CC BY
4T9HSiLD9 iNNOVATIV TEXNOLOGiYALAR
QARAGÖZOVA VÜSAL9 NATiQ QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin §aki filiali Ümumelmi fanlar kafedrasinin müallimi Azarbaycan, §aki
Xülasa: Mdqald tdhsildd innovativ texnologiyalarin problemldrini agiqlayir. Tahsilda innovasiya mövcud problem vaziyyatini hall etmak ügün nazarda tutulmu§ yenilikdir ( tadris prosesinin optimalla§dirilmasi, tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasi va materialin düzgün qaydada öyranilmasi ügün alveri§li §araitin ta§kili), bir va ya bir nega maqamda ahamiyyatli dayi§ikliklar: mazmun, tahsil, tadris metodlari, tahsilin keyfyyatina nazarat formalari. Hazirda müallimlarin pe§akar faaliyyatinda informsiya texnologiyalari mühüm yer tutur. Müallimlarin i§inda IKT vasitalarinda istifada zarurati §agirdlarin ya§ xüsusiyyatlari, yani tadris materialinin, proseslarin va hadisalarin ayani nümayi^ina ehtiyac ila xarakteriza olunur.
Agar sözlzr: innovasiya, texnologiya, tahsil, informasiya, kommunikasiya.
Son illar bir sira talim texnologiyalari yaranmi§dir ki, bunlar asasan ham istirahat, ham da §axsi istifada ü9ün nazarda tutulmu§dur. Bununla bela, bu texnologiyalar biliya asaslanan va tahsil üzra öyranma tatbiqlari ü9ün alveri§li varianta 9evrilmi§dir. Burada isa müxtalif texnologiyalarin müzakirasi, elaca da onlarin istifadasi ü9ün asas koqnitiv psixologiya va tahsil nazariyyalari, ham9inin tahsilda tatbiqi, elaca da hamin biliklarin idara edilmasi formasi ara§dirilir.
Uzun zamandir ki, tahsilda tatbiq olunan vasita ham ananavi, ham da sabit qalmi§dir. Bunlara taba§ir, ag lövhalar, proyektorlar va yazi lövhalari kimi sinaqdan ke9irilmi§ va haqiqi texnikalar aiddir. Sinif daxilinda texnologiyanin istifadasi ila bagli bir 9ox tadqiqat i§i , onlayn öyranma, elaca da elektron tahsilin alaqali hissalari üzarinda i§ aparilmi§dir.
innovativ texnologiyalarin tahsilda tatbiqi bir 9ox tadqiqat sahalarinda tadqiq olunmu§dur. Bu tadqiqatlar ham onlayn, ham da veb-öyranma üzarinda olmaqla bir ne9a hissaya ayirmaq mümkündür. Xüsusila, bu texnologiyalarin bazilari sinifda tadris prosesi zamani 9ox faydalidir va innovativ üslubda tatbiq edilmi§dir. Müayyan maraq kasb edan bu texnologiyalar geni§ malumat spektrini yaratmaga va payla§maga imkan veran dani§iq texnologiyalari kimi qabul edilmi§dir. Bu texnologiyalari tasvir etmak ü9ün tatbiq edilan digar termin, onlarin mazmununu inki§af etdirarkan va ya yaradarkan son istifada9ilara yönalmi§ konstruktivist talim vasitalaridir.
Bu texnologiyalardan istifadaya havas, alda edilan farqli pedaqoji üstünlüklardan qaynaqlanir. Ham9inin, onlar müasir talabalarin gücü ila gündama galmak ehtiyacindan irali galir. Müasir talabalar ke9mi§ tahsil sistemlarinin öyratmak ü9ün nazarda tutuldugundan farqlidir. Bugünki talabalari raqamsal yerlilar adlandirmaq olar. Digar tarafdan isa pedaqoqlarla bagli bir sira manfi naticalar vardir. Bir 9ox pedaqoqlari raqamsal dünyaya immiqrant adlandirmaq olar. Bunu izah etmayin ba§qa yolu isa bela ola bilar ki, ke9mi§ tahsil metodlarini 9apa asaslanan, müasir platformani isa raqamsal adlandirmaq olar.
Tahsilin keyfiyyatini tahsil sisteminda islahatlarin aparilmasi prosesinin innovativ komponenti kimi nazara alaraq qeyd etmak lazimdir ki, bu, artiq milli deyil, qlobal problemdir.
