CC BY
0АКТЕРЛ1К 0НЕР СТУДЕНТТЕР1НДЕ ЭН АЙТУДЫ КЭС1БИ ДАЯРЛАУ ПРОЦЕС1НДЕ К0РКЕМД1К ДАГДЫЛАРДЫ ЦАЛЫПТАСТЫРУ
КЫРКЫНБЕКОВА САЛТАНАТ
ага окытушы.,
^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур^ университет TYPKicTaH, ^азакстан Республикасы
ЦОНЫСБАЙ Н¥РСЕЗ1М
6В02123 - Актерлык енер мамандыгыныц 1 курс cтудентi
Аннотация: Адам баласыныц мэдени даму кезецгне жацару, гздену вте цажет жэне ол цогамдыц вм1рдщ барлыц саласына эсерт тиг1зед1 Бшм берудщ заманауи даму кезецгнде жогаргы бглгм орнын 6imipemiH маманга талап кушейтшп, ол маманныц жеке басыныц бшмте, взгндгк мэнергне квп квц1л бвлгнедг. Бул децгейге жету Yшiн студенттердщ теориялыц жэне гылыми-эд1стемел1к нег1з1, дайындыгы вте цажет. Себеб1 маманныц жогаргы бшм децгеш, творчестволыц ойлары, цайталанбас эрекеттер1 нег1зг1 фактор болып саналады. Бул мацаланыц квтерт отырган нег1зг1 мэселесг, ол цазгргг цогамга вз мамандыгын жетгк бглетгн, жан-тэнгмен сол мамандыцца бершген, гуманитарлыц жэне творчестволыц б1л1м берудг гске асыра алатын маманныц керектш... Маманойлану жэне 1ске асыру тэсыдерт толыц б1лу1 керек, гуманитарлыц мэдениетт1 сацтау жэне дамыту, вз1н1ц кэстт1к саласында цайталанбас, взгеше тулга болуы тшс.
Ктт свздер: педагог-вокалист, квркемдт дагдылар, вокалдыц внер, вокалистщ кэс1би дайындыгы, педагогикалыц процест1 жет1лд1ру.
Kipicne: Мэдениет пен енер саласындагы кaзiргi жагдайды зерттеу барысында шыгармашылык университета сэта бтрген, айтарлыктай интеллект пен кец 6rniMi бар талантты актер эрдайым кэаби кызметке дайын бола бермейпш атап етшдь Жас маман Yшiн езш - e3i жYзеге асыру жэне езш - e3i актуализациялау проблемасы бYгiнде жеке музыкалык-шыгармашылык элеуеттщ айкындылыгымен гана емес, сонымен катар бэсекеге кабшета ецбек нарыгында туру, езшш кэciби жарамдылыгын дэлелдеу, шыгармашылык жэне шыгармашылык кызметте пайдалы жэне мацызды болу кабшетсмен байланысты. Муныц бэрi болашак aктер-вокaлиcтердi даярлау процеciне жаца тэciлдердi эзiрлеу кaжеттiгiн кeрcетедi. "Актерлык енер" мамандыгыныц cтуденттерiн окыту олардыц кeркемдiк эн айту дагдыларын жэне театр енершш элементтерiн игеруге багытталган, бул олардыц шыгармашылык мамандар ретшде калыптасу процесшде айтарлыктай оц рел аткарады. Тшсшше, болашак вокалист-орындаушыларда кэciби калыптасу процесшде сешмаздштщ, жетшмегендштш ойдан шыгарылган терю психофизиологиялык доминанттары жогалады, шабыт ^йш игеру кaбiлеттерi, керермендер аудиториясына эсер ету дагдылары дамиды, енерге туракты кызыгушылыкты колдайды, жеке жэне керкемдш-шыгармашылык кезкарастарды аныктау жэне керсету кaбiлеттерi белcендiрiледi, логикалык жэне шыгармашылык дагдылар калыптасады. Эмоционaлды-бейнелi ойлау, ауызша жэне вербалды емес ойды бiлдiру, болашак вокалдык - орындаушылык кызметте cезiмтaлдыктыц, эмпатияныц эмоционалды саласын дамыту процеcтерi ынталандырылады.
