CC BY
15AKTYORNING OVOZ APPARATI VA OVOZ QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USLUBLARI
M.Qurbonov
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada aktyorning ovoz apparati va ovoz qobiliyatlarini rivojlantirish uslublari, aktyorning haqiqiy so'z san'atini egallash, uning qadr-qimmatini oshirish, fikrni aniq ifodalash, so'zning tub ma'nosini, mohiyatini topish, aniqlash, ijro etish orqali tomoshabinga yetkazib berish masalalari haqida hikoya qilinadi.
Kalit so'zlar: aktyor, ovoz, taqlid, matn, registr, talaffuz, ifoda, xarakter, ritm
METHODS OF DEVELOPMENT OF ACTOR'S VOICE APPARATUS AND
VOICE SKILLS
M.Kurbanov
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture
Abstract: In this article, methods of developing the actor's voice apparatus and voice skills, mastering the actor's real art of words, increasing his value, clearly expressing thoughts, finding the root meaning and essence of the word, identifying it, and performing it will be presented to the audience. delivery issues are discussed.
Keywords: actor, voice, imitation, text, register, pronunciation, expression, character, rhythm
Ma'lumki, sahna nutqi fanini mustahkam egallash aktyorlik san'atida muhim o'rin tutadi. Aktyor sahna nutqi texnikasi va badiiy o'qishning sirasrorlarini qay darajada o'zlashtirganligi, uning so'z ustida ishlash jarayonida bilinadi. Ma'lumki, sahna nutqi texnikasida asosan aktyorning artikulyatsiya, diksiya va nafasi qolaversa, uning ovozi, talaffuzi ustida muntazam ish olib boriladi. Haqiqiy so'z san'atini egallash, uning qadr-qimmatini oshirish, fikrni aniq ifodalash, so'zning tub ma'nosini, mohiyatini topish (aniqlash), ijro etish orqali tomoshabinga yetkazib berish alohida texnik jarayonlar orqali yuzaga chiqadi. Bu adabiy matn ustida ishlash jarayonidir. Ovoz apparatini ongli va sog'lom ishlatishdan tashqari, uning imkoniyatlarini oshirishning ikki yo'li mavjuddir: A) Aktyor o'zining ovoz qobiliyatlarini g'ayritabiiy tarzda tasavvur qilishni o'rganishi lozim, bu esa tabiiy ma'no va mexanik shovqinga taqlid qilishdan iborat. Masalan, uvning tushishi, toshlarning urilishi, qushlarning sayrashi, motorning gurillashi; Dastlab, bu tovushlar
ishlatiladi, so'ngra ularni nutq matniga birlashtirib, o'ziga xos ovozlar qorishuvi paydo bo'ladi. B) Aktyor o'ziga tabiatan berilmagan yuqori, quyi yoki normal registrda gapirish qobiliyatini rivojlantirib borishi kerak. Bu uslubiy yo'nalishdan foydalanib, siz uchun noodatiy bo'lgan registrga ovozni pasaytirish degani emas, kerakli vaziyatlarda sun'iy ravishda registrni boshqaring, lekin sun'iylikni yashirmaslik kerak. Ayollar, bolalar, qariyalar va boshqalarning ovoziga taqlid qilishning yana bir usuli bor. Ammo aktyor hech qachon o'zini "erkaklar ovozi" ga erishish uchun o'zining tabiiy registrini