Har kasi maraqlandiran suallardan biri da budur ki, tahsil xidmatlarinin mövcudlugu amak va tahsil bazarinda 9ox suratla dayi§an vaziyyatlar §araitinda tahsilin keyfiyyatini neca tamin etmak olar? YUNESKO sanadlarinin birinda ali tahsilin keyfiyyati ali tahsil islahatlarinin "ortaq maxraci" kimi irali sürülür. Pe§a tahsilinin keyfiyyatini tahsil va elmi faaliyyatin inteqrasiyasi yolu ila artirmaq mümkündür. Bu maqsada 9atmagin ilk marhalasinda innivativ talim texnologiyalarinin bütün ali tahsil müassisalarina qazandirilmasi vazifasi daha sada §akilda qar§iya qoyula bilar. Naticada akademik innovativ universitetlar formala§acaq, innovativ texnologiyalar dü§ünülüb pe§akar tahsila tatbiq olunmaga ba§layacaq.
Son zamanlar informasiya texnologiyalari insanin hayatina daha darindan nüfuz edir va informasiya sari§tasi tahsilin saviyyasini getdikca daha 9ox müayyanla§dirir. ibtidai tahsil tahsilin asasidir. Artiq ibtidai sinifdan informasiya toplama madaniyyatini inki§af etdirmak lazimdir.
innovativ texnologiyalarin tatbiqi müasir savadli, manaviyyatli, faal, ölkanin taleyi ü9ün inki§af etmi§, masuliyyat hissi olan §axsiyyatin formala§masina yönalmalidir. Müallimlarin amayi tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasina, tahsilin al9atanliginin artirilmasina kömak edir. informasiya makaninda naviqasiya kimi 9ixi§ edan ibtidai maktab ya§indan u§agin §axsiyyatinin ahangdar inki§afini tamin etmak lazimdir. Tahsil prosesinda informasiya texnologiyalarindan istifada takca onu müasirla§dirmaya deyil, ham da har bir §agirdin fardi xüsusiyyatlarini nazara almaqla, samaraliliyi artirmaga, §agirdlari havaslandirmaya talim prosesini differensialla§dirmaga imkan vermalidir.
innovasiya (ing. innovation) talim, tahsil va elm sahasinda yeni forma, metod va bacariqlarin tatbiqi manasini verir. Prinsipca har hansi bir sosial-iqtisadi yenilik, na qadar ki, kütlavi va seriyali yayilma formasi almami§sa, yenilik sayila bilar.
innovasiya nadir? innovasiya har hansi bir naticaya nail olmaq ü9ün daha az vaxt, maddi va intellektual resurslar talab edan yeni formalarin, metodlarin va bacariqlarin tatbiqidir. Prinsipca, har hansi bir sosial-iqtisadi yenilik, hala geni§ diqqati calb etmadiyi halda yenilik hesab edilir.
Pedaqoji innovasiyalar bunlardir:
a) tahsil mühitina yeniliklar gatiran, takmilla§diran maqsadyönlü dayi§ikliklar yaradan ayri-ayri hissalarin, komponentlarin va bütövlükda tahsil sisteminin özünün xüsusiyyatlari
b) innovasiyalarin manimsanilmasi prosesi (yeni alatlar, metodlar, texnologiyalar, proseslar va s. )
c) yeni metod va proqramlarin axtari§i, onlarin tadris prosesinda tatbiqi va yaradici dü§ünma qabiliyyati
d) alda edilmi§ biliyin qiymatlandirilmasinin yeni forma va üsullari
e) talaba va müallim arasinda birga faaliyyatin ta§kili
Tahsilda pedaqoji yeniliklar pedaqoji texnologiyalardan istifada edilmakla tatbiq edilir ki, onun da asas maqsadi dayim dayi§an dünyada insani hayata hazirlamaqdir. innovativ talim texnologiyalari yeni tahsil sisteminin hayata ke9irila bilacayi bir vasita kimi qabul edilmalidir. Bela talimin mahiyyati tahsil prosesinin insanin hislari va agli ila tanzimlanan potensial imkanlarina yönaldilmasi va onlarin hayata ke9irilmasidir. Tahsil innovasiya mexanizmlarini inki§af etdirmali, hayati vacib problemlarin halli ü9ün yaradici yollar tapmali va yaradiciligin yeniliya 9evrilmayina töhfa vermalidir.
