Научная статья на тему 'АХЛОҚИЙ ЭҲТИЁЖЛАР ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ'

АХЛОҚИЙ ЭҲТИЁЖЛАР ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахлоқ / тарбия / ахлоқий эҳтиѐжлар / ижтимоий тарбия / оила тарбияси / маънавий-ахлоқий тарбия

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Гулчехра Абдуллажоновна Абдуллаэва

Мазкур мақола аҳлоқий эҳтиѐжлар тушунчасининг мазмун моҳиятини ифодалашга бағишланади. Эҳтиѐж бубирор нарсага бўлган мухтожлик ва зарурият бўлиб, инсоннинг яшаши ва камол топиши учун керакли ҳаѐтий воситаларга бўлган заруриятдир. Эҳтиѐжлар тараққиѐтнинг ҳар бир босқичи учун умумий ва доимий бўлади. Агарда эҳтиѐжлар қондирилмаса, у шунчаки “ҳоҳиш”, “истак” бўлиб қолаверади. Инсон ўз эҳтиѐжларини ҳис қилади ва икки оламдан: ўз ички руҳий оламидан ва ташки оламдан излайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АХЛОҚИЙ ЭҲТИЁЖЛАР ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ»

АХЛОЦИИ ЭХТИЕЖЛАР ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ВУЖУДГА

КЕЛИШИ

Гулчехра Абдуллажоновна Абдуллаэва

Узбекистан Миллий университети катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола ахлокий эхтиёжлар тушунчасининг мазмун мохиятини ифодалашга баFишланади. Эхтиёж бу- бирор нарсага булган мухтожлик ва зарурият булиб, инсоннинг яшаши ва камол топиши учун керакли хаётий воситаларга булган заруриятдир. Эхтиёжлар тараккиётнинг хар бир боскичи учун умумий ва доимий булади. Агарда эхтиёжлар кондирилмаса, у шунчаки "хохиш", "истак" булиб колаверади. Инсон уз эхтиёжларини хис килади ва икки оламдан: уз ички рухий оламидан ва ташки оламдан излайди.

Калит сузлар: Ахлок, тарбия, ахлокий эхтиёжлар, ижтимоий тарбия, оила тарбияси, маънавий-ахлокий тарбия

АННОТАЦИЯ

Данная статья посвящена выражению сущности понятия моральных потребностей. Потребность - это потребность и необходимость в чем-либо, потребность в необходимых средствах существования, чтобы человек мог жить и развиваться. Потребности являются общими и постоянными для каждого этапа развития. Если потребности не удовлетворены, это остается просто «хочу», «желанием». Человек чувствует свои потребности и ищет из двух миров: из своего внутреннего духовного мира и из внешнего мира.

Ключевые слова: Этика, образование, нравственные потребности, социальное воспитание, семейное воспитание, духовно -нравственное воспитание.

ABSTRACT

This article is devoted to expressing the essence of the concept of moral needs. A need is a need and need for something, the need for the necessary means of life for a person to live and develop. The needs are common and constant for each stage of development. If the needs are not satisfied, it remains just a "want", a "desire". Man feels his needs and seeks from two worlds: from his inner spiritual world and from the outer world.

Keywords: Ethics, education, moral needs, social education, family education, spiritual and moral education

27-mart, 2024

107

Эхтиёжлар инсон туFилгандан бошланиб, то умрининг охиригача давом этади, одамнинг яшаши ва мукаммаллашуви учун кундалик хаёти эхтиёжларини шакллантириш ва кондириш давомийлигини таъминлаш зарур. Шу борада биз эхтиёжларни назарий жихатдан тахлил киламиз ва унинг ахлок билан боFлик томонларини ёритишга харакат киламиз. Эхтиёж бу- бирор нарсага булган мухтожлик ва зарурият булиб, инсоннинг яшаши ва камол топиши учун керакли хаётий воситаларга булган заруриятдир. Эхтиёжлар тараккиётнинг хар бир боскичи учун умумий ва доимий булади. Агарда эхтиёжлар кондирилмаса, у шунчаки "хохиш", "истак" булиб колаверади. Инсон уз эхтиёжларини хис килади ва икки оламдан: уз ички рухий оламидан ва ташки оламдан излайди. Эхтиёжлар инсонни ижтимоий хаётга боFлаб, жамият билан алокадорликда тараккий этиб бораверади. Шу тарика эхтиёжлар инсоният онги ва шароити сабабли хар доим ривожланиб, тараккий этган ва жамият маънавий хаётини бойитиб борган.

Эхтиёжларнинг тури жуда куп ва асосан, хар бир одам аввало узи учун, жамоа, ижтимоий гурухи, миллати, элати равнаки ва фаолияти учун хизмат киладиган соFлом эхтиёжни шакллантирмоFи лозим. Х,ар бир инсоннинг хохиш истаги турлича булганидек эхтиёжлари ва уларнинг кондирилиши хам турлича булади