10Qo'qon davlat pedagogika instituti Pedagogik tadqiqotlar: dolzarb muammo va yechimlar
^okandsajepdiSigiiiiäiiiUi^^^^^^e^^^^^^eidago
AKMEOLOGIK YONDASHUV ASOSIDA O'QUVCHILARDA AXBOROTLAR BILAN ISHLASH TAYANCH KOMPETENSIYALARINI SHAKILNATIRISHNING PEDAGOGIK, PSIXOLOGIK VA METODIK
XUSUSIYATLARI
Maftunaxon Botirali qizi Botiraliyeva
Qo'qon DPI tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada akmeologik yondashuv asosida o'quvchilarda axborotlar bilan ishlash tayanch kompetensiyalarini shakilnatirishning pedagogik, psixologik va metodik xususiyatlari haqida ayrim fikr-mulohazalar bayon etilgan. Shuningdek maqolada, akmeologik yondashuv va ushbu yondashuvga hos hususiyatlar, uni shaxsda shakllantirish masalalari va ahborot bilan ishlash kompetensiyasiga uyg'unligi pedagogik jihatdan tahlil qilingan.
Kalit so'zlar. Akmeologik yondashuv, kompetensiya, ahborot, rivojlanish, konsepsiya, shaxs, talaba, mustaqil tadqiqot.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ, ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ И
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ У СТУДЕНТОВ НА ОСНОВЕ
АКМЕОЛОГИЧЕСКОГО ПОДХОДА
Мафтунахан Ботирали кизи Ботиралиева.
Базовый докторант Кокан ГПИ.
АБСТРАКТНЫЙ.
В данной статье на основе акмеологического подхода высказаны некоторые мнения о педагогических, психологических и методических особенностях формирования основных компетенций работы с информацией у студентов. Также в статье педагогически анализируются акмеологический подход и его особенности, вопросы его формирования в личности, совместимости с компетентностью работы с информацией.
Ключевые слова. Акмеологический подход, компетентность, информация, развитие, понятие, человек, студент, независимое исследование.
226
gogj
a
PEDAGOGICAL, PSYCHOLOGICAL AND METHODOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE FORMATION OF INFORMATION-BASED COMPETENCES IN STUDENTS ON THE BASE OF ACMEOLOGICAL
APPROACH
In this article, based on the acmeological approach, some opinions are expressed about the pedagogical, psychological and methodological features of forming the basic competencies of working with information in students. Also, in the article, the acmeological approach and its features, issues of its formation in the individual, and its compatibility with the competence of working with information are pedagogically analyzed.
Keywords. Acmeological approach, competence, information, development, concept, person, student, independent research.
Kirish. Bugungi kunga kelib talabalarga yo'naltirilgan fenomenining aniq ta'rifi va uning tuzilishi va mazmunining mohiyatini tushunish mavjud emas, akmeologiya mavzusini tor professionaldan uning umumiy hayotini kengaytirishgacha noaniq talqin qilish shaxs diqqatining asosiy konsepsiyasining murakkabligi bilan bog'liq.
Pedagog va psixolog tadqiqotchilar talabalarni yo'naltirishni aniqlash nuqtai nazardan turlicha yondashuvlar uning ayrim jihatlariga e'tibor qaratib, ushbu hodisaning mohiyatini boshqacha tushunishga olib keldi.
Zamonaviy ilm-fanda insoniy yuksakliklarning «akme» kategoriyasi bilan bog'liq bir necha talqinlari mavjud. Jumladan, birinchi, «akme» - bu qisqagina hayot kesimini qamrab olsada, ko'p qirrali holat bo'lib, insonning har doim jamiyatda qanchalik o'z o'rniga ega ekanligi, uning biror-bir soha mutaxassisi sifatida olib borayotgan salmoqli faoliyati, shaxs sifatida esa uni o'rab turganlar bilan olib borgan ijtimoiy aloqasida qanchalik boy yoki qashshoqligi, turmush o'rtoq va ota-ona sifatida tayyorlik darajasi bilan bir qatorda yaxshi tomonga o'zgara olish darajasi va eng yashirin ezgu qobiliyatlarini ham ko'rsata olish darajasiga ham bog'liqdir.
