CC BY
1УДК 372.851
ALi M9KT9BL9RD9 RiYAZiYYATIN DiFERENSiAL T9DRiSiND9 iNNOVATiV
TEXNOLOGiYALARIN ROLU
ÖLiYEVA KÖNÜL H9MiD QIZI
Sumqayit Dövlat Universitetinin Riyaziyyat va informatikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin
dosenti, Azarbaycan
BABAYEVA ÜLK9R RAFiQ QIZI
Sumqayit Dövlat Universitetinin Riyaziyyat va informatikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin
assistenti, Azarbaycan
H9T9MOVA RÖYA FiKR9T QIZI
Sumqayit Dövlat Universitetinin Riyaziyyat va informatikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin
assistenti, Azarbaycan
Xülas3. Bu maqalada tdhsildd aparilan innovativ yeniliklar, talimin diferensialla§dirilmasinin dsaslari öz aksini tapmi§dir. Universitetlarda yenilikgi mühitin yaradilmasi ügün hayata kegirilmali olan ta§kilati, metodiki, psixoloji tadbirlar kompleksi, onlarin müasir IKT va digar texnoloji avadanliqlarla tachiz edilmasi, müallimlarin i§ metodikasinin innovativ xarakter almasi va onlarda yenilik etmak motivlarinin va ta§abbüskarligin yaranmasi diqqata gatdirilmi§dir. Tahsilda keyfiyyata tasir eda bilan yenila§manin asaslari, müasir tahsilda tatbiq edilan innovasiyalar tahsilalanlarin potensial imkanlarinin üza gixarilmasi va tafakkürünün inki§af etdirilmasi maqalada tasvir olunur.
Müasir tahsilin asas maqsadi talim-tarbiya prosesinin samaraliliyini artirmaq va müstaqil dü§ünan, tadris fanlarini darindan manimsayan va onu tatbiq edan, hayat hadisalarini obyektiv qiymatlandirmayi, har cür 9atinlikdan 91x15 yolu axtarmagi bacaran yeni §axsiyyatlar yeti§dirmakdan ibaratdir. Bu isa tahsil sisteminda asasli dayi§iklik etmayi, dünya tahsil sisteminin mütaraqqi talim metodlarindan yaradici §akilda bahralanmayi talab edir. Bu sababdan Azarbaycan tahsil sisteminin beynalxaq tahsil sistemina inteqrasiya edilmasi sahasinda islahatlar hayata ke9irilir.
Riyaziyyat hal-hazirda tahsilalanlarin tafakkürünü inki§af etdiran önamli elm oldugundan tahsilda tatbiq olunan yeniliklar ilk növbada onun tadrisi prosesinda realla§dmlmalidir. Müasir tahsilda gedan qlobal proseslarin saciyyavi xüsusiyyati onun fasilasiz modernla§masidir. Tahsilda modernla§manin asas maqsadi bu gün realla§an kütlavi tahsil §araitinda yüksak keyfiyyata nail olmaqdir. inki§af etmi§ ölkalarin tahsil sistemlari qlobal tendensiyalara uygun inki§af edir. Qlobal tendensiyalar isa dünyanin yeni inki§af saviyyasi ila müayyan edilir. Bu maqsadla bir 9ox ölkalarda müvafiq tahsil strategiyalari va inki§af proqramlari hazirlanmi§, hazirda icra edilmakdadirlar.
innovasiya - yeniliyin mazmunu va realla§masidir. Bu termindan iqtisadiyyatda, sonralar isa müxtalif elmlarda geni§ istifada etmaya ba§lami§lar. innovasiyalarin, yeniliklarin yara-dilmasi müxtalif elm sahalarinda spesifik cahatlarla müayyan edilir. Amma
müxtalif sahalarda intellektual yeniliklarin yaradilmasi, ixtira9iliq, samarala§dirma kimi mürakkab proseslarin müayyan ümumi taraflari da mövcuddur. Hatta bu proseslarin alqoritmi da mövcuddur. TRiZ (teoriya re§eniye tvor§eskix zada9), ARiZ (alqoritm re§eniye izobretatelnix zada9) kimi nazariyya va metodikalar bu gün dünyada 9ox geni§ yayilmi§dir. Yaponiya, Canubi Koreya va s. innovasion inki§af yolu tutan ölkalar xeyli müddatdir ki, bu fanlari orta maktablarda tadris edirlar. Universitetlara qabul zamani abituriyentlar bu fandan imtahan verirlar.