Осыган байланысты, жогарыда айтылгандар аясында болашак урпакты тэрбиелеудегi енердш рeлiн кYшейту, осы максатты жYзеге асыру Yшiн кeркемдiк окыту мен тэрбиелеудш эртYрлi формаларын, эдicтерi мен куралдарын тарту аныкталады. Бул мэселе Н.А. Бердяева, И. А. Ильина, Б. С. Соловьев, П. А. Флоренский, К. С. Станиславский жYЙеci сиякты эр тYрлi зерттеушi - философтар мен ойшылдардыц ецбектершде театр енершдеп aктерлiк - сахналык дагдылардыц, кeркемдiк жеке кершютердш негiзi ретшде карастырылды; театр кызметшш
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ерекшелЫ, режиссер мен актердщ кэаби дайындыгы Е.Б. Вахтангов, А. А. Гончаров, П. М. Ершов, Ю. А. Завадский, В. Э. Мейерхольд, А. С. Макаренко, В. И. Немирович-Данченко, А. В. Эфрос жэне баскалардыц ецбектершде усынылган.
Бул макаланыц негiзгi идеясы эншi - орындаушыныц осындай мацызды касиет болып табылатын кeркемдiк эн айту дагдыларын калыптастыру процесiн негiздеу жэне сынактан eткiзу болып табылады, онсыз вокалдык енер адамныц куаныш, бакыт, мактаныш, ашу, эмпатия сезiмдерiн оята алатын жэне кeрермендердi рухани байыта алмайтын шынайы енер болмайды. "Эн айтудьщ кeркемдiк дагдылары" кубылысыныц e3i шешiмнiц екi жакты багытын бiрiктiредi. Бiр жагынан, кажеттi кубылысты угымдар тiзбегiн зерттеу (ыдырату) аркылы аныктау: "эртсспк" -"дагдылар" - "эн айту" оныц жеке элеуетшщ мазмунды непзш ашады, екiншi жагынан, кeркемдiк - орындаушылык кызмет процесiнде оныц калыптасуыныц Fылыми-эдiстемелiк доминантын цементтейдi. Сонымен, "^р^мд^" угымы кeп перспективалы жэне ^п eлшемдi, жэне оныц эволюциясыныц эр сатысында оныц семантикалык тужырымдамалык мазмунын каныктыру процесi жYредi, ол казiрri заманFы eзектi тенденциялармен, сипаттамалармен жэне талаптармен толыктырылады. "Кeркемдiк" уFымы казiрri заманFы гуманитарлык Fылымдардыц кешенi Yшiн барFан сайын тартымды бола тYсуде, eйткенi бYкiл элеуметтiк eмiрдiц эстетикасы кeркемдiк кeрiнiстер ретiнде аныкталFан мшез-кулык пен iс-эрекеттiц таралуын камтиды. Бул ерекшелш eткен дэуiрлермен салыстырFанда, ^ркемдш коFам элитасы eкiлдерiнiц (театр, элиталык eмiрi, жылтыратылFан KOлeнер) eмiр сYPуiнiц тар шекарасынан шыкпаFан кезде байкалады.
Бiздiц ойымызша, эртiстiк - эншьорындаушыныц калыптасуы, сiцiрiлуi жэне дамуы кажет мацызды касиетi, eйткенi онсыз вокалдык eнер адами сезiмдердiц, эмпатияныц тутас гаммасын эмоционалды децгейде тудыра алатын, кeрермендердi рухани байыту процесiне колайлы шынайы eнер болмайды. ЖоFарыда айтылFандай, студенттердiц даму мотивациясыныц тeмен децгей жэне олардыц академиялык вокалды эн айтудыц мэдени дэстYрiнiц есту тэж1рибесшщ болмауы жаца тиiмдi вокалдык - педагогикалык технологияларды эзiрлеудi, "Вокал"пэнiнде ^ркемдш даFдыларды дамытуды талап етедi. ЖоFарыда айтылFандардыц барлыFы еуропалык академиялык вокалдык дэстурде кабылданFан эн айту эстетикасыныц талаптарын, эн айту тоныныц сапасын айкындау мэселелерiн белсендiредi. Сондыктан, эрине, вокалдык eнерде "дыбыс" пен "эн айтудыц ^ркемдш эстетикасы" арасында айырмашылыктар бар. Бул сэт педагогикалык баFалаудыц мотиваторы ретiнде кызмет етедi, ол "вокалдык (дурыс) эн айтудыц ^ркемдш даFдыларын" калыптастырудыц сахналанFан процестерiн белгшейтш жэне сипаттайтын кeрсеткiштер жYЙесi аркылы жYзеге асырылуы керек.
