CC BY
0ДК 37.013
ALi МЭКТЭВ SiSTEMiNiN MUASiR iNKl§AF TENDENSiYALARI
QULiYEV 9DAL9T FiRiDUN OGLU
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti ba§ muallimi
ASLANOVA LAL9 EL0N QIZI
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin muallimi Az-1000, Baki,U.Hacibayov ku9.68
Annotasiya: Tahsilin inki§afi naticasinda formala§mi§ insan potensiali, ba§qa sozla, insan kapitali olkalarin iqtisadi va sosial rifahinin artirilmasinda gox ahamiyyatli yer tutur. insanlarin yetarli bilik va bacariqlar alda edarak camiyyatda ozuna yer tapmasinda tahsil, xususila da ali tahsil an muhum vasitalardan biridir. Ali tahsil formala§mi§ insan kapitalini camiyyata taqdim etmakla, sosial rifahi artirmaqla yana§i, insanlarin alda etdiyi galir saviyyasini yuksaldarak fardi rifahi da tamin edir. Mahz ali tahsilin camiyyata va fardlara qazandirdigi bu faydalar sababindandir ki, dunyada ona talab suratla artmaqda davam edir.
inkiwf etmakda olan olkalarda ali tahsila olan talabin suratla artmasi camiyyatin va dovlatin bu sahaya olan diqqatinin da yuksalmasi ila naticalanmi§dir. Bir gox olkalarda yayeni ali tahsil qurumlari yaradilir, ya movcud ali tahsil qurumlarininpotensiali artirilir, ya da ali tahsil qurumlari §abakasinin optimalla§dirilmasi hayata kegirilir.
Agar sozlw.faaliyyat, elm ,ali tahsil, tafakkur, muasir
Muasir camiyyatda tahsil insan faaliyyatinin muhum sahalarindan birina 9evrilmi§dir. Sosial tahsilin rolu: sistemin inki§afindan va insan inki§afi perspektivlarinda onun faaliyyatinin samaraliliyindan asilidir. Ali tahsil camiyyatin sosial-iqtisadi inki§afinin asas va aparici amillarindan biri hesab olunur. £unki muasir camiyyatin an muhum dayari va asas kapitali yeni biliklar axtarib manimsamayi, sarbast qararlar qabul etmayi bacaran insandir.
20-ci asrin ikinci yarisinda dunyada ba§ veran elmi va texniki inqilab ba§ariyyatin sanaye sivilizasiyasindan postindustrial sivilizasiyaya ke9idina sabab oldu. Tahsil insan camiyyatinin hayat va faaliyyatinin butun sahalarina tasir etdi.
Tahsilin sosial statusunun muasir inqilabi inki§afi a§agidaki xususiyyatlarla xarakteriza olunur
[1]:
• elmlarin inteqrativ proseslarla birlikda differensialla§dirilmasi, elmi biliklarin sintezi, murakkabliyi, tadqiqat metodlarinin bir regiondan digarina oturulmasi
• geni§ tatbiq olunduqca elmlarin riyazi va statistik tahlili usullari daha da daqiqla§ir;
• elmi ideyanin meydana 9ixmasi ila onun hayata ke9irilmasi arasindaki bo§luq aradan qaldirilir;
• dovlat planla§dirma va tanzimlama obyekti kimi elmi nailiyyatlar kollektiv faaliyyatin naticasi olur;
• obyektlarin vahid oyranilmasi naticasinda sintetik tafakkurun formala§masi ba§ verir.
Muasir elmin bu xususiyyatlari, elmin asas prinsiplari tadqiqati ba§a du§maya komak edan
inteqrasiya va sistem yana§masina 9evrilir. Muasir tahsilin bu kimi inki§af numunalari va perspektivlari elmi-texniki inqilabin asas halqasinin alt sistemlarindandir. Bu yana§ma tahsilin 9oxol9ulu vahdatini, onun u9 komponentinin eyni vaxtda balansla§dirilmi§ faaliyyat gostarmasini nazarda tutur: talim, tahsil, fardin yaradici inki§afi, onlarin qar§iliqli alaqasi va qar§iliqli asililigi.
Natica etibari ila muasir tahsil har kasin tadqiqat obyektina 9evrildiyi yeni metodologiya, camiyyat va insanlarla qar§iliqli alaqada tahsil sisteminin alaqalarini inki§af etdirmalidir.
Perspektivli tahsil sisteminin yaradilmasi u9un:
Universitetlarin asas tamal prinsiplari kimi innovasiya strukturlari a§agidakilari qeyd edilmalidir [2]:
— fanlararasi, problemasasli va layihayönümlü texnologiyalardan istifada etmakla innovativ tahsilin inki§afi;
— elmi asaslara söykanan mütaxassislar hazirligi sisteminin yaradilmasi, bacariqli talabalarin raqabatli se9imi, fundamental tahsilin rolunun güclandirilmasi, universitet va sanaye ta§kilatlarinin tadris prosesina maksimum inteqrasiyasi;
— elmi tadris va innovativ faaliyyatin inteqrasiyasi universitetlar ila elmi tadqiqat institutlari arasinda qar§iliqli alaqanin qurulmasi, habela elm va texnikanin inki§afinin prioritet istiqamatlari üzra birga layihalarin hayata ke9irilmasi, birga tahsil va elm markazlarinin yaradilmasi maqsadila onlarin elmi-texniki bazasinin va maliyya resurslarinin möhkamlandirilmasi;
— universitetla xarici mühit, ki9ik va iri istehsal müassisalar va transmilli §irkatlar, fondlar va ictimai ta§kilatlar arasinda qar§iliqli alaqanin inki§afi;
-xarici mühitdaki dayi§ikliklara uygunla§maq va universitetin raqabatli daxili mühitini yaratmaq ü9ün kifayat qadar imkanlara malik olan zaruri va kollektiv asas ideyalar toplusu kimi ba§a dü§ülan universitetin korporativ madaniyyatinin formala§dirilmasi ;
— universitetin idaraetma sisteminin takmilla§dirilmasi, bunun ü9ün universitetin rahbarlari va i§9ilari tarafindan qabul edilan.missiyani daqiq formala§dirmaq lazimdir,
Müasir dövr raqamsal texnologiyalarin inki§afi, qloballa§ma proseslari, informasiya ila i§lama üsullari ila avvalki dövrlardan farqlanir.Bu,universitetlarin va onlarin alatlarinin transformasiyasina tasir göstarir ki, bu da müxtalif nasillarin universitetlarinin ke9idi zaruratina sabab olur.