Ona göra da müasir universitetin inki§af strategiyasi innovasiyalara asaslanmalidir. Universitetin innovasiyalara a9iq olmasi, innovativ inki§af yolunu tutmasi onun süratla inki§af edan beynalxalq talablara cavab vermasi ila baglidir. Yalniz bu halda universitetlar raqabatadavamli ola
bilarlar. Bela universitetlar mütamadi olaraq elm-tahsil prosesinin mazmununu, texnologiyasini takmilla§dirarak inki§af edirlar. Ölkamizda universitetlara getdikca artan sarbastliyin verilmasi, elm va tahsil proseslarinin vahdati, mahsuldar innovativ faaliyyat, sanaye va biznesla möhkam alaqalarin qurulmasi süratli elmi-texniki inki§afi tamin etmi§dir.
innovasiyalarin va innovativ faaliyyatin universitet faaliyyatinin bütün sferalarina sistemli tatbiqi universitetin innovativ inki§afi prosesidir. Bu zaman universitetin inki§afinin innovativ xarakterli olmasi onun faaliyyat naticalarinin innovasiyalar hesabina tamin edilmasidir. innovativ inki§af universitetin raqabatadavamli olmasi, dinamik inki§afi ü9ün asas §artdir. Burada anana va yeniliyin mübarizasi, vahdati, sinergetik inki§afi masalalari özünü göstarir.
Müasir tahsilda tatbiq edilan innovasiyalar tahsilalanlarin an 9ox potensial imkanlarinin üza 9ixarilmasini va tafakkürünün inki§af etdirilmasini nazarda tutur. Buna göra da, onun ba§lica hadafi yadda§i yüklamak deyil, tafakkür va taxayyülün inki§afi olmalidir. Bu isa tahsilda ugurlarin qazanilmasi va alda edilan naticalarin amak bazarina tatbiq olunmasi va yaxud onunla birga faaliyyat göstarilmasini §artlandirir.
inki§afda olan tahsil müassisalari ananavi, stabil formatda i§layan tahsil müassisalarindan farqlanir. Bu farqlar özünü idaraetmada da göstarir. önanavi i§ rejiminda müsbat natica veran pedaqoji texnologiyalar bazi hallarda yeni-innovasion i§ rejiminda arzu olunan naticalar vermaya bilar. Tahsil müassisalarinda innovasion faaliyyatin asas subyekti müallim, idaraetma obyekti isa talim-tarbiya prosesidir. inki§af etmi§ tahsil müassisalarinda idaraetmanin predmeti tahsilin maqsadi, mazmunu, metod va formalaridir. Praktik olaraq, har bir innovasion tahsil prosesinin obyekti tahsilalanlardir. Tadqiqat9ilarin va tahsil müassisasi rahbarlarinin asas vazifasi tahsilin proqnozla§dirilan naticalarina maksimum yaxinla§maqdir. Ona göra tahsil müassisasinda tatbiq edilan har bir innovasiya prosesi idara edilmalidir.
Har bir innovasiya, yenilik, yeniliyin tatbiqi öz inki§afi prosesinda müayyan marhalalar ke9ir: ideyanin yaranmasi, maqsadin formala§masi, yeni ideyanin konkretla§masi (formala§masi), yeniliyin realla§dirilmasi, yayilmasi, yeniliyin "adila§masi", "köhnalmasi" va s.
innovasion rejimda talim-tarbiya prosesinin bütün i§tirak9ilarinin - müallim va öyrancilarin faal §axsi özünütayin prosesi gedir. Bu, insanlarin qar§iliqli münasibatlarinin xarakterinda öz aksini tapir. innovasiyalarin hayat marhalalari yeniliyi qabul edan kollektivin inki§af marhalalari ila six baglidir.