Müallimin innovativ faaliyyatinin maqsadi ananavi sistemla müqayisada §agird §axsiyyatinin keyfiyyatca dayi§masidir. Bu, praktikada namalum olan didaktik va tahsil proqramlarinin pe§akar faaliyyata tatbiqi sahasinda mümkün olur. Onlarin kömayi ila tahsildaki böhran aradan qaldirilacaqdir. Öz harakatlari ü9ün motivasiya tapmaq, alinan malumatlari müstaqil yönlandirmak, yaradici qeyri-ananavi tafakkürün formala§dirilmasi, u§aqlarin tabii qabiliyyatlarini maksimum §akilda üza 9ixarmaqla inki§afi, elm va tahsilin an son nailiyyatlarindan istifada etmakla, tahsilin asas maqsadlari burada öz aksini tapmi§dir.
9n mah§ur tahsil yeniliklari a§agidakilardir:
1. Sinif sistemini pozmadan darslarin ta§kili
- kariyera yönümlü maktablarin a9ilmasi
- ixtisasla§dirilmi§ siniflarin yaradilmasi
- oyun üsullarinin (viktorina, debatlar) tadris prosesina tatbiqi
2. Darslarin ta§kili (sinif-dars sistemi lagv olunmaqla)
- §agirdlarin calb edilmasi yolu ila biliklarin alda edildiyi layiha metodunun tatbiqi
- tadqiqat prosesi
3. Tadris mazmununun taqdimati, ötürülmasi va manimsanilmasi
- universal ümumi elmi tadris metodlarina yiyalanmak -fanlararasi alaqalarin taqdimati ila fanlararasi darslarin ta§kili
Tahsilda innovasiya cari problem vaziyyatini hall etmak (tadris prosesini optimallaçdirmaq, tahsil keyfiyyatini artirmaq ba ya tadris materiali üçün alveri§li §arait ta§kil etmak maqsadi ila), bir va ya bir neça maqamda ahamiyyatli dayiçikliklari hall etmak ^ün nazarda tutulmu§ yenilikdir. Bunlara tahsilin mazmunu, tadris üsullari, darslarin hazirlanmasi va hayata keçirilmasi, tadrisin keyfiyyatina nazarat formalari va s aiddir [7; 23-33].
Müallimlarin peçakar faaliyyatinda informasiya texnologiyalari çox mühüm yer tutur. Müallimlarin içinda informasiya texnologiyalari vasitalarindan istifada ehtiyaci talabalarin ya§ xüsusiyyatlari, yeni tadris materialinin proseslarin va hadisalarin daxilinda ayani nümayi§ina ehtiyacin zaruri olmasi ila dikta olunur.
informasiya texnologiyalarinin tadris prosesina tatbiqi müxtalif informasiya vasitalarina çixiçi tamin edir va talimin mazmununu zanginla§dirmaya kömak edir, mantiqi va kafiyyat xarakteri verir, hamçinin talabalarin idrak maraginin aktivlaçdirilmasi ^ün yol va vasitalarinin tapilmasi problemini hall edir.
informasiya texnologiyalarindan istifada prosesinin xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, faaliyyat markazi fardi qabiliyyat va maraqlarina asaslanaraq idrak prosesini talaba qurur. Müallim va talaba arasinda "subyekt-subyekt" münasibatlari formalaçir. Müallim tez-tez kômakçi kimi çixi§ edir, talabalari kaçflara, faalliga taçviq edir.
informasiya texnologiyalarindan istifada edarkan tahsil takca müayyan miqdarda biliklarin talabalara çatdirilmasi deyil, ham da uçaqlarda idrak maraqlarinin, biznesa yaradici münasibatin, müstaqil olaraq bilik va bacariqlari alda etmak va zanginlaçdirmak istayinin inki§afidir.
