CC BY
2Y^K 37.013
T3HSIL INNOVASIYALARININ IDAR9 EDILM9SI
MUSAYEVA S9AD9T MÜSEYiB QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin dosenti
ISMAYILOV AKlF ÖM9R OGLU
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin dosenti
QULiYEV 9DAL9T FiRlDUN OGLU
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti ba§ müallimi, Az-1000, Baki,Ü.Hacibayov kü9.68
Annotasiya. innovasiya - yeniliyin mazmunu vd realla§masidir. Bu termindsn iqtisadiyyatda, sonralar isd müxtdlif elmlarda geni§ istifada etmaya ba§lami§lar. innovasiyalarin, yenilikldrin yaradilmasi müxtalif elm sahalar inda spesifik cahatlarla müayyan edilir. Amma müxtalif sahalarda intellektualyeniliklarin yaradilmasi, ixtiragiliq, samarala§dirma kimi mürakkab proseslarin müayyan ümumi ta raflari da mövcuddur. Hatta bu proseslarin alqoritmi da mövcuddur. TRiZ (teoriya re§eniye tvor§eskix zadag), ARiZ (alqoritm re§eniye izobretatelnix zadag) kimi nazariyya va metodikalar bu gün dünyada gox geni§ yayilmi§dir. Yaponiya, Canubi Koreya va s. innovasion inki§af yolu tutan ölkalar xeyli müddatdir ki, bu fanlari orta maktablarda tadris edirlar. Universitetlara qabul zamani abituriyentlar bu fandan imtahan verirlar.
Agar sözlsr: talim, metod, pedaqoji, innovasiya, yaradiciliq ,§agird
Farahli haldir ki, bu nazariyyalar vaxti ila Bakida yaradilmi§dir. TRiZ-a aid ilk maqalalar va kitablar da mahz Bakida darc edilmi§dir. Bela ki, onlarin müallifi taninmi§ mühandis - ixtira§i Genrix S. Alt§uller uzun illar arzinda (SSRi dagilana qadar) Bakida ya§ami§dir. Bu sababdan da mühandistexniki sahada 9ali§anlar ü9ün TRiZ üzra ilk talim kurslari vaxti ila Bakida ta§kil edilmi§dir. Kreativ tafakkürün formala§masinda TRiZ avazedilmaz texnologiyadir. Taassüf ki, bir 9ox inki§af etmi§ ölkalarin maktab va universitet proqramlarina daxil edilmi§ TRiZ nazariyyasi barada bizim elm, tahsil va texnologiya mütaxassislari malumatsizdir. Bu gün - biliklara asaslanan iqtisadiyyatin qurulmasi marhalasinda milli tahsilimizin asas maqsadlarindan biri kreativ dü§üncali, yaradici, tanqidi tafakküra malik yeni nasil formala§dirmaqdir. Milli tahsilimizin bütün pillalarinda testlardan ifrat daracada istifada tabii ki, yaradiciligin inki§afina mane olur (beynalxalq tacrübada testlarin tahsilda tatbiqi getdikca mahdudla§ir, masalan, AB§ -da testlarin tahsildan 9ixarilmasi maqsadi ila son illar bir ne9a milyard dollarliq tahsil meqalayihasi hayata ke9irilir). Bu baximdan TRiZ nazariyyasinin bizim ölkada da tahsil proqramlarina daxil edilmasi raqabatadavamli, kreativ dü§üncali ganclarin yeti§masina dastak ola bilar. innovasiyalarin yaradilmasi özlüyünda hala iqtisadi inki§af demak deyil. Yaradilmi§ innovasiyalar iqtisadiyyatda tatbiq edilmalidir ki, real iqtisadi samara, inki§af olsun. ögar elmi faaliyyatin maqsadi pul sarf etmakla yeni informasiya alda etmakdirsa, innovasiya faaliyyatinin maqsadi yeni informasiya vasitasi ila pul qazanmaqdir. SSRi dönaminda sovet alimlari müayyan innovasiyalar yaradirdilar, lakin onlarin 9ox az qismi iqtisadiyyatda tatbiq edilirdi (asasan harbi-sanaye komplekslarinda). innovasiyalarin böyük qismi raflarda "yatir", az hissasi isa hansisa yollarla xarici §irkatlarin alina dü§ürdü (9ox hallarda müallif hüquqlari masalalari hall edilmadan). Bu samarasiz faaliyyat innovasiyalarin idara edilmamasi ila alaqadar idi. Demali, yeniliyin yaradilmasi hala kifayat deyil, onu operativ tatbiq etmayi, faydalanmagi (kommersiyala§dirmagi) bacarmaq lazimdir. Hala 2500 il avval dahi £in filosofu Konfutsi demi§dir ki, elm va tahsildan faydalanmagi bacaran xalq firavan ya§ayar. innovasiyalarin idara edilmasini menecment elmi öyranir. innovasiyalarin menecmenti (innovasiyalarin idara edilmasi) kimi adlanan bu saha hazirda süratla inki§af edir. Bu gün insan faaliyyatinin bütün sahalarinda innovasiyalardan geni§ istifada edilir. öslinda ba§ar tarixinda innovasiyalar hami§a
olmu§, ba§ariyyatin inki§afi mahz innovasiyalar hesabina mümkün olmu§dur. Son 20 ilda isa innovasiyalar haqqinda daha 9ox söhbatlar gedir. Bu ÍKT-nin süratli inki§afi va onun müxtalif sahalarda tatbiqlari hesabina 9oxsayli yeni innovasiyalarin yaradilmasi, onlarin qlobal bazara 91x15 imkanlarinin artmasi, tatbiqlarinin operativliyi, raqabatadavamliligin va iqtisadi samaranin yüksalmasi ila alaqadardir. "innovasiya" va "yenilik" anlayi§lari sinonimlardir, 9ox hallarda eyni manada istifada olunurlar. innovasiya (yenilik) - yeninin yaradilmasi va tatbiqi prosesidir, yani elm, texnika, iqtisadiyyat va idaraetmani birla§diran mürakkab intellektual prosesdir. O, istehsal va istehlak münasibatlari kompleksini ahata edir. Geni§ manada innovasiya dedikda yeniliklarin (yeni texnologiya, mahsul, xidmat, istehsal, maliyya, kommersiya) inzibati, ta§kilati-texniki va sosial-iqtisadi qararlar §aklinda manfaatli istifadasi ba§a dü§ülür. Bu sababdan da ham "innovasiya", ham da "yenilik" terminlari eyni manada i§lanilir. innovasiyani yaradan va tatbiq edan insanlara innovator deyirlar. innovator olmadan innovasiya va innovativ inki§af mümkün deyil. innovator yaradici, qeyri-standart tafakküra, yüksak erudisiya va savada, sahibkarliq qabiliyyatina malik olmalidir. Bu xüsusiyyatlar isa keyfiyyatli tahsil hesabina yarana bilar. Demali, innovatorlarin yaranmasinda, dolayisi ila innovasion inki§afda tahsilin rolu mühümdür. innovasiya proseslari ila innovatika elmi ma§gul olur. innovatika - innovasiya faaliyyatinin elmi bünövrasi, nazari asasidir. innovatika -innovasiyanin proqnozla§dirilmasi va yaradilmasinin elmi metodologiya va üsullarinin hazirlanmasi, inki§afi ila ma§gul olan elmi istiqamatidir. innovatika dedikda ham9inin innovasiya faaliyyatinin, innovasiyalarin tatbiqinin planla§dirilmasi va ta§kili üsullari da ba§a dü§ülür. innovatikanin müasir inki§afinin tahlili, bu inki§afin proqnozu bir 9ox fundamental elmlarin problemlarini ifada etmaya imkan verir. Bu problemlarin halli innovatikanin tadqiqat obyekti kimi nazari bazasinin va metodoloji asaslarinin inki§afina takan vermi§dir. Belalikla, innovatika elmi istiqamat kimi yeni biliklarin, texnologiyalarin, metodologiya va metodlarin