Tahsil müassisasi ü9ün müasir innovasiya proseslari, innovasiyalarin idara edilmasi kifayat qadar mürakkabdir, bu sababdan innovasiyalar sahasinda sari§tali maslahat xidmatlarina ehtiyac var (taassüf ki, ölkamizda tahsil innovasiyalari, ümuman tahsil xidmatlari sahasinda konsaltinq §irkatlari yoxdur, yaqin ki, sari§tali maslahata ehtiyac olmayib). Bu prosesda maqsadi tayinetma, tahlil, planauygun addimlar, pedaqoji texnologiyalar, yeniliyin ta§kili, ekspert nazarati, bir sözla, innovasion idaraetmanin bütün elementlari i§tirak edir. £ali§maq lazimdir ki, daha 9ox özünanazarat vaözünütanzimlama elementlari olsun, nainki kanardan tanzimlama. innovasiya proseslarini idara edarak son naticada kollektivin inki§afini idara etmak mümkündür.
Har bir innovasion proses ehtimalli xarakter da§iyir. innovasiyalarin naticasini proqnozla§dirmaq asan deyil, risk daracasi yüksakdir. Layihalandirma va modella§dirma marhalasinda bir 9ox sahvlardan xilas olmaq ü9ün yeniliyin analitik asaslandirilmasi va innovasion sinaq proqraminin tartib edilmasi maqsadauygundur. innovasion sinaq proqramini eksperimenti hayata ke9iran fard (layiha qrupu) hazirlayir. Bu proqram daha sonra ekspertlar tarafindan tahlil edilmalidir.
innovasion sinaq proqramina verilan raya, aslinda yeniliyin tatbiqina dair ray kimi da baxmaq olar. Rayda bu masalalar öz konkret aksini tapmalidir: proqramin mazmununun tamligi, onun hissalarinin va bloklarinin struktur alaqalari va ardicilligi, mantiqliyi, konstruktivliyi, sahvlar, nöqsanlar, 9ati§mazliqlar, asaslandirilmi§ takliflar va proqrama alavalar, yekun ekspert rayi ( rayda birmanali olaraq bildirilir ki, yenilik taklif edilan variantda tatbiq edila bilar, yoxsa bütün nöqsanlar va sahvlar bir daha yenidan i§lanilmalidir). Tahsil müassisasinin innovasiya faaliyyati proqrami
müayyanla§dikdan va asas gözlanilan naticalar proqnozlaçdirildiqdan sonra müassisanin rahbarlari ta§abbüs qrupu ila birga maqsadli kompleks proqram hazirlaya bilar.
Tadrisa gatirilan yenilik müayyan keyfiyyat dayiçikliklarina sabab olmursa, onu innovasiya adlandirmaq olmaz. Tahsilda innovasiya takca yenilik xatirina yenilik etmak deyil, tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasinda özünü göstarmalidir. Professor ö.ölizada bu innovasiyalarin mahiyyatindan bahs edarak onlari açagidaki kimi xarakteriza edir:
1. malumatverici darsdan tafakkürün içlamasina imkan veran darslara keçid;
2. tahsilin falsafasi va tahsilin sosiologiyasina arxalanma;
3. biliyin mühüm sarvat olmasi va onun "Bilik-intellekt-§axsiyyat" ^lüyünün sehrinda açiqlanmasi. "Bilik-intellekt-çaxsiyyat" konsepsiyasinin formalaçmasi;
4. inkiçafetdirici, tarbiyaedici prinsiplara önam verilmasi va talimin inkiçaf va tarbiyavi istiqamatinin güclandirilmasi;
5. tahsilin humanistlaçdirilmasi, humanitarlaçdirilmasi, fardilaçdirilmasi va diferensiallaçdirilmasi prinsiplarinin rasmi status kasb etmasi;
6. kaf yolu ila öyranma, taxayyül yolu ila öyranma, interaktiv va s. metodlarin tatbiqi;
7. "Tahsil-inki§af-tarbiya (madaniyyat) meyarinin öna çakilmasi va s.