Нег1зг1 бел1м: ТулFаныц музыкалык-шыFармашылык даму мэселелерi e™^ жэне казiргi Fалымдардыц зерттеулерiнде усыны1етан, олардыц iшiнде: Б. М. Теплов, Т. И. Бакланова, Б. М. Бекмухамедов жэне т. б. музыкалык-педагогикалык бшм беру саласына катысты бул такырып О. А. Апраксина, д. Б. Кабалевский, Э. Б. Абдуллин, Г. А. Гарипова, Л. С. Майковская, Р. Р. Джердималиева жэне т. б. Мысалы, Г. А. Гарипова "артистизм жалпы мэдени категория болып табылады жэне адам кызметшщ эртYрлi салаларына жатады: eмiр салты мен мiнез-кулыкка, eнердiц эртYрлi тYрлерiне, Fылыми кызметке. ...жеке тулFаныц еркш кeрiнуiне ыкпал ететiн жеке касиеттердщ бiртутас жYЙесi ретiнде. Осылайша, адам туета ретiнде eзiн кайтадан жасайды. Бул процесс тек идеяны Fана емес, сонымен бiрге осы идеяны жYзеге асыруды да камтиды, оныц жетютш дайындык жумысыныц терецдiгiне жэне жеке туетаныц калыптасуыныц жоFары децгешне байланысты". В.И. Загвязинскийдiц пiкiрiнше, кeркемдiк"...табысты карым-катынаска ыкпал етедi, кэсiби кызметке жацалык пен шыFармашылык элементiн экелед^ eмiрдi оныц кeптеген кeрiнiстерiнде оцтайландырады"[1, 160 б.]
Л. С. Майковскаяныц устанымы бiзге жакын, ол "эртютшт калыптастырудыц басты шарты - ^ркемдш iс - эрекет тэжiрибесiн педагогикалык уйымдастыру, онда студент карсы мэтшдерд^ бiлiмге кундылык катынасты, eзiн-eзi бакылау тэжiрибесiн куру кажеттiлiгiн
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
дамытуга ыкпал ететш керкемдш мэселелердi жобалауга жэне шешуге белсендi катысу куралы ретiнде кызмет мазмуныныц кайнар адзше айналады" деп санайды.. e3iH-e3i талдау, e3iH-e3i реттеу. Студенттердщ кeркемдiк дамуыныц нэтижесi белсендi киял, шыгармашылык ойлау, музыкалык кабшеттер сиякты кeркемдiк Дагдылар мен кабшеттердщ ауырлыгына тYрткi болады" [2]. Эрине, эртютштщ калыптасуы туетаныц психикалык процестершщ дамуына ыкпал етедi, eзiн - e3i кeрсету кабiлетiн дамытады, жогары еркiндiк дэрежесiн дамытады, эртiстiк e3rn^ стилiн дамытады, ец бастысы оны толыкканды вокалист-орындаушы етедi. Дамыган шеберлiк дагдыларыныц кeмегiмен болашак педагог-вокалист кэаби вокалдык кeркемдiк кызметте Yлкен биiктерге жете алады. Сондыктан отандык вокалдык эн мектебiндегi басты кузыреттердщ бiрi-жай орындаушыларды гана емес, тэуелаз эншiлердi, жан-жакты дамыган тулгаларды, шыгармашылык тулгаларды тэрбиелеу. Бул процестi дауыстык аппарат курылымыныц анатомиялык-физиологиялык ерекшелiктерiн жэне т. б. ескере отырып, ерлер мен эйелдер организмдершщ жеке ерекшелштерш ескере отырып жYргiзу кажет. Сондыктан, окытудыц кэсiби вокалдык-педагогикалык дэстYрi шецбершде академиялык сахналык практикамен катар (классикалык вокалдык музыкалык-репертуарлык мураны зерделеу, музыкалык концерттер мен опералык спектакльдерге катысу жэне т.б.) жYргiзiледi. Кeркемдiк белсендi кeркемдiк-ойлау кызметiмен жYзеге асырылады жэне жеке шыгармашылык эл - аукатты жандандыру, музыкалык-педагогикалык карым-катынас барысында туракты психо-эмоционалды оц тонус сиякты кэаби жэне жеке касиеттердi камтиды. Бул эмпатия мен рефлексияны, кeркемдiк ойлауды, мiнез-кулыктаFы импровизациялык стильдi кажет етедь Гуревич Л.Я. пiкiрiнше, "...эртют1к-бул реинкарнация кабшет Fана емес, жеке туетаныц еркiн кeрiнуiне ыкпал ететiн жеке касиеттердщ бiртутас жYЙесi". Майковская Л. С. "..лс-эрекеттщ эртiстiгi-музыка сабаFында ^ркемдш-коммуникативтiк кызметтi сэттi жYзеге асыруFа мYмкiндiк беретiн жалпыланFан ерекше кабшет ретiнде муFалiм-музыканттыц жеке басыныц ерекше сапасы" деп атап erri [3,181-185 б.].
Адамныц эртютш ойлардыц, эмпатияныц рецктерiмен байланысты бейнелi бiрлестiктерге негiзделгенiн атап eту мацызды. Шынайы кeркемдiк-бул адамныц бай шю элемiнiц кeрiнiсi, оныц шшде муFалiм-вокалист. Бiр жаFынан, бул кубылыс кэсiби кызметiне карамастан эр адамFа кажет эмбебап тэртiптiц ^п кырлы жэне кYрделi сапасы ретшде аныкталады. Екiншi жаFынан, бiркатар Fалымдар эртiстiк дегенiмiз - бул адамныц eзiн - eзi кeрсету еркшдшн, осы тужырымдаманыц кец маFынасында шыгармашылык еркiндiгiн, жеке кeрiнiстердiц байлыFын, проблемаларды кою мен шешудiц бейнелi жолын, киял ойыны, ракым, руханилык, шю еркiндiк сезiмiн камтамасыз ететiн касиет деп санайды, сырткы факторлар Fана емес - кимылдар, мимика, интонация. ^ркем тулFа Yнемi eзгерiп отыратын eмiр жаFдайларына оцай бейiмделедi, шыгармашылык жасампаздыкка, оны сындарлы жэне оптимиспк кабылдауFа баFытталFан. Кeркемдiк-бул проблемалык жаFдайлардан шыFудыц шыFармашылык тэсiлi.
Сондыктан казiргi заманFы кeркемдiк педагогикадаFы мацызды мшдет педагог-вокалистiц кэсiбилiгiнiц мацызды сапалы кeрсеткiшi ретiнде эн айтудыц адркемдш даFдыларын калыптастыру болып табылады. Айта кету керек, eнер eзiнiц мэш бойынша кeркемдiк коммуникацияFа, адамдар арасындаFы ерекше кeркемдiк формада, ерекше эмоционалды тYPде карым-катынаска баFытталFан жэне мундай карым-катынасты сактау Yшiн осы коммуникацияныц барлык катысушылары Yшiн кeркемдiк даFдыларды калыптастыру кажет. Осылайша, жоFарыда айты1етандардыц бэрiн ескере отырып, бiз тужырымдама деген KорытындыFа келемiз: шыгармашылыц тулгалыц дамудыц сапасын сипаттайтын "эртгстж" жасырын тYрде эн айтудыц квркемдж дагдыларын цалыптастырады жэне оныц вокалдыц -орындаушылыц цызметтде вз1н-вз1 табысты ЖYзеге асыруы Yшiн вте цажетт1 шарт болып табылады. "Эртютш" жэне "эн айту даFдылары" категорияларыныц интеграциялык сиш^ шыгармашылык процеске тшелей байланысты болFандыктан, бул бiздiц талдауымыздыц келесi пэш болады. Осы зерттеу аясында бiз вокалды - сахналык iс-эрекеттiц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
объективi аркылы жYзеге асырылатын эн айтудыц кeркемдiк дагдыларын калыптастыру процесiн карастырамыз.