daxili nizamlanmi§ tam sistemidir. Bu sistem innovasiya proseslarinin vahid, qar§iliqli alaqali va tam sisteminin mantiqi birla§dirilmi§ konseptual sxemini ahata edir. insan faaliyyatinin bütün sahalarinda oldugu kimi tahsilda da innovasiyalarin mühüm rolu vardir. öslinda tahsil tarixindaki bütün islahatlar ictimai inki§afdan dogan innovasiyalarin tahsilda sistemli tatbiqina xidmat etmi§dir. Taassüf ki, tahsil tarixinda ela islahatlar da olmu§dur ki, onlarin müalliflari va icra9ilari innovasiya haqqinda tasavvürlara malik olmami§lar. innovasiyalara asaslanmayan islahatlar, bu proseslarin düzgün layihalanmamasi naticasinda tahsil sistemi iflic edilmi§, onun islahatdan avvalki i§lak mexanizmi dagidilmi§, yeni tahsil modeli isa yaranmami§dir. Neca deyarlar, islahatlar "qa§ düzaltmak avazina göz 9ixartmi§dir". Tahsilda innovasiya dedikda müxtalif yeniliklarin talim-tarbiyanin maqsad, mazmun, metod va formalarina tatbiqi, tahsilin iqtisadiyyati, ta§kili va idara edilmasinda pedaqoq va tahsilalanin mü§tarak faaliyyatlarinin yeni biliklar asasinda ta§kili nazarda tutulur. Tahsilda innovasiyalar ölka va ya regional saviyyada, tahsil islahatlari va ya müayyan maqsadli inki§af proqramlari 9ar9ivasinda, markazla§dirilmi§ formada va ya tahsil müassisasinin (TM) ta§abbüsü ila lokal formada hayata ke9irila bilar. Bu zaman pilot layiha 9ar9ivasinda eksperimental faaliyyat ta§kil edila bilar. Tabii ki, bütün bu proseslar hüquqi-normativ baza asasinda realla§malidir. Maqalada tahsil innovasiyalarinin idara edilmasindan dani§ilarkan, tahsil pillasini xüsusi olaraq qeyd etmirik. £ünki müxtalif saviyyali tahsil müassisalarinda innovasion proseslarin metodoloji baximdan ümumi cahatlari 9oxdur. Bu sababdan maqaladaki ideyalar faktiki olaraq tahsilin istanilan saviyyasi ü9ün ahamiyyatli ola bilar. Tahsil sektorunda innovasiya faaliyyati
Müasir tahsilda gedan qlobal proseslarin saciyyavi xüsusiyyati onun fasilasiz modernla§masidir. Tahsilda modernla§manin asas maqsadi bu gün realla§an kütlavi tahsil §araitinda yüksak keyfiyyata nail olmaqdir. inki§af etmi§ ölkalarin tahsil sistemlari qlobal tendensiyalara uygun inki§af edir. Qlobal tendensiyalar isa dünyanin yeni inki§af saviyyasi ila müayyan edilir. Bu maqsadla bir 9ox ölkalarda müvafiq tahsil strategiyalari va inki§af proqramlari hazirlanmi§, hazirda icra edilmakdadirlar. Bu gün tahsilda strateji yana§ma digar faaliyyat sahalarina nisbatan vacibdir. Bu yaxinlarda Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti canab ilham öliyevin imzaladigi sarancamla "Azarbaycan Respublikasinda tahsilin inki§afi üzra Dövlat Strategiyasi" tasdiq olunmu§dur. Hesab
edirik ki, bu strategiyanin icrasi innovativ ideyalar asasinda milli tahsilin inkiçafina dastak veracak. Müasir zamanda innovasiyalarin yaranmasina sabab olan müayyan tendensiyalar var:
* tadris prosesinin humanistlaçmasi;
* uçaqlarin tahsillari va ganc naslin inkiçafi keyfiyyatina verilan yüksak talablar;
* madani-manavi dayarlara yönalma;
* tahsil müassisalari arasinda raqabatlilik münasibatlari innovasiyalarin idara edilmasi