Tahsilda keyfiyyata tasir eda bilan yenilaçmanin asasinda xüsusi olaraq bir neça amilin dayandigini nazara almaq lazim galir. Bunlar asasan qeyd olunanlardan ibaratdir:
1. innovativ qabaqcil pedaqoji tacrübanin hartarafli öyranilmasi, tahlil edilmasi va ümumila§dirilmasi. Bu tacrüba ham ölka daxili, ham da inkiçaf etmi§ xarici ölkalarin ola bilar va olmalidir. Burada müasir informasiya va kommunikasiya texnologiyalarindan istifada imkanlari, fardi va sosial inkiçafa sabab ola bilacak amillarin öyranilmasi, «öyranmayi öyratmak» metodikasi, kurikulum çarçiva sanadlari, tadris planlari va proqramlari, fardi i§ tacrübasi va s. kimi masalalar diqqat markazinda saxlanilmalidir.
2. Pedaqoji-psixoloji tadqiqat naticalarinin tadris prosesinda tatbiqina nail olunmasi. Burada nazariyya ila tacrübanin qütbla§dirilmasinin aradan qaldirilmasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Heç kasa sirr deyildir ki, bu gün aparilan tadqiqatlarin bir çoxlu maqalalar, monoqrafiyalar kimi çap olunsa da, praktik faaliyyata tatbiq olunmur. Bu da yeni elmi-pedaqoji fikirlarin tacrübada tatbiq imkanlarini azaldir. Bu baximdan ona nail olmaq lazim galir ki, pedaqoji-psixoloji elmin son nailiyyatlarinin tacrübada tatbiqina imkan va §arait yaradilsin, mütaraqqi ideyalar kagiz üzarinda qalmasin, fikirdan amali faaliyyata keçid olsun.
3. Yenilikçi mühitin yaranmasina nail olunmasi. Mü§ahidalar göstarir ki, bela bir mühit yoxdursa, yaxud yaradilmayibsa, bu zaman müallimlarin özlarinda bu yenilaçmaya na maraq, na da ta§abbüs olacaqdir.
Universitetlarda yenilikçi mühitin yaradilmasi ^ün, ilk növbada taçkilati, metodiki, psixoloji tadbirlar kompleksi hayata keçirilmalidir. Universitetlarin müasir iKT va digar texnoloji avadanliqlarla tachiz edilmasina, müallimlarin i§ metodikasinin innovativ xarakter almasina va onlarda yenilik etmak motivlarinin va ta§abbüskarligin yaranmasina xüsusi diqqat göstarilmalidir. Yenilikçi meyilinin olmasi müallimlarda ona nail olmaga stimullari artir va onlari köhna metodlarla içlamakdan uzaqlaçdirir. Münasibat dayiçir, öyranma motivlari güclanir. Ona göra da müasir universitetin inkiçaf strategiyasi innovasiyalara asaslanmalidir. Universitetin innovasiyalara açiq olmasi, innovativ inkiçaf yolunu tutmasi onun süratla inkiçaf edan beynalxalq talablara cavab vermasi ila baglidir. Yalniz bu halda universitetlar raqabatadavamli ola bilarlar. Bela universitetlar mütamadi olaraq elm-tahsil prosesinin mazmununu, texnologiyasini takmillaçdirarak inkiçaf edirlar. Ölkamizda universitetlara getdikca artan sarbastliyin verilmasi, elm va tahsil proseslarinin vahdati, mahsuldar innovativ faaliyyat, sanaye va biznesla möhkam alaqalarin qurulmasi süratli elmi-texniki inkiçafi tamin etmiçdir.
innovasiyalarin va innovativ faaliyyatin universitet faaliyyatinin bütün sferalarina sistemli tatbiqi universitetin innovativ inkiçafi prosesidir. Bu zaman universitetin inkiçafinin innovativ xarakterli olmasi onun faaliyyat naticalarinin innovasiyalar hesabina tamin edilmasidir. innovativ
inki§af universitetin raqabatadavamli olmasi, dinamik inki§afi ûçûn asas §artdir. Burada эпэпэ va yeniliyin mübarizasi, vahdati, sinergetik inki§afi masalalari özünü göstarir.
