърий матн эмоционаллигини юзага

»

чикишида ундалмаларнинг урни катта. Улуг мутафаккир шоир Алишер Навоий шеъриятида айрим шахс отларининг ундалма вазифасида келишига купгина мисоллар топилади. Тилшуносликка доир адабиётларда ундалманинг нуткдаги вазифаси, урни ва хусусиятлари хакида керакли фикрлар билдирилган. Хусусан, Хрзирги узбек адабий тили дарслигида "ундалма, уз характерига кура, асосан киши отларидан булади. Бадиий асарларда, айникса лирикада, инсондан бошка жонли ва жонсиз предметларнинг номи хам ундалма булиб кела олади",

- дейилган[3, 184]. Шу маънода Навоий шеъриятида баъзи шахс отларининг ундалмага хосланиши эътиборга молик жихатдир. Буюк шоир газалларида турли касб эгалари масалан, муганний(созанда), мусаввир(рассом), наккош,

^^^ V I I ^

мухаррир, табиб, хаким, богбон шунингдек, турли ижтимоий катлам вакиллари

- шох, факир, сокий, солик, гани(тавонгир) каби сузлар ундалма булиб келади ва улар турли семантик-услубий вазифалар бажаради. Масалан, утмишда хаста одамларни халкона усулларда гиёхлар билан даволовчи кишилар табиб хисобланган. Бундай кишилар хозирги кунда хам топилади. Алишер Навоийнинг ишкий газалларида жумладан, "Бадойеъ ул-бидоя" девонида турли муносабатлар билан 12 марта табибга мурожаат этган байтлар маълум.

«Гг

Куйидаги байтда шоир куп дардларнинг давоси бор, лекин хижрон дардидан бемор булган кишига даво йуклигини айтиш истагида табибга мурожаат этади: Чораси ё бодадур, ё васл, ё марг, эй табиб, Х,ар кишиким топса хижрон дардидин беморлиг.[1, 264]

Щ >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

) J

Бошка бир Faзaлидa шоир ёр(махбуба)га нисбaтaн тaбиб нисбaтини ишлaтaди:

Дaфъ Улмиш эрди нуши лaбингдин мaлолaтим, ЛутФ aйлa, эй тaбибки, бемормен янa.[1, 507]

Навоий шеъриятидa тaбиб сyзигa якин хаким сузи хам кулланилган. Хдким aрaбчa суз булиб, икки мaъногa эта:

1.Тaбиб(шифо yлaшyвчи киши) 2. Донишмaнд, фaйлaсyф, aлломa[6, 762]. Алишер Навоий уз aсaрлaридa уш6у сузнинг хар икки мaъносидa куллайди:

Ишк дaрдиFa дaвоким вaсл дебсен, эй хдким, Бу бaлоFa кимсд эрмдс мубтало андокки мен.[1,465] Телбa деб килма Навоийнинг иложин, эй хаким Ким, мушаввашдур анга бир узга савдодин димоF.[3, 244] Бундан ташкари шоир ижодида худди шу сузга якин муолиж сузи хам ундалма сифатида келган. Муолиж ар. "илож килувчи", "даволовчи", "табиб" маъноларини англатади[6, 417]. Куйидаги байтда ушбу сузнинг "илож килувчи" маъносида келганини куришимиз мумкин.

Кунглум ичра гулбуни дард узра хар ён Fyнчaдyр, Эй муолиж, дaфъиFa саъй этмаким, пайкон эмас.[1, 228] Бадиий адабиётда, яъни мумтоз шеъриятимизда ундалмага олинган суз нидо санъати деб юритилади. "Нидо бошка шеърий санъатлардан бевосита fr" инсон калбидаги хис ва хаяжонларни очик ва кучли тасвирлаб бера олиш имконияти билан ажралиб туради. Инсоннинг ички тyЙFyлaри пуртана мисоли жунбушга келганида лирик кахрамон оламдаги хар кандай нарса-ходисаларга, табиатдаги исталган нарсага, узининг калбига, сухбатдошига мурожаат этиши мумкин [5, 181]". Алишер Навоий Faзaллaридa турли касб эгалари, маълум ижтимоий табака кишиларга мурожаат этар экан, бунда шоир уз ички тyЙFyлaри, фикрлари, хис-кечинмаларини изхор килишни максад килади. Куйидаги байтларда шоирнинг мyFaнний(сaнъaткор, созанда)га, мухаррир(харф терувчи)га килган нидоси эътиборга лойик:

Эй мyFaнний, тут «Ирок» охангию кургуз «Х,ижоз», Ким Навоий хотири булмиш «Хуросон»дин малул.[1, 335] Зулфи ичра зор жисмим холатин килсанг ракам, Эй мухаррир, зархал этгайсен каро тахрир ила. [1, 514] Шунингдек, Навоий Faзaллaридa кулланилган ундаламалар узининг чукур ижтимоий-фалсафий мушохадаларга yрFy бериши билан ажралиб туради. Масалан, шоирнинг Faнигa (яъни, бой, давлатманд. Бу сузнинг хам шоир

асарларида турли маъноларда кулланилиши кузатилади) мурожаати мухим саналдди:

туКом еткурмак Faнимaт англа хожат aхлиFa,

а > I

ы> >>

* : >

PV

>>

Ы J> 1

Я>

>3» Ы y! J>i> >j*

' >s#

>

+Й J>

ilH>

Ы)>

+И > »

i

< j>j:>

Ы p

] Я>

Ы >

i >j>

Ы i>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Эй гани, бу дамки коминг бирладур даврон хануз.[1, 213]

Куйидаги байтда шоирнинг фикрлари тавонгар(форсий тилда ушбу сузнинг икки маъноси бор: 1.кучли, кувватли, кудратли 2. бой, бадавлат ) сузи оркали кенгайтирилган:

Эй тавонгар, нечаким касрингни килдинг заркигор,

Асру холи курма дарвеш ултурур вайронни хам.[1, 395]

Байтда шоир сузнинг хар икки маъносида куллаган. Бунда тавонгар дарвешга зидланса, каср вайронага тазод килинган.

Шундай килиб, Алишер Навоий шеъриятида ундалмалар узига хос урин тутади. Шоир лирикасида шахс отларининг ундалма булиб келиши турлича булиб, уларнинг хар бирида лирик кахрамонга хос эмоционал хис-кечинмалар юзага чикарилади. Шоир нидоларида узининг ишкий, ижтимоий-фалсафий фикр-мушохадаларини очик-ойдин баён килади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами(20 жилдлик, 1-жилд) -Тошкент: Фан, 1987. - 689 б.

2.Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами(20 жилдлик, 3-жилд) -Тошкент: Фан, 1988. - 575 б.

3. А.Гуломов, М.А.Аскарова. Хрзирги узбек адабий тили. - Тошкент: Укитувчи, 1965. - 315 б.

4.Г.Абдурахмонов,Ш.Шукуров. Узбек тилининг тарихий грамматикаси(морфология ва синтаксиси). - Тошкент: Укитувчи, 1973.- 316 б.

5. Б.Тухлиев, Б.Каримов, К.Усмонова. Адабиёт(10-синф учун дарслик-мажмуа).- Тошкент, Узбекистон миллий энциклопедияси, 2017. - 184 б.

6. Шамсиев П. Навоий асарлари лугати(Алишер Навоий асарларининг ун беш томлигига илова) - Тошкент: Г.Гулом, 1972.- 781 б.

hm*

I ш

л

j

и

m>

IM;

Qj^f^S).

* -4v ,--

132

ш >

щ >>

s1 >i#;

)J jW

Ы > -:> i i>

>

m-

* *

*Ф>

i> * q

q >4*

j

>

H M.)

щ>

q q

4H>

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.