Analitik raqamsal tatbiqlarin va dördüncü sanaye inqilabinin artan raqabat qabliyyatinin tamin edilmasi ,"kiber - fiziki sistemlarin "istehsal prosesina inteqrasiyasi ü9ün yeni nasil universitetlarin formala§dirilmasi müayyan bir perspektivdir.
2025-ci ila qadar tahsil sisteminda sari§talarin davamli inki§afi ,amak bazarinin talab etdiyi bacariq va sari§talarin ömürboyu takmilla§dirilmasi talabalarin funksional savadliliginin va texniki yaradiciliginin inki§afi istiqamatinda asasli dayi§ikliklar olacaq. Ali tahsil müassisalarinda elmi-texniki i§larinin hayata ke9irilmasi va ixraci ü9ün innovativ infrastruktur qurulacaq, tahsil, tadqiqat va biznes mühiti inteqrasiyasi ba§ tutacaqdir.
21-ci asrda ba§ariyyatin mövcudlugu §araiti tacili olaraq inki§af ü9ün strateji resurslar kimi bilik va informasiyadan geni§ miqyasda istifadaya asaslanan camiyyatin yeni inki§afi strategiyasina, habela asas resurslar kimi perspektivli yüksak samarali texnologiyalara ke9idi talab edir. Mahz buna göra da son illarda qlobal elmi ictimaiyyat artimi getdikca daha aydin §akilda dark etmaya ba§layib sivilizasiyanin galacak inki§afi prosesinda tahsilin rolu artib.
Müasir universitet faal §akilda innovasiyalar yaradir va öz faaliyyatinda bu innovasiyalardan istifada edir. O, problemyönümlü talim texnologiyalarindan istifada etmakla innovativ tahsilin inki§afina, akademik tahsilin va biliklarin an perspektivli sahalarinda elmi tadqiqatlarin inteqrasiyasi asasinda mütaxassislarin takmilla§masinin hayata ke9irilmasina, fundamental va innovativ tadqiqatlarin inki§afinin stimulla§dirilmasina yönalib. Faaliyyat, innovativ madaniyyatin va daxili raqabat mühitinin formala§dirilmasina istiqamatlanib.. Yuxarida göstarilan maqsadlarla alaqadar olaraq innovativ tahsil a§agidaki vazifalarda aks oluna bilar [3]:
— yüksak intellektual, §axsi va manavi saviyyanin tamin edilmasi;
—elmi tadqiqat vardi§larina yiyalanmasina §araitin yaradilmasi va uygun dü§ünca tarzinin inki§af etdirilmasina;
— sosial-iqtisadi sahada innovasiya metodologiyasina yiyalanma va pe§akar sahalarin yaradilmasi.
ögar birinci maqsada nail olmaq humanitar, ümumi elmi va tabiat fanlar blokunun öyranilmasi prosesinda mümkün olarsa, bu cür vasitalardan istifada asasinda müstaqil bacariqlarin inki§afina kömak edan tahsil texnologiyalari dü§ünmak, yaradici problemin halli metodologiyasina yiyalanmak, sonra ikinci maqsad(elmi tadqiqat metodologiyasinin mahiyyatinin dark edilmasi) prosesinda alda edilir
fundamental ümumi pe§a nazari fanlarini öyranmak.
innovativ tafakkürün inki§afina galinca, burada maqsad xüsusi pe§a fanlarinin öyranilmasi
zamani hayata ke?irilir, lakin asas maqam ondan ibaratdir ki,innovativ tahsilin faaliyyati insan amili
ila baglidir.
ÖDÖBiYYAT
1. M.ismixanov,H.Bayramov,S.Valiyeva "Ali maktab pedaqogikasi",Baki 2019
2. Педагогика и психология высшей школы: учеб. пособие / отв. ред. М. В. Буланова-Топоркова. — Ростов н/Д: Феникс, 2002. — 544 с.
3. Панькова, Н. М. Миссия университета в современных концепциях высшего университетского образования / Н. М. Панькова // Известия Томского политехнического университета. — 2008. — Т. 312, № 6. — С. 185-189.
4. Глухов, В. В. Классификация университетов по факторам воздействия на национальную экономику / В. В. Глухов, Н. О. Васецкая // Актуальные проблемы экономики и менеджмента. — 2017. — № 4 (16). — С. 40-47.
5. F.Rüstamov,T.Dada§ova"Ali maktab pedaqogikasi", 2007