Müallimlarin informasiya texnologiyalarindan istifada tacrübasi açagidaki naticaya galmaya imkan verir. Eyni zamanda sinifda informasiya texnologiyalarindan istifada da, ananavi tadrisla müqayisada açagidaki üstünlüklara malikdir:
1. Tadris materialinin müasirliyi va aktualligi
2. ölava va alaqali materiallarin mövcudlugu
3. Estetik va görma qabiliyyati
4. Növbati fardi i§ üçün çap materialinin mümkünlüyü
5. Mövzunun blokun nazardan keçirilmasi, qabaqcil biliklarin mümkünlüyü
6. Oyun va praktik faaliyyatlar vasitasila öyranmak
7. §agirdlarin öyranma maraginin artirilmasi
8. Müallim faaliyyatinin daha aydin formada taçkili
Belalikla, darsin bütün marhalalarinda çagirdlarin bilik va bacariqlarinin keyfiyyati informasiya texnologiyalarindan istifadanin artirilmasina kömak edir [5; 45-55].
Tahsilin xüsusiyyatlari müxtalif texnologiyalarin istifadasina xüsusi talablar qoyur. Çünki mahsul insanlara yönaldilmi§, texnoloji tahsil amaliyyatlarinin rasmilaçdirilmasi va alqoritmlaçdirilmasi daracasi heç vaxt sanaye istehsali ila müqayisa edila bilmaz. Tahsil faaliyyatinin texnolojilaçdirilmasi ila yanaçi, onun humanistlaçdirilmasi prosesi qaçinilmazdir. Bu isa öz növbasinda §axsi-faaliyyat yanaçmasi çarçivasinda getdikca geni§ vüsat alir. istar ölkamizda, istarsa da xaricda tahsil sisteminda faaliyyat göstaranlar proseslari innovativ tahsil ideologiyasi va metodologiyasi kimi tahsilin yeni ideologiya va metodologiyasinin formalaçmasina gatirib çixarir. innovativ talim texnologiyalari onun kömayi ila yeni tahsil paradiqmasinin hayata keçirila bilacayi bir vasita kimi qabul edilmalidir [3; 67-69].
innovativ faaliyyatin maqsadi ananavi sistemla müqayisada çagirdin çaxsiyyatinda keyfiyyat dayiçikliyidir. insanin manavi özünütakmilla§dirmasina yönalmi§ sosial ahamiyyatli tacrüba kimi tahsilda innovativ faaliyyat camiyyatda mövcud olan tacrüba növlarinin transformasiyasini tamin eda bilmasi ila vacibdir. Bu, pedaqoji böhranin aradan qaldirilmasini nazarda tutan praktikada namalum didaktik va tahsil proqramlarinin peçakar faaliyyata tatbiqi sayasinda mümkün olur. istifadaçilari havaslandirmak, alinan malumatlari müstaqil çakilda idara etmak, yaradici qeyri-ananavi tafakkürün formalaçdirilmasi, uçaqlarin tabii qabiliyyatlarini maksimum çakilda üza çixarmaq, elm va tacrübanin an son nailiyyatlarindan, innovativ faaliyyatin asas maqsadlarindan istifada etmakla inkiçafi va s. buraya aiddir.
Qlobal informasiya camiyyatina keçidi va biliyin formalaçmasini nazara alaraq, tahsilin bu günün va galacayin sosial-iqtisadi talabatlarina uygunlugundan o zaman dani§maq olar ki, onun modernlaçdirilmasi takca taçkilati innovasiyalar deyil, ham da onun özüna asaslansin. Tahsil ölkanin intellektual potensialini takrar istehsal edan sosial institut kimi inki§afini süratlandirmak va camiyyatin, konkret fardin va potensial i§agötüranin maraqlarina cavab vermak qabiliyyatina malik olmalidir.
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan istifada informasiyanin axtari§i va
ötürülmasi prosesini ahamiyyatli daracada suratlandirmaya, zehni faaliyyatin xarakterini dayiçdirmaya va insan amayinin avtomatlaçdirilmasina imkan verir. istehsal faaliyyatinda informasiya-kommunikasiya texnologiyalarinin inki§af saviyyasi va tatbiqi istanilan §irkatin ugurunu §artlandirir. informasiya va kommunikasiya texnologiyalarinin asasini kompüter alatlari üzarinda qurulan va informasiya ehtiyatlarini, texniki vasitalari va proqram taminatini tamsil edan, dastaklayan informasiya va kommunikasiya sistemlari taçkil edir [2; 33-36].