pastga tushiraman deb uslubiy majburlamasligi lozim. Ushbu urinish judayam zararli bo'lib, tomoqdagi yallig'lanish jarayonlariga va xatto tomoqdagi asab kasalliklariga sabab bo'lishi mumkin. Agar aktyor o'zini qiynoqqa solish orqali bartaraf etilmaydigan ovozdagi kichik nuqsonlarga duchor bo'lsa, u o'z rolini bajarish uchun turli yo'llar bilan muammoni yechimini topishi kerak. Yaxshi so'zlashuv qoidalarining asosi shundaki, unlilar nafas bilan cho'ziladi va undoshlar cho'zilmaydi: "shu bilan birgalikda tovushni ajratib qo'ymaslik kerak". Ko'pincha, so'zni bir butun sifatida talaffuz qilish o'rniga, aktyor uni tovushlarga qarab ajratib qo'yadi. Go'yoki kitobdan yodlanadigan chet tilidagi so'zlar kabi. Yozma va og'zaki so'zlar orasida aniq farqlar bor. Talaffuzimiz esa ifoda vositasidir. Hayotda mavjud bo'lgan har xil uslublar sahnada o'z ifodasini topishi kerak. Bitta turdagi talaffuz bilan cheklanish zerikarli hisoblanadi. Aktyor bitta ko'ylakni kiyishga majbur bo'lganidyek, ixtiyorida bir xil talaffuz vositasidan foydalanishni anglatadi. Hayotda bo'lgani kabi, talaffuz bir turdan iborat emas. U aktyorning yoshi, sog'ligi, tabiati, ruhiy holatiga qarab cheksizdir. Shuning uchun teatrdagi aktyorlarning har birining o'ziga xos talaffuz shakli bo'ladi. Aktyor ijro etayotgan rolidan kelib chiqib, personajning ichki va ruhiy holatlardagi talaffuz turini qo'llashi kerak. Bundan tashqari, nafas olish ritmini o'zgarishini ham hisobga olish kerak. Umuman olganda sahnada personajga xos bo'lgan fonda aniq talaffuz ifoda qilish muhim ahamiyatga ega. Bu ayrim aktyorlarning o'ziga mos bo'lgan qolipdan chiqib, rolga xos xususiyatda ishlashiga sabab bo'ladi. Talaffuzning har xil turlarini asos qilib olgan holda, biz kundalik hayotimizda shaxsning aqliy va psixologik xususiyatlarini kuzatamiz. Aktyorga xarakter, parodiya va rolni talqin qilishda boshqa sun'iy talaffuzlarga intilish yordam beradi. Har bir rol alohida talaffuzning boshqa turini topish zaruratini tug'diradi. Xatto bitta personaj ustida ishlaganda ham, vaziyat va holatlardan kelib chiqib, talaffuz o'zgarishi natijasida paydo bo'ladigan imkoniyatlardan oxirigacha foydalanish lozim. Quyidagi keltirilgan mashqlarga e'tibor qaratamiz:
A) Tanishlaringizning talaffuzini parodiya qilish
B) Talaffuz orqali tilanchi, boy, o'jar, janjalkash, dangasa kabi turli xil xarakterlarni portretini tasvirlang.