Müasir tahsilda tatbiq edilan innovasiyalar tahsilalanlarin an çox potensial imkanlarinin üza çixanlmasini va tafakkürünün inki§af etdirilmasini nazarda tutur. Buna göra da, onun baçlica hadafi yaddaçi yüklamak deyil, tafakkür va taxayyülün inki§afi olmalidir. Bu isa tahsilda ugurlarin qazanilmasi va alda edilan naticalarin amak bazarina tatbiq olunmasi va yaxud onunla birga faaliyyat göstarilmasini §artlandirir.
Tahsilin innovasiyalaçdirilmasi, tahsil prosesina iKT-nin tatbiqi mühazira va seminarlarin taçkilinin digar formalarini avaz etmir, aksina onlarin dayi§mi§ §araitda galacak in- ki§afi üçün yeni imkanlar yaradir. Göstarilir ki, mühaziralarda va seminarlarda tadris materialinin izahi prosesinda taqdimatlardan istifada galacak peçalarla bagli tapçiriqlarda tadris materialindan istifadani nümayi§ etdirmakla aydinligin artirilmasi, tadris materialinin daha çox alçatanliginin tamin edilmasi, motivasiyanin artirilmasi problemlarini hall etmaya imkan verir.
Hazirda müasir talim texnologiyalarindan istifada etmadan tadris prosesinin taçkili mümkün deyil. Tadris prosesinin taçkilinin forma va üsullarinin müxtalifliyi, ali tahsilda inno-vativ tahsil texnologiyalarindan istifada, biliklarin ötürülmasinin alternativ yollarinin axtariçi aksar universitetlarda hala da davam edan mühazira-seminar darslarinin taçkili formasinin fundamentalligina tasir göstara bilmadi. Bu problemi hall etmak üçün tadris prosesinda iKT-dan istifada etmak, onlari digar müasir tahsil texnologiyalari, aktiv va interaktiv forma va üsullarla inteqrasiya etmak maqsadauygundur.
Tahsil sahasinda islahatin hayata keçirilmasinda asas götürülan prinsiplardan biri diferensialla§dirmadir. Talimin diferensiallaçdirilmasi çagirdlarin imkanlarinin nazara alinmasi ila qurulur. Diferensiya - tamin müxtalif hissa, forma, tabaqa ila daracalara ayrilmasi manasinda ba§a dü§ülür. Demak, diferensiya har hansi bütövün hissalaridir, onu taçkil edan parçalari, ünsürlaridir.
Tahsilin diferensiallaçdirilmasi anlayiçi isa har hansi tami ta§kil edan hissalarin tamda camlanmasi anlayiçindan daha geni§dir. Çünki tami ta§kil edan ünsür va ya hissalar mütlaqdir. ögar bu vaxta qadar müalllim-§agird münasibatlarinda müalllim aparici, istiqamatverici taraf idisa, indi müallim çagirda fard, çaxsiyyat kimi baxir, onunla amakdaçliq edir. Maçgalalarin cütlar, qruplar va ya kollektiv halinda keçirilmasindan asili olmayaraq, bu tarazliq pozulmamalidir. Söhbat har bir çagirda metodiki va psixoloji cahatdan saviyyasina uygun fardi yanaçmadan gedir.
Talimin diferensiallaçdirilmasi tahsilalanlarin fardi öyranma ehtiyaclarina, öyranma tarzlari va maraqlarina uygun olaraq talimin sürati, saviyyasi va ya növünün dayiçdirilmasidir. Öyrancilar müxtalif maraqlara, §axsiyyat tipina, öyranma tarzlarina va akademik biliklara malik olurlar. Eyni talim metodlari bütün tahsilalanlara tatbiq olunduqda samarali natica vermaya bilar. Diferensial talim imkan verir ki, müallim talim prosesini öyrancilarin güclü va zaif taraflari, seçim va maraqlarina asasan qura bilsin.