Керкем мугал1м, кез-келген кeркемдiк дарынды тулга сиякты, бай киялымен, нэзiк тYЙсiгiмен, енертабыска саркылмайтын шыгармашылык киялымен ерекшеленедi, мунда талгампаз реакциялар стихиялык психикалык импульстармен киылысады, ал аудиторияга жYгiнудiц реттелген, мукият ойластырылган эдiстерi кYтпеген жерден педагогикалык импровизацияныц энергиясымен алмастырылады. Интерпретацияланган бейненi кайта карастыруга байланысты белгш бiр ойын жагдайларын бейнелеуге багытталган сахналык экспрессивтiлiк сиякты шеберлштщ мундай басым белгiсi де болашак вокалист муFалiмшц дэл, Yйлестiрiлген козFалыстарында бар, олар керкем идеяны кабылдауFа да, оны барлык колайлы эрекеттермен керсетуге де кабшетп. Сонымен, Л. А. Баренбойм орындаушы-музыкантты даярлау жYЙесiндегi кeркемдiк кабiлеттерiн дамытудаFы шыFармашылык киялдьщ мацыздылы^ын атап eтiп, "...егер суретшшщ киялы айкын жэне рельефтi болса, онда ол "маятник", шыгармашылык кумарлыктыц коздырFышы бола алады". Сонымен катар, автор керкем образды тек орындаушылар (вокалистер, музыканттар) Yшiн Fана емес, сонымен катар жазушылар, композиторлар, орындаушылар Yшiн де, тэуелсiз эншiлер, жан-жакты дамыFан тулFалар, шыFармашылык тулFалар Yшiн де елестету кажет екенiн атап керсетедг
Болашак педагог-вокалистщ кeркемдiк эн айту даFдыларын калыптастыру моделiн куру кажеттшп оныц езара байланысты компоненттер, критерийлер мен кeрсеткiштер жYЙесi ретшдеп курылымымен аныкталады, олардыц тутастыFы, олардыц Yйлесiмдi жумыс iстеуi педагог-вокалистiц кэаби-педагогикалык кызметiн жYзеге асырудыц тиiмдiлiк децгешн аныктайды. Айта кету керек, бершген модельдi куру, ец алдымен, вокалды-педагогикалык шындыкка, накты, кeркемдiк жэне шыгармашылык процестiц iшкi уйымдастырылуына катысты накты факторларды кебейту мYмкiндiктерiн пайдалануFа непзделген. Бул модельде болашак вокалистердi кэаби окытудыц мазмуны, эдiстерi, уйымдастырушылык формалары, бiлiмдердi, шеберлiктер мен шеберлiктердi игеру децгейлерi жэне оларды музыкалык-танымдык iс-эрекетте баскару курылымдык тYPде кершедь Сонымен катар, эншi -орындаушыларFа тэн модель курудыц кейбiр керкемдш-педагогикалык ерекшелiктерiн атап eтемiз.
Сонымен, ете эдш сурак туындайды: модель дегенiмiз не жэне бiздiц модель баска модельдерден калай ерекшеленедi? "Модель" сeзi латынныц "modulus" сeзiнен шыккан жэне аудармада "елшем, Yлгi" дегендi бiлдiретiнi белгiлi (Ефремова, 2000: 1209). "Модель" уFымы Fылымныц барлык салаларында колданылады жэне кептеген маFыналарFа ие. ^аз1рп уакытта муFалiмнен ез кызметiнiц тYпкiлiктi нэтижесi туралы накты Fылыми тYсiнiк талап ететiн бiлiм беру процесшщ тиiмдiлiгiмен байланысты педагогикалык мэселелердi шешу кажеттшп туындайды. Окыту жэне тэрбиелеу процестершщ сапалык жэне сандык сипаттамаларын арттыру турFысынан педагогикалык модельдеу эдiсi ец eзектi болып табылады. Жалпы, модельдеу куралдарды, формаларды, эдiстердi, курылымдык компоненттердi аныктауFа, сондай - ак олардыц езара байланысын жэне езара байланысын, педагогикалык мэселелердi шешудегi дэйектшгш, бiздiц жаFдайда болашак вокалист - муFалiмдердiц эншiлiк даFдыларын калыптастыруFа мYмкiндiк бередi. Педагогикалык зерттеулерге катысты бiзге педагогикалык процестi модельдеудiц Yш эдiсiн жасаFан Н.М. Борытконыц пiкiрi эсер етед^ олар оку процесiнде тиiмдi интеграцияланып, зерттелетiн мэселелердi шешудi камтамасыз етедi:
1) тэрбиеленушiнiц субъектiлiк кещстшнщ калыптасуы ретiнде зерттелетiн кубылыстыц (касиетшщ сапасыныц немесе кызметiнiц) калыптасу процесшщ модели
2) осы касиеттiц дамуыныц элеуметтiк-мэдени кецiстiгi ретiнде педагогикалык жаFдайлар жYЙесiнiц (немесе тэрбиеленушiнiц кызмет тYрлерiнiц жYЙесiнiц) моделi;
3) алдыцFы модельде кезделген тэрбиеленушшщ кызмет тYрлерiн (немесе педагогикалык жаFдайларды) уйымдастыру бойынша тэрбиешшщ педагогикалык кызметiнiц моделi. Бул со^ы модель-бул тэрбиелiк iс-эрекет кецiстiгiнiц немесе муFалiм мен тэрбиеленушiнiц педагогикалык езара эрекеттесушщ жобасы"[4].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Сонымен, С. И. Архангельский оку процесшщ моделi ретшде "...зерттелетш процестiц курылымы мен байланыстарын психикалык бейнелеудi" тYсiнедi. Бiлiм берудi талдауFа "педагогикалык жYЙе" уFымын тарту оны зерттеу Yшiн жYЙелi тэсiлдi колдануды бiлдiредi. Бул тэсш сырткы эсерлердiц эсерiн ескере отырып, кейбiр байланысты компоненттерден (шю байланыстардан) туратын кYPделi жYЙелердi зерттеуге мYмкiндiк бередi. Педагогикалык жYЙенiц моделi оныц курамдас бeлiктерiнiц барлык мYмкiн жэне мацызды байланыстарын ескере отырып, оку процесш тутас сипаттауы керек [5]. Сонымен катар, Н.Е. Кузьминаныц пшршше, педагогикалык процестi "...бес элементтен туратын жYЙе ретiнде..." елестетуге болады:
1) оку максаты (не уйрету керек);
2) оку акпаратыныц мазмуны (неш окыту керек);
3) окыту эдютер^ педагогикалык коммуникация куралдары (калай окыту керек).
^аз1рп жаFдайда болашак педагог-вокалистердщ кeркемдiк эн айту даFдыларын
калыптастыру процес негiзiнен классикалык вокалдык мектептердщ кeптеген жылдар бойы калыптаскан эдiстерi мен эдiстерiнiц жиынтыFына негiзделген. Вокалдык eнер мен вокалдык педагогиканыц тарихы вокалдык техниканыц вокалдык-орындаушылык тэсiлдерiн, демек, вокалдык педагогика принциптерш калыптастыру мен дамытуда вокалдык музыканыц кeркемдiк, эстетикалык принциптерiнiц, умтылыстарыныц, кeзкарастарыныц жетекшi айкындаушы рeлiн растайды. Вокалды-педагогикалык окытуды жуйелеу вокалдык педагогиканыц калыптасу кезецдерiн аныктауFа мумкiндiк бередi.
Вокалдык eнердiц жалпы теориясы сэйкестiктi, тэн вокалдык - педагогикалык уFымдар мен категорияларды уйлестiрудi жэне баFынуды аныктайды, олардыц эдюнамалык базасын эн eнерi туралы Fылымдар жYЙесiне пэнаралык кeзкарас перспективасында, кубылыстардыц eзара байланысы мен тэуелсiздiгiн, олардыц сынуындаFы вокалдык eнердiц тиiстi категорияларын, кeрсетiлген параметрлерде негiздейдi (тыныс алу, тембр мэселеа, дыбысты жабу жэне т.б.). ОсыFан байланысты вокалдык эдютеме вокалдык eнердiц жалпы теориясын алмастырмауы керек екенiн атап eткен жeн. Вокалдык эдiстеме вокалдык педагогика сиякты колданбалы пэн бола отырып, тек бшм беру жэне тэрбиелiк максаттарды, атап айтканда, процестi кeздейдi.