Tahsil sisteminin inkiçafinda innovativ meyllar. önanavi ibtidai tahsilda yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan istifada kiçik ya§li maktablilarin fardi xüsusiyyatlarini nazara alaraq onlarin talim prosesini farqlandirmaya, yaradici müallima tahsil malumatlarini taqdim etmak yollarinin spektrini geni§landirmaya, çevik idaraetmaya imkan verir. informasiya texnologiyalari talimda alava vasitaya deyil, bütöv tahsil prosesinin tarkib hissasina çevrilmali, onun effektivliyini ahamiyyatli daracada artirmali va ibtidai maktab yaçli uçaqlarin intellektual , emosional va §axsi sahalarinin hartarafli inkiçafna maksimum töhfa vermalidir.
Belalikla tahsil öz mahiyyatina göra artiq bir yenilik daxilindaddir. Müallim innovativ tadrisda bu texnologiyalardan istifada etmakla prosesi daha dolgun, maraqli va zangin edir. Tabiat elmlarinin fann sahalarini kasiçdirarkan, vahid dünyagörü§ünün formalaçmasi ûçûn bu cür inteqrasiya sadaca olaraq zaruridir.
Konstruktiv öyranma vasitalari va dani^iq texnologiyalari. Daniçiq texnologiyalari ideyasi o qadar da yeni deyil, çûnki videokonfranslar, müzakira forumlari va e-poçtlar da daxil olmaqla kifayat qadar uzun müddatdir ki, istifada olunan çoxsayli sistemlari ehtiva edir. Dani§iq texnologiyasinin kritik konsepsiyalari arasinda baçlicasi odur ki, biliklar asasan sual-cavab yani, dialoqdan istifada etmakla inkiçaf etdirilir va paylaçilir. Ba§qa bir xüsusiyyati isa onun kifayat qadar suratli olmasi, çoxsayli yerlarda saxlana bilmasi mürakkab texnologiyalarin alda edilmasini talab etmamasidir.
Daniçiq texnologiyalari çoxlu proqram va sistemlari ehtiva edir ki, bunlarin aksariyyati veb-sahifalar, audio axini, e-poçtlar, vikilar va ani mesajlaçma kimi xüsusiyyatlari olan vasitalar olduqca taniçdir. Bu texnologiyalar nisbatan yenidir. Son zamanlarda isa onlarin artiq kifayat qadar istifadaçisi mövcuddur. Artiq tahsil sahasinda da onlardan kifayat qadar istifada olunmaga baçlanilib va bir çoxu tahsil alati kimi taninir.
Covid-19 va onlayn öyranma. Covid-19 pandemiyasi xüsusila tahsil sektorunu vurdu. Bütün dünyada tahsil faaliyyati dayandirildi. Dünya miqyasinda maktablar baglandiqdan sonra 1,53 milyarddan çox §agird maktabdan uzaqlaçmaga macbur oldu. Su va gigiyena kimi hayati ahamiyyatli vasitalarla yana§i tahsil sistemida eyni daracada vacib ahamiyyat daçiyirdi. ögar tahsil sistemina hayati ahamiyyatli vasitalar kimi yanaçilmazsa sonda bunun eyni daracada manfi naticasinin alinmasina sabab ola bilar. §agirdlardan tahsilllarini evda olarkanda davam etdirmalari talab olundugundan, talim prosesinin manitorinqi, imtahanlar, onlayn qarçiliqli alaqa va ya qrup §aklinda öyranma, malumat va maxfilik problemlari, tahsil materiallarinin alda olunmasi kimi müxtalif masalalar müallimlar, talabalar va hamçinin valideynlar ^ün da problem olmuçdur. Har bir ölkada hökumat müallimlar va §agirdlar tarafindan istifada edilmali olan ardicil, barabar va vahid platforma tamin etmali oldu.
Koronavirus infeksiyasinin suratla yayilmasi aslinda bütün tahsil sistemi ^ün katalizator oldu. Demak olar ki, dünyanin müxtalif yerlarinda insanlar tahil sistemi ila bagli seçim qarçisinda qaldi. Bu seçimlar ya tahsil sisteminin onlayn fomaya keçmasi yada ümumiyyatla bir müddat tahsilin dayandirilmasi idi. Kiçik qeyd-§artlarla ölkalarin böyük aksariyyati birinci yolu tutdu.