Yunonlar insonning nimagaki qodir bo'lsa, qobiliyati va imkoniyati qirralarini ko'rsatishga xizmat qiladigan barcha yetuklik belgilari namoyon bo'lgan umrining shu qismini «akme» deb o'ylaganlar. Akme - yunoncha («yuksalish», «cho'qqi»)
Maftunakhan Botirali kizi Botiraliyeva doctoral student of Kokan SPI
ABSTRACT
227
gogi
gogi
p
kamolot, yuksalish, yetuklik ma'nolarini anglatadi. Akmeolog mutaxassislar shaxsning yuksak professionalizmi va ijodiy mahorati muammolarini oqilona yechishni muhim inson resurslaridan foydalanishda deb bilmoqdalar.
Shuni ta'kidlash kerakki, akmeologiya (yun. acme-yetuklik, cho'qqi, kamolot, yuksalish, (logos-ta'limot) shaxsning kasb-hunarni egallashda yuksak cho'qqiga erishishi bilan bog'liq masalalani o'rganuvchi "Akmeologiya" haqidagi dastlabki qarashlar XX asrning 20-yillarida vujudga kelgan.
Tadqiqot metodologiyasi. Akmeologiya sohasining zamonaviy ishlab chiquvchilari va uning konseptual apparati Kuzmina, Bodalev, Derkach, Sitnikov, Tarasova, Tixomirov, Fokina va boshqalar xisoblanadilar. Ular orasida akmeologiyaning boshqa insoniy fanlar orasidagi o'rni to'g'risida turli nuqtai nazarlar mavjud. Masalan, Bodalev akmeologiyani ikki jihatdan izohlaydi: inson taraqqiyoti psixologiyasining eng muhim bosqichi (kamoloti) sifatida va o'ziga xos fan sifatida, uning predmeti kasbiy faoliyat ko'nikmalarini oshirish omillari, uni shakllantirishning turli shartlari va bosqichlari hisoblanadi
Kuzmina va Tixomirov akmeologiyani ilmiy bilimlar sohasi, ilmiy fanlar majmuasi sifatida belgilaydi, uning o'rganish ob'ekti insonning o'zini-o'zi rivojlantirish dinamikasi, o'zini o'zi boshqarishning akmeologiyaning axborot bazasi ularning "texnologik qismida" fanning barcha sohalari - ya'ni ma'lum bir fan yoki mutaxassislik muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish uchun qanday harakat qilish kerakligi haqidagi savolga bevosita javob beradigan bilimlar tizimidir.
Kuzmina va Derkach akmeologiyani mustaqil tadqiqot sohasiga ega bo'lgan fan sifatida himoya qilib, akmeologiyani psixologiya fanlari tizimiga kiritib bo'lmasligining bir qancha sabablarini keltiradi va asoslaydi. Psixologiya fanlari o'zining o'ziga xosligi bo'yicha analitikdir, akmeologiya bilan ob'ektlarning oldindan ko'ra olish natijasi yaxlitligini o'rganadi.
Sitnikovning so'zlariga ko'ra, akmeologiyaning boshqa fanlardan eng muhim farqi bu uning tadqiqot predmeti sifatida kasbiy mahorat va unga ta'sir qiluvchi omillarni maqsadli tanlash va shu asosda kasbiy mahoratni oshirish tizimlarini takomillashtirishdir.
Adabiyotlar tahlili. Boshqacha qilib aytganda, akmeologiya kasbiy faoliyatni uning mahsuldorligi nuqtai nazaridan o'rganadi, kasbiy mukammallik cho'qqilarini takomillashtirish va erishish uchun qonuniyatlar va omillarni ochib beradi. Shu sababli, o'z tadqiqotining ma'lum bir sohasini tavsiflovchi akmeologiyaning markaziy toifasi - bu akmeologiya fanining konseptual apparatini tashkil etuvchi mahsuldorlik, faoliyat samaradorligi yoki mahorat tushunchalari orqali ochiladigan o'ziga xos jarayon professionalligi toifasi sifatida tushuniladi.
228
gogj
gogi
p
Tarasovaning fikriga ko'ra, «akmeologiya - bu murakkab faoliyat ko'rsatadigan ob'ektlarning sifatli o'zgarishi haqidagi fan va «akme» atamasi o'z -o'zini rivojlantirish predmetiga aylangan ob'ektning intensiv rivojlanishi davrida sifatning eng yuqori namoyon bo'lishini anglatadi. Akmeologiyaning boshqa fanlar bilan o'zaro bog'liqligi muammosida biz Tarasovaning nuqtai nazarini baham ko'ramiz, ya'ni muayyan fanlar, pedagogika, psixologiya, fiziologiya, sotsiologiya va boshqalarga nisbatan. Akmeologiya metodologiya va faoliyat ko'rsatuvchi ob'ektlarning sifat o'zgarishlari haqidagi eng umumiy nazariya vazifasini bajaradi. Hozirgi vaqtda akmeologiya fanining bir qancha tarmoqlari mavjud. Ushbu dissertatsiya tadqiqotida biz kasbiy ta'lim akmeologiyasining nazariy asoslariga tayanamiz Kuzmina, Bodalev, Sitnikov va boshqalar.
Ta'lim akmeologiyasini o'rganish ob'ektlari quyidagilardir: samarali ta'lim tashkilotlari samarali ta'lim tizimlari, o'quv jarayonining samarali turlari strategiyalari va sifatli natijaga erishish texnologiyalari, shaxsning ijodiy salohiyatini rivojlantirish omillari va faoliyat samaradorligi bilan solishtirganda. kichik yoki samarasiz.
Ta'lim akmeologiyasining o'rganish ob'ektlari: kasbiy mahorat va uning pedagogik faoliyatdagi namoyon bo'lishi. yosh o'qituvchi va uni rivojlantirish va shakllantirish yo'llari kasbiy tayyorgarlik jarayonida shaxsning rivojlangan ijodiy salohiyati va pedagogik faoliyat samaradorligi omillari va boshqalar.
Akmeologiya ob'ektlarning yaxlitligini o'rganishini hisobga olib, ularni mahsuldor tizim sifatida ko'rib, "tizim", "tuzilma", "akmeologik yondashuv", "akmeologik tadqiqot" tushunchalarining mohiyatiga murojaat qildik. Averyanov "tizim - bu o'zaro ta'sir qiluvchi elementlarning cheklangan to'plami" deb hisoblaydi. Pedagogik va psixologik tadqiqotlarda tizimli yondashuv uzoq vaqtdan beri birinchi o'rinlardan birini egallagan. Psixologik tadqiqotlarda shu tarzda amalga oshiriladigan izchillik prinsipi - bu tegishli hodisa uning elementlari yig'indisiga kamaymaydigan tizim sifatida qaralganda, psixik hodisalarni tahlil qilishning uslubiy yondashuvidir. U tuzilishga ega bo'lib, elementning xossalari uning strukturadagi o'rni bilan belgilanadi.
Korolev, Kuzmina, Slastyonin, Kuxarev, Ilina, Novina va boshqalarning tadqiqotlari ta'lim jarayonini o'zaro bog'liq tarkibiy qismlardan tashkil topgan samarali pedagogik tizim sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi. Xuddi shu fikrni Kuxarev ham qo'llab-quvvatlaydi va u yozadi: "Tizim - o'zaro bog'langan va o'zaro ta'sir qiluvchi elementlarning barqaror tartibi uning ichki tuzilishini tashkil etadigan
229
gogj
a
p
yaxlit ob'ektdir. Tizim - bu faoliyat ko'rsatadigan tuzilma bo'lib, uning faoliyati ma'lum maqsadlarga bo'ysunadi.