Diferensial talimin an önamli elementlari seçim, çeviklik, davamli formativ qiymatlandirma va yaradiciliqdir. §agird haqqinda alda olunan bütün informasiyalardan diqqatli istifada edarak mazmun, proses, natica va talim mühiti istiqamatinda diferensiallaçmani tamin Mazmun dedikda tahsilalanlarin öyranmasini istadiyimiz bilik va ya bacariqlar, bu bacariqlara yiyalanmalari ^ün istifada etdiyimiz resurs va ya mexanizmlar nazarda tutulur. Masalan: darsliklar, alava oxu materiallari, videolar, kompüter proqramlari, ekskursiyalar, mühaziralar va s. Onlarin mövcud biliklarina asasan müvafiq faaliyyatin ta§kil edilmasi, daha darindan öyranmak ^ün mövzu seçiminin onlara verilmasi, sada va ya mürakkab tapçiriqlarin verilmasi mazmunun diferensiallaçmasina aiddir. Mazmunun diferensiallaçdirilmasi zamani darsin talim naticasini dayiçmak va ya bazi tahsilalanlarin gözlantisini a§agi salmaq avazina verilan tapçirigin bütün öyrancilar üçün hallinin alçatan olmasini tamin etmak lazimdir. Unutmayaq ki, har bir tapçiriq darsin maqsadina xidmat etmalidir. Diferensiallaçdirma zamani tapçirigin asas maqsadini, formalaçdirilmasi nazarda tutulan asas bacariqlari göz ardi etmak olmaz.
Proses dedikda öyrancilarin öyrandiklari biliklari manalandirmaqlari maqsadila asas bacariqlari tatbiq etmalari ^ün ta§kil olunan faaliyyatlar nazarda tutulur. Faaliyyatlarin
modifikasiyasi zamani §agirdlarin fardi göstaricilarina asasan çevik qruplaçdirma metodlarindan istifada etmak olar. Maqsada uygun olaraq bazan ox§ar, bazan isa farqli bacariqlara, öyranma tarzina malik öyrancilari qruplaçdiraraq onlarin bilik saviyyasina göra tapçiriqlar vermak daha samarali olur. Onlar istaklarina uygun kiçik qruplarda, cütlar §aklinda va ya fardi çakilda içlaya bilarlar. Faaliyyatin diferensiallaçdirilmasi fardi içlar vermakla, audial, vizual va kinestetik öyranma tarzlarina malik çagirdlar ûçûn öyranma markazlarinin qurulmasi, möhkamlandirma maqsadli ev tapçiriqlarinin verilmasi vasitasila da aparila bilar.
Öyranmanin yekun naticalari öyrancilarin öyrandiklarini va alda etdiklari bacariqlari tatbiq edarak hazirladiqlari yekun materiallardir. Qiymatlandirma materiallari va ya naticanin diferensialla§dirilmasi zamani tahsilalanlara imkan verilir ki, öyrandiklarini müxtalif formalarda nümayi§ etdirsinlar. Yekun qiymatlandirma tapçirigini diferensiallaçdirarkan seçim lövhasi da hazirlamaq, Qardnerin çoxnövlü intellekt nazariyyasina va öyranci maraqlarina asaslanaraq onlara vizuallaçdirmaq kimi seçimlari taqdim etmak olar. Bu zaman yena darsin maqsadi göz ardi edila bilmaz. Unutmayaq ki, formatindan asili olmayaraq, mahsullarin hazirlanmasinin asas maqsadi tahsilalanin öyrandiyi bilik va bacariqlari tatbiq etmasidir.
Öyranma mühiti tadris otaginin ümumi "iqlimidir". 9§yavi va sosial-psixoloji mühit mazmun, proses va naticanin diferensiallaçdirilmasina tasir edir.
1. Sararose D. Lynch, Jessica H. Hunt and Katherine E. Lewis, Productive Struggle for All: Differentiated Instruction, Mathematics Teaching in the Middle School , Vol. 23, No. 4, 2018, pp. 194-201;
2. A. Tomlinson, The differentiated classroom: Responding to the needs of all students, Alexandria VA, USA, 2014;
3. Heacox, Differentiating instruction in the regular classroom: How to reach and teach all learners, USA, 2012;
4. M. Anderson, Differentiating instruction to include all students, Preventing School Failure, 2007, 51(3): pp. 49-54;
9D9BIYYAT