Qeyri-darman mûdaxilalari, sosial uzaqlaçma va özünütacrid kimi profilaktik tadbirlar vasitasila COViD-19-un yayilmasinin qar§isini almaq saylari dünyada ibtidai va orta maktablarin, o cümladan kollec va universistetlarin geni§ §akilda baglanmasina sabab oldu.
Tasdiqlanmi§ COViD-19 xastalarinin aksariyyati böyüklardir. ilkin malumatlarir uçaqlarin bu virusu daha az yoluxdugunu, lakin eyni zamanda daha çox daçiyici olduqlarini göstarirdi. Buna göra da maktablarin baglanmasi xastaliyin yayilmasini yavaçlatmaq ûçûn tasirli bir yol kimi qabul olunurdu. Tahsil müassisalarinin baglanmasi digar tadbirlarla, masalan, ictimai toplantilarin qadagan edilmasi ila eyni arafada ba§ verdiyindan, maktablarda, kolleclarda va üniversitetlarin baglanmasinin konkret olaraq tasirini qiymatlandirmak müayyan çatinliklarla qar§ila§irdi.
Dünyanin bir çox yerinda hökumat insanlari onlayn tahsila havaslandirmaya çaliçirdilar. Lakin bununda özünamaxsus çatinliklari var idi. Xüsusila Covid-19 pandemiyasi zamani iqtisadiyyatin xeyli zaiflamasi bir çox insanin onlayn dars proseslarinda i§tirak etmak ûçûn lazim olan cihazlari, qurgulari tamin eda bilmamasi ila naticalanmi§di. Bir çox insanlar isa xüsusila bu platforma haqqinda xabarsiz idi. Bundan alava ev tapçirigini yerina yetirmak va qiymatlandirma aparmaq ûçûn nazarda tutulmuç xüsusi plan va ya metodologiya olmadigi ûçûn çagirdin talimatlandirilma prosesini izlamak çatindir.
Qruplarla i§ zamani bûtûn qrupla onlayn alaqa yaratmaq takca talabalar ûçûn deyil, ham da mûallimlar ûçûn olduqca çatin idi. Bazan valideynlarda alava tadris materiallarinin alinmasida naraziliqlara sabab olurdu, çûnki valideynlar har zaman tadris materiallarinin hazir alda olunmasina ali§mi§dilar.
Talabalarin evdan imtahan verarkan imtahan qaydalaina amal etmama hallarinin ba§ verma ehtimali daha yûksak idi. Buna göra da, talabalar evda olarkan imtahanlari idara etmak çatin idi, çûnki onlar fikrini tadris materialina lazimi qaydada camlaya bilmir va qayda-qanunlara dûzgûn riayat etmirdilar. Bu isa natica olaraq §i§irdilmi§ qiymatlara va qeyri-barabar raqabata sabab olurdu.
Belalikla, böhran bir çox insanlara tahsilda yeni texnologiyalar haqqinda anlayi§ alda etmaya, onlari sinaqdan keçirmaya imkan yaratdi. Yaqin ki, mahz bu tacrûba yaxin galacakda tahsilin inkiçaf trayektoriyalarini mûayyan etmaya va yeni tahsil texnologiyalarinin uzunmûddatli potensialini, tahsil siyasatinda an son va ananavi yanaçmalari birlaçdirmayin optimal yollarini qiymatlandirmaya kömak edacakdir.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI
1. Alekseeva L.N. innovativ texnlogiyalar tahsil manbayi kimi / L.N Alekseeva mûallim 2004 №3. -s 78.
2. Biçkov A.V. innovativ madaniyyat A.V.Biçkov. Profil maktabi. 2005. №6. -s. 83.2
3. Deberdeeva T.X. informasiya camiyyatinda tahsilin yeni dayarlari T.X.Deberdeeva Tahsilda innovasiyalar. 2005. -№3. -s. 79
4. Mineeva T.F ibtidai maktabda informatika Orta maktab. 2002 №11
5. Popova N.G. Tadris prosesinin informasiyalaçdirilmasi Orta maktab. 2002. №11
6. Slastenin V.A. Podymova L.S Pedaqogika: innovativ faaliyyat M.:ICHP naçriyyati Magistr 1997. -456s
7. Bosova L.L. ibtidai maktabda komputer darslari. informatika va tahsil. 2002. -№1