Har bir tahsil müassisasi yenilaçma prosesinda 3 marhaladan keçir:
* ta§akkül (yeni tahsil müassisasinin, yeni kollektivin yaranmasi va ya kollektivin böyük hissasinin tazalanmasi marhalasi);
* faaliyyat (talim-tarbiya prosesinin ananavi, stabil proqram va pedaqoji texnologiyalar asasinda içinin taçkili marhalasi);
* inkiçaf (talim-tarbiyanin köhna mazmunu va mövcud pedaqoji texnologiyalar yeni sosial-iqtisadi talablara cavab vermadiyindan yeni mazmun, forma va texnologiyalarin yaradilmasi va tatbiqi marhalasi). inkiçafda olan tahsil müassisalari ananavi, stabil formatda içlayan tahsil müassisalarindan farqlanir. Bu farqlar özünü idaraetmada da göstarir. önanavi iç rejiminda müsbat natica veran pedaqoji texnologiyalar bazi hallarda yeniinnovasion iç rejiminda arzu olunan naticalar vermaya bilar. Tahsil müassisalarinda innovasion faaliyyatin asas subyekti müallim, idaraetma obyekti isa talim-tarbiya prosesidir. inkiçaf etmiç tahsil müassisalarinda idaraetmanin predmeti tahsilin maqsadi, mazmunu, metod va formalaridir. Praktik olaraq, har bir innovasion tahsil prosesinin obyekti tahsilalanlardir. Tadqiqatçilarin va tahsil müassisasi rahbarlarinin asas vazifasi tahsilin proqnozlaçdirilan naticalarina maksimum yaxinlaçmaqdir. Ona göra tahsil müassisasinda tatbiq edilan har bir innovasiya prosesi idara edilmalidir. Har bir innovasiya, yenilik, yeniliyin tatbiqi öz inkiçafi prosesinda müayyan marhalalar keçir: ideyanin yaranmasi, maqsadin formalaçmasi, yeni ideyanin konkretlaçmasi (formalaçmasi), yeniliyin reallaçdirilmasi, yayilmasi, yeniliyin "adilaçmasi", "köhnalmasi". innovasion rejimda talim-tarbiya prosesinin bütün içtirakçilarinin - müallim va çagirdlarin faal çaxsi özünütayin prosesi gedir. Bu, insanlarin qarçiliqli münasibatlarinin xarakterinda öz aksini tapir. innovasiyalarin hayat marhalalari yeniliyi qabul edan kollektivin inkiçaf marhalalari ila six baglidir. Tahsil müassisalarinda innovasiyalarin yaranmasinin 5 yolu mövcuddur:
1. Müassisaya maxsus yeni tacrübanin yaranmasi;
2. Kanar tacrübadan istifada;
3. Elmi araçdirmalarin naticasi;
4. Eksperiment;
5. "Sinaq va sahv" yolu.
innovasion prosesa daxil olan kollektiv, bir qayda olaraq, öz inkiçafinda bir neça marhala keçir. Casaratsizlik-"amakdaçligin" stabilliyi-yetkin kollektiv. Son iki marhala-innovasiya prosesinin kollektiv tarafindan yüksak darki marhalasidir. Bu, kollektivin har bir üzvünün bütün marhalalarda içtiraki ila tayin edilir. Kollektivin casaratsizlik marhalasindan yetkinlik marhalasina inkiçafi innovasiya tsikillarin dayiçma süratindan asilidir. innovasiya proseslarini idara edan menecerin ilkin vazifasi innovasiyalara olan münasibati öyranmak, bu barada farqli münasibat va raylari toplamaqdir. Yeniliyin yaranmasi va tatbiqi bu yeniliya olan mürakkab münasibatlar sistemi ila xarakteriza edilir. Statistik malumatlara göra, yeni ideyalarin yaranma marhalasinda tahsil müassisasi kollektivi üzvlari yeniliya motiv daracasindan asili olaraq bu qruplara bölünürlar: 1. Liderlar qrupu (1-2%).