D) Talaffuz yordamida, tishlarning yo'qligi, zaif, sog'lom, xotirjam, asabiy va shu kabi boshqa xarakterlarni psixofizik xususiyatlarini aniqlab ko'ring. Bunda undoshlarga urg'u berish noto'g'ri yo'nalish hisoblanadi. Urg'u unlilarga tushishi kerak bo'ladi. Undoshlarga urg'u berish yopiq holda bo'ladi. Undoshni talaffuzda ajratish zarur bo'lsa urg'uni unli tovushga ham berish kerak. Har bir gap tomoqni yopilib qolishidan saqlash uchun uzoq nafas to'lqinida aytilishi kerak. Faqat pichirlaganimizda urg'u undoshga tushadi va bu vaziyatda kuchlanish yuz beradi. Talaffuz mashqlari spektaklda ishlatiladigan matn bilan bajarilmasligi kerak. Sababi shundaki, spektakl namoyishida matnni uzatishdagi buzilishdan saqlanishdan iborat. Mashg'ulotning eng yaxshisi kundalik hayotda amalga oshiriladi. Aktyor ishlashi kerak bo'lmagan muhitda ham o'zining talaffuziga doimo e'tibor berish kerak. Talaffuz uchun yana bir samarali mashq bu kitobni qayta-qayta ovoz chiqarib o'qishdir. Har safar o'qish tezligi unlilarni qisqartirmagan holda tezlashib boraveradi. Ritm nazorati mashqlari metronom yordamida bajarilishi mumkin. She'rning oxirgi satri yoki nasrdagi so'zning oxiriga qadar ma'lum bir ritm, bir xil tezlik saqlab turilishi kerak. Aktyor juda baland ovozda qichqirishi yoki talaffuz qilishi zarur bo'lgan vaziyatda, kuchaytirishga imkon beruvchi zaxirani qoldirishi kerak. Aks holda, ovozni siqiqligi sezilib qoladi. Aktyor o'z rolini ovoz chiqarib o'rganmasligi kerak. Bu mexanik ravishdagi ijroga olib keladi. Shuningdek, aktyor kundalik hayotda o'z rolini masxara qilib qaytarmasligi yoki spektakldagi butaforlar bilan ortiqcha hurmatsizlik bilan munosabatda bo'lmasligi lozim. Repetitsiya jarayonida aktyor xonaning akustik holati haqida xabardor bo'lib, o'z imkoniyatlarini shunga moslashtirishi kerak. (Aks-sado) Rol ustida ishlashda ham foyda beradi. (Pauzalar) To'xtalish(pauzalar)larni qayta-qayta ishlatishdan ehtiyot bo'lish kerak. Ifoda vositasi sifatida pauza qilish quyidagi maqsadlarda ma'qul bo'ladi:
A) Faqatgina mazmunan to'g'ri kelsagina pauza saqlash; B) badiiy yuki bo'lmagan va rolni qurilishiga yordam bermagan to'xtalishlarni ishlatmagan ma'qul (aktyorning tabiiy tuyg'usini charchoq ko'rinishga olib keladi)
D) Har doim qisqa va to'g'ri bo'lgan nafas olishdagi to'xtalishlar vaqtini kamaytirish. Ularni mantiqiy to'xtalishlar bilan birlashtirish tavsiya etiladi.
E) Intervalda yuzaga keladigan "sun'iy" yoki "yolg'on" pauzalarga yo'l qo'yiladi. Interval ostida bir ovozdan boshqa bir ovozga o'tish ko'zda tutilgan vaziyatda, aktyor uzun intervaldan anchagina murakkab bo'lgan qisqa intervaldan foydalanishni o'rganishi kerak. Xatolardan foydalanish Aktyor rolt qurishda yuzaga kyelgan har qanday xatolarni tyezkorlik bilan to'g'rilay bilishi kerak.(talaffuzmi yoki harakatmi). To'xtalishlar yoki parchani tiklash jarayonida, xatolarni yaxshi ta'sir sifatida qo'llashni davom ettirishi kerak. Misol uchun, agar aktyor so'zni noto'g'ri gapirib yuborsa, uni tuzatmaslik kerak, aksincha, tomoshabin bu rolni ta'siri deb
tushunishi uchun boshqa joylarda o'sha so'z talaffuzini takrorlash lozim. Bu usul, tabiiy ravishda, ryeflekslarni, shuningdek, improvizatsiya qobiliyatini talab qiladi.
Shye'riyat va nasrning o'rtasida hech qanday farq yo'q. Ikkala holatda ham savol ritm, kesishuv va mantiqiy urg'udadir. Nasrda ritm ochiq va yetarlicha bo'lingan. Matnning ritm xususiyatlarini his qilishingiz kerak. Yaxshi aktyor xatto telefon raqamlar ro'yxati daftarini ham o'qiydi. Ritm bir xil yoki o'zgarmas muhim jarayon. Tasodifiy o'zgarish emas. Ijrochi matnda turli xil mantiqiy urg'ular aniqlangandan keyingina ularni e'tiborda tutib ritm bo'yicha ishlashi kerak. Shunga qaramay, xatto nasrda ham, rasmiy mantiq uchun yoki ritmga yetishish uchun uni tezlatish mumkin emas. Matndagi kabi so'zni faqat ma'noni buzmagan holda almashtirsa bo'ladi. Matn ritmi uzilib qolmasligi va mantiqiy urg'u to'xtalishlar orqali kuchaytirilishi mumkin emas. Mantiqiy urg'ularni ajratish taklif qilinmaydi. Aniq ritmik oqimning avj nuqtasi bir nafasda va tovush to'lqinida bo'ladi. Ko'pincha mantiqiy urg'u ikki xil so'zga tushadi. O'sha gapning birbiridan ajralgan so'zlariga ham tushishi mumkin. O'yinda so'zga mohirlik qobiliyati muhim va zarurdir. Gap hissiy va mantiqiy yaxlit bo'linmas bo'lib, bir nafas olishdagi ohang to'lqinlarida ishlab chiqariladi. Mantiqiy urg'u yoki urg'u - jamlangan bir bo'ron to'plamidir. Gap bo'lingan yoki kesilgan bo'lsa, asosiy ma'noni saqlagan holda, urg'uning unlilari qisqartiriladi va asta cho'ziladi. Nasrda ham gap bir nafas to'lqinida aytiladigan yaxlit mantiqiy his deb qaralishi kerak. Shuningdek, gap bir necha qatordan iborat bo'lishi mumkin (bir yarim, ikki yoki ko'proq). Bu vaziyatda har bir qator ritmi bir xillik uchun vositalarsiz aniqlanishi kerak. Har bir qatorda ritmni saqlab qolish uchun ko'p yo'llar mavjud. Qatorlar orasidagi to'xtalish va ohang urg'ulari orqali yoki qatorning o'rtalarida vergul, oxirida nuqta qo'yish mumkin. Ijro qilish nuqtai nazaridan kelib chiqib, "ohang o'zgarishi" sodir bo'ladi va nihoyat, so'zga boshqa mantiqiy urg'u tushadi. Nasrda ham nazmda ham zarur bo'lgan nafas to'xtalishi mavjuddir. Ular bir-biriga yonma-yon kyelmasligi shart yoki nafas olmay davom ettirish kerak. Agar boshqa tomondan qaralsa, ular bir-biridan juda uzoq bo'lganda aktyor qolgan havoni siqishdan qo'rqadi, shunda tomoq yopilib qoladi. Badiiy ta'sirga erishmoqchi bo'lsangiz, qoidalardan chetlashmasdan, qoidabuzarliklarni e'tiborsiz qoldirib qo'yishingiz kerak. Boshqa shunga o'xshash rasmiy elemyentlardan ham foydalanish mumkin:
A) Gapda ritmni tezlashtirish yoki sekinlashtirish;
B) Ritmning to'satdan o'zgarishi;
D) Gapda mantiqiy urg'uni bildiradigan so'zdan oldin nafas chiqarish;
E) Odatda gap davomida nafas olmaydigan joylarda mantiqsiz nafas olish. Har bir aktyor, xatto texnik yaxshi tayyorlangani ham, bir necha yillar o'tgach, ma'lum bir ovoz inqirozidan o'tadi. Bu texnik vositalarning yangi moslashuvidan keyin ishning jismoniy madaniyatini o'zgartiradigan yosh va fikrlarga bog'liq. Inqirozdan
qochishni istagan aktyor vaqti-vaqti bilan rezonatorlarni qanday qilib nafas olish, qanday talaffuz qilish va undan foydalanishni o'rganishga qayta kirishishi kerak. Ya'ni ovozini qaytadan ochishi kerak. Demak, aktyor o'z nutqi, ovozi ustida tinimsiz ishlab borishi maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jumanov I. Sahna nutqi - T., "Abu matbuot-konsalt" MCHJ nashriyoti -2015.
2. Boltaboeva U. M. Sahna nutqi - o'quv qo'llanma Toshkent, "Innovasion ziyo"-2019.
4. Boltaboeva U. M. Sahna nutqi - o'quv qo'llanma Toshkent, "Innovasion ziyo"-2021.
5. K.S.Stanislavskiy. "Aktyorning o'z ustida ishlashi". T.Xo'jayev tarjimasi. S.Muhamedov muharrirligida. O'quv qo'llanma -T., 2010.