Tadqiqot natijalari. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, tizim - bu munosabatlar bilan tartibga solingan, aniq belgilangan xususiyatlarga ega bo'lgan, faoliyati ma'lum maqsadlarga bo'ysunadigan (ob'ektning yaxlitligi ta'minlangan) ob'ektning o'zaro bog'langan tarkibiy qismlari to'plami, bu to'plam ushbu to'plamning intégral xossalari va funksiyalarida ifodalangan birlik bilan tavsiflanadi. Pedagogik tizim (PT) yosh avlod va kattalarni tarbiyalash, o'qitish va o'qitish maqsadlariga bo'ysunadigan o'zaro bog'liq bo'lgan tarkibiy va funksional komponentlar majmuidir. Pedagogik tizimning tarkibiy qismlari pedagogik tizimning asosiy asosiy xususiyatlari sifatida, ularning umumiyligi ularning mavjudligi faktini tashkil qiladi va ularni boshqa barcha (pedagogik bo'lmagan) tizimlardan ajratib turadi. Akmeologik yondashuv ob'ektlarni tizim sifatida o'rganishga asoslangan yondashuvdir. U tadqiqotchini shaxsiy shart-sharoitni hisobga olgan holda ob'ektning yaxlitligini va uni ta'minlovchi mexanizmlarni ochishga, faoliyatdagi murakkab ob'ektning turli xil bog'lanish turlarini aniqlashga va ularni yagona nazariy rasmga qisqartirishga yo'naltiradi. Zazikin akmeologik yondashuvning umumiy konsepsiyasiga shunday ta'rif beradi: "Akmeologik yondashuv - bu akmeologik muammolarni hal qilishga imkon beruvchi texnika va usullarning tamoyillari to'plami sifatida ishlaydigan asosiy umumlashtiruvchi tushunchadir.
Pedagogik ta'limda akmeologik yondashuvni amalga oshirishning o'ziga xos pedagogik shartlariga axborotning shaxsiy va texnologik sharoitlari kiradi.
Aniqlangan psixologik-pedagogik shartlarning mazmuni kasbiy pedagogik ta'limda akmeologik yondashuvni amalga oshirish jarayonida shaxsning akmeologik yo'nalishini shakllantirishning quyidagi ketmaketligini belgilaydi:
-talabalarni akmeologik yondashuvni amalga oshirish bo'yicha tashkiliy faoliyatga tayyorlash bilan bog'liqligi;
-asosiysi kasbiy ta'limda akmeologik yondashuvni amalga oshirish va o'quvchilar shaxsining akmeologik yo ' nalishini shakllantirishga qaratilishi;
-diagnostikani amalga oshirish, shaxsning akmeologik yo'nalishini shakllantirish darajasini baholash va tahlil qilish va shu asosda o'quv jarayoniga tuzatishlar kiritishni o'z ichiga olgan diagnostika va tuzatish.
Akademik guruhlarning tyutorlari faoliyati ham yangi mazmun bilan to'ldirilishi kerak:
aynan ular, birinchi navbatda, o'z talabalarning shaxsiy individual xususiyatlarini o'rganishlari kerak;
talabalarning ijobiy tarbiyaviy ta'siri natijalarini umumlashtirish, to'plash;
230
gogi
gogi
p
o'quvchilar shaxsida axloqiy kognitiv va boshqa neoplazmalarni mustahkamlash;
ma'ruza va seminarlarda har doim ham joy va vaqt topa olmaydigan maxsus treninglar tashkil etish va o'tkazish.
Ushbu maqsadlarga erishishda akmeologik yondashuvni amalga oshirish uning mazmuni kasbiy ta'limda akmeologik yondashuvni amalga oshirishning tashkiliy shartlari uchun oliy ta'lim muassasalari professor-o'qituvchilarini maqsadli profilaktik jarayonga tayyorlashni tashkil etish lozim.
Bizning fikrimizcha, sanab o'tilgan tashkiliy shartlarni amalga oshirishning eng samarali yo'li oliy ta'lim muassasalari professor-o'qituvchilari uchun malaka oshirish markazlari qoshida maxsus kurs tashkil etish maqsadga muvofiq bo'ladi. Buning uchun nafaqat mazmunan, balki tegishli o'quv dasturlarini ishlab chiqish zarur, shuningdek, o'qituvchilar bilan maxsus amaliy mashg'ulotlar va treninglarni o'z ichiga oladi. Pedagogikaning nazariy va amaliy qoidalariga muvofiq, ta'lim tizimi faoliyatining samaradorligi ta'lim faoliyati sub'ektlari tomonidan belgilangan maqsad va vazifalarga erishish sifatida belgilanadi, bu aniq ijobiy natijalarda, xususan, Adekvat pedagogik va psixologik diagnostika usullaridan foydalangan holda ma'lum shaxsiy sifatning aniqlangan mezonlari va darajalari asosida aniqlanadigan o 'quvchilar shaxsining akmeologik yo'nalishini shakllantirishga zamin yaratadi.