^орытынды: Вокалдык eнердiц жалпы теориясы сэйкеспкт^ тэн вокалдык -педагогикалык уFымдар мен категорияларды уйлестiрудi жэне баFынуды аныктайды, олардыц эдiснамалык базасын эн eнерi туралы Fылымдар жуйесiне пэнаралык ^зкарас перспективасында, кубылыстардыц eзара байланысы мен тэуелаздшн, олардыц сынуындаFы вокалдык eнердiц тиiстi категорияларын, кeрсетiлген параметрлерде негiздейдi (тыныс алу, тембр мэселеа, дыбысты жабу жэне т.б.). Осыпан байланысты вокалдык эдiстеме вокалдык eнердiц жалпы теориясын алмастырмауы керек екенш атап eткен жeн. Вокалдык эдютеме вокалдык педагогика сиякты колданбалы пэн бола отырып, тек бшм беру жэне тэрбиелш максаттарды, атап айтканда, процест ^здейдь
Осылайша, болашак педагог-вокалистерде эн айтудыц ^ркемдш даFдыларын калыптастыру процес дуальды баFытымен сипатталады. Бiр жаFынан-дауыс аппаратыныц барлык бeлiктерiнiц жумысы, сондай-ак дауыс калыптастыру процесiне катысатын булшыкеттердiц дамуы. Екiншi жаFынан, оныц психофизикалык жаFдайына негiзделген орындаушылык. Баскаша айтканда, эн айтудыц кeркемдiк даFдыларын калыптастыру бойынша жумыстыц бiрiншi жаFы болашак вокалист-муFалiмде "дауысты табу" даFдыларын техникалык игеру процесi бар, ол дурыс эн режимiн орнатумен, дурыс моториканы дамытумен байланысты, ол кешннен автоматтандырылады жэне эншiге eз назарын дауысты калыптастыру процесiнiц техникалык жаFынан белгiлi бiр кeркемдiк мiндеттердi орындауFа толыFымен ауыстыруFа мумкiндiк бередi. ОларFа дауыстык аппараттыц жэне оныц жекелеген бeлiктерiнiц эн айту процесiнде дурыс жумыс iстеуiне байланысты даFдыларды жаткызуFа болады: тыныс алу, еркiн дауыс калыптастыру, эуендi дэл интонациялау, артикуляция. Екiншiсi-eнердiц онтологиялык компонентiн бейнелейтiн орындаушылык даFдылар,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
"маFынадан жоFары маFынаны" тудырады (Б.М. Берштейн), керкемдш мазмунFа жаца елшем енпзедь Бул топка орындаушылык мэдениетке байланысты даFдылар кiредi: классикалык вокалды музыканыц эртYрлi стильдерiне тэн дыбыс тYзiлуiн практикалык игеру, музыкалык шыFармалардыц поэтикалык мэтiнiн айту ерекшелiктерi, керкем образ жасау, реинкарнация. К. С. Станиславскийдщ пшршше:" суретшiге шыFармашылык мiндеттерге терец бойлап, адам ретшде жэне езшщ толкуы ретiнде айналысуFа уакыт жок " (Станиславский, 1999: 52). Керкемдш даFдыларды мецгерудiц бiрiншi кезецi, К. С. Станиславскийдщ айтуы бойынша, сахналык койылымныц барлык конвенцияларына кайшы, сахнада езш "дурыс, мYлдем табиFи адам эл-аукатына" жеткiзе бiлу. К.С. Станиславский актердщ бул" дурыс, табиFи " эл-аукатын шыFармашылык (сахналык) эл-аукат жэне енердщ мацызды компоненттерiнiц бiрi деп атайды. К. С. Станиславский шеберлш Yштiгiн ажыратады "сахналык эл - аукат" ретiнде-iшкi, сырткы жэне жалпы, мунда iшкi сахналык эл-аукат "актердщ шыгармашылык тэжiрибе процесiнде eзiне жумыс жасауына"катысты жYЙе элементтерiнен турады. Сырткы сахналык эл-аукат "актердщ eзiн-eзi бейнелеудщ шыFармашылык процесiнде жумыс iстеуiне"катысты жYЙенiц элементтерiн бiрiктiредi. "Iшкi сахналык эл-аукат сиякты, ол езшщ табши белштершен-мимика, интонация, сейлеу, козFалыс, пластик сиякты элементтерден турады ...сiздiц физикалык инкарнация аппаратыцыздыц барлык бeлiктерi" [6].
^азакстандык бiлiм беру кецiстiгiне тулFаFа баFытталFан окыту парадигмасын енгiзу жаFдайында эн айтудыц керкемдш даFдыларын калыптастыру проблемасыныц eзектiлiгi одан да жоFары дэрежеде есп. Педагогикалык Fылымныц теориясы мен практикасында бул проблема eзектi жэне мацызды болып саналады, оныц шшде кeркемдiк бiлiм беру педагогикасында. Бул бэсекеге кабшетп бiлiм беру жаFдайында бiлiм алушыныц жан-жакты жэне YЙлесiмдi, ерекше тулFасын дамытудыц рeлi айтарлыктай артатынды^ына байланысты. Сондыктан тулFа, оныц бай шю элемi оныц руханиятыныц ец жоFары кeрiнiсi ретiнде зерттеушi Fалымдардыц назарында. Еылыми-теориялык талдау керсеткендей, болашак мамандарда эн айтудыц керкемдш даFдыларын калыптастырудыц формаларын, технологияларын, эдютерш колдану саласында жYргiзiлген зерттеулердiц кец спектрше карамастан, казiргi заманFы вокалды - педагогикалык ецбектер мен iзденiстердiц назарынан тыс калFан бiркатар мацызды аспектшер бар. Бiздiц ойымызша, кэаби дайындык процесiнде болашак педагог-вокалистер арасында эн айтудыц кeркемдiк даFдыларын калыптастыру мэселес аз зерттелген. Сондыктан ол мукият назар аударуды жэне зерттеудi кажет етедi. Осы турFыдан алFанда, бул такырып болашак муFалiм-вокалистiц рухани бай шю дYниетанымыныц кeрiнiсi жэне белсендшш ретiнде карастырылады. Тутастай алFанда, бул кубылыс жеке тулFаныц айкын жеке касиеттерiнiц калыптасуы жэне кэаби eзiн-eзi жетiлдiру мен eзiн-eзi тэрбиелеу кажеттшктерш канаFаттандыру максатында кeркемдiк жэне шыгармашылык iс-эрекеттiц белгiлi бiр турлерш игеру болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Загвязинский В. М.дидактикалык зерттеудщ эдiстемесi мен эдютемеа. - М.: Педагогика, 1982. - 160 с.
2. Майковская, Л.С. М¥гал1м-музыканттьщ шеберлш мектеп окушыларында этномэдени тeзiмдiлiктi калыптастырудыц кажеттi шарты ретiнде / Л. С. Майковская / / Мэскеу мемлекетпк мэдениет жэне енер университетшщ хабаршысы. - 2008. - №1. - 181-185 ББ.
3. Гуревич Л.Я. Творчество актера: О природе художественных переживаний актера на сцене,1927. М.: ГИТИС, 2002. С. 135-136.
4. Борытко Н.М. Психологиялык-педагогикалык зерттеулердеп модельдеу // ВГПУ жацалыктары. - 2006. №1. URL: https:// cyberleninka.ru/article/n/modelirovanie-v-psihologo-pedagogicheskih-issledovaniyah (eтiнiш берген ^ш: 05.10.2017).
5. Архангельский С.И. Жогары мектепте оку процесiн гылыми уйымдастыру бойынша дэрiстер. - М.: Жогары. шк., 1976. - 200 б.
6. Станиславский К. С. шыгармалар жинагы: 9 т. - М.: енер, 1999. Т.9. Хаттар: 1918-1938 / ^ураст. И. Н. Виноградская, Е. А. Кеслер, тYсiнiктеме. И. Н. Виноградская, З. П.Удальцова, ред. И. Н. Виноградская, юредь ст. А. М. Смельянский. 839 Б.