2. Müsbat yanaçanlar qrupu (50%).
3. Neytral olanlar qrupu (30%).
4. Manfi yanaçanlar qrupu (20%).
Yeniliyin manimsanilmasi va tatbiqina zaif motivlaçan insanlar bu yeniliya müxtalif formalarda müqavimat göstarirlar. Tacrüba göstarir ki, pozitiv naticalar insanlarin yeniliya qarçi münasibatlarini dayiçir. Yeniliya "köklanma" çaxsiyyatin fardi xüsusiyyatlarindan -sinir sistemi tipindan, refleksiya daracasindan, hayacanlanma saviyyasindan, kreativliyindan, sariçtaliliyindan,
özünüqiymatlandirmasindan va s. amillardan asilidir. innovasiya prosesini idara edanin asas vazifasi 3-cü va 4-cü qrupda olan insanlari yüksak motivlaçma zonasina keçirmakdir. Mahz bu sababdan, yeniliyin tatbiqi zamani malumatlandirma, talimatlandirma mühüm rol oynayir. Bu zaman har bir içtirakçi öz vazifasini, missiyasini düzgün dark edir. ögar insan öz missiyasini, vazifasini düzgün dark edirsa, onda özünütayin, özünüifada, özünürealiza proseslari baçlayir, onun stereotipi dayiçir, özünüinki§af ba§ verir. Tahsil müassisasi ^ün müasir innovasiya proseslari, innovasiyalarin idara edilmasi kifayat qadar mürakkabdir, bu sababdan innovasiyalar sahasinda sariçtali maslahat xidmatlarina ehtiyac var (taassüf ki, ölkamizda tahsil innovasiyalari, ümuman tahsil xidmatlari sahasinda konsaltinq çirkatlari yoxdur, yaqin ki, sariçtali maslahata ehtiyac olmayib). Bu prosesda maqsadi tayinetma, tahlil, planauygun addimlar, pedaqoji texnologiyalar, yeniliyin taçkili, ekspert nazarati, bir sözla, innovasion idaraetmanin bütün elementlari i§tirak edir. Çaliçmaq lazimdir ki, daha çox özünanazarat va özünütanzimlama elementlari olsun, nainki kanardan tanzimlama. innovasiya proseslarini idara edarak son naticada kollektivin inkiçafini idara etmak mümkündür. Har bir innovasion proses ehtimalli xarakter daçiyir. innovasiyalarin naticasini proqnozlaçdirmaq asan deyil, risk daracasi yüksakdir. Layihalandirma va modellaçdirma marhalasinda bir çox sahvlardan xilas olmaq ^ün yeniliyin analitik asaslandirilmasi va innovasion sinaq proqraminin tartib edilmasi maqsadauygundur. innovasion sinaq proqramini eksperimenti hayata keçiran fard (layiha qrupu) hazirlayir. Bu proqram daha sonra ekspertlar tarafindan tahlil edilmalidir. innovasion sinaq proqramina verilan raya, aslinda yeniliyin tatbiqina dair ray kimi da baxmaq olar. Rayda bu masalalar öz konkret aksini tapmalidir: proqramin mazmununun tamligi, onun hissalarinin va bloklarinin struktur alaqalari va ardicilligi, mantiqliyi, konstruktivliyi, sahvlar, nöqsanlar, çatiçmazliqlar, asaslandirilmiç takliflar va proqrama alavalar, yekun ekspert rayi ( rayda birmanali olaraq bildirilir ki, yenilik taklif edilan variantda tatbiq edila bilar, yoxsa bütün nöqsanlar va sahvlar bir daha yenidan i§lanilmalidir). Tahsil müassisasinin innovasiya faaliyyati proqrami müayyanla§dikdan va asas gözlanilan naticalar proqnozlaçdirildiqdan sonra müassisanin rahbarlari ta§abbüs qrupu ila birga maqsadli kompleks proqram hazirlaya bilar. Bu proqram taçkilati tadbirlardan va innovasiyalarin reallaçdirilmasi marhalalarindan ibarat olacaqdir
1. A.Mehrabov. Müasir tahsilin konseptual problemlari Baki 2010
2. Георгий Илъин: Инновации в образовании. Учебное пособие. 2015
3. Ä.Nazarov " Müasir talim texnoiogiyalari" Baki 2012
4. www.lib.bbu.edu.az/read.php?item type=lecture&file type=pdf&file=30
5. Azarbaycan müallimi qazeti, 31 yanvar 2014
9D9BIYYAT