Talabalarning akmeologik yo'nalishining shakllangan tarkibiy qismlarining mazmuni va ko'rsatkichlari baholash mezonlarini aniqlash va ushbu sifatning rivojlanish darajalarini tavsiflash imkonini beradi, chunki akmeologik yo'nalish integrativ shaxsiy ta'limdir, keyin uning shakllanishi belgilanadi. Barcha tarkibiy qismlarning uyg'un rivojlanishi, alohida tarkibiy qismlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligi, o'z navbatida, o'ziga xos diagnostika va baholash uchun integratsiya usullaridan foydalanish imkoniyatini belgilaydi. Tadqiqotga akmeologik yondashuvni qo'llash aniq usullarni tanlashni talab qiladi. Jumladan, juft taqqoslash usuli, tarkibni tahlil qilish, masshtablash, modellashtirish, dizayn va boshqalar. Akmeologik tadqiqotning muhim gnoseologik xususiyati shundaki, sintez vazifasi birinchi o'ringa qo'yiladi, ammo bu tahlilni tugatmaydi, ammo tadqiqotning dastlabki prinsipi bo'lib xizmat qiladi.
Xulosa. Talabalarni qadriyatga yo'naltirish o'zaro shaxs munosabatlari bilan bog'liq turg'un motivlar yig'indisi sifatida tushunish mumkin. Zamonaviy mualliflar talabalarni yo'naltirish deganda talaba shaxsning alohida xususiyati ya'ni uning integral xususiyati sifatida ko'radilar.
Boritko shaxs hodisasini o'rganuvchi olimlarning fikriga tayangan holda talabalarni akmeologik yo'naltirish quyidagi asosiy xususiyatlardan iborat:
231
gogj
gogi
p
- talabalarni akmeologik yo'naltirish asosiy ijtimoiy rollariga va ijtimoiy mohiyatiga munosabatini belgilaydigan va ko'rsatadigan tipologik xarakteristikasi.
- talabalarni akmeologik yo'naltirish xususiyati sifatida o'ziga xosligini belgilab, uning ierarxik tuzilishini yaratadi;
- talabalarni akmeologik yo'naltirish - bu shaxsning jamiyat maqsadlarini belgilashni ham, hayotiy faoliyatning o'z maqsadlarini rivojlantirishni ham ta'minlaydigan ya'ni shaxsning shakllantiruvchi tuzilishi sifati hisoblanadi;
- talabalarni akmeologik yo'naltirish - bu barcha tashqi ta'sirlarning sinishiga vositachi bo'lgan ichki sharoitlar tizimi, buning natijasida ijtimoiy tajribaning interverlashuvi sodir bo'ladi va shaxsning nisbiy barqarorligi saqlanadi;
- talabalarni akmeologik yo'naltirish boshqalarga va o'ziga nisbatan faolligini, shaxs faoliyati va muloqotining xulq-atvor tendensiyalarini belgilaydi.
REFERENCES
1. Педагогика энциклопедия. II жилд. "Узбекистан миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти. Тошкент-2015. 45-46-бетлар.
2. Бодалев А.А. Акмеология как научная дисциплина. - М.: РАО, 1993. - 20
3. Деркач А.А., Кузьмина Н.В. Акмеология: пути достижения вершин профессионализма. - М.: РАО, 1993. 32-c
4. Ситников А.П. Акмеологический тренинг. Теория, методика, психотехнологии. М.: «Технологическая школа бизнеса», 1996. 16-17 с
5. Бодалев А.А. Акмеология как научная дисциплина. - М.: РАО, 1993. - 20с.
6. Борытко, Н.М. В пространстве воспитательной деятельности: монография / Н.М. Борытко; науч. ред. Н.К. Сергеев. - Волгоград: Перемена, 2001.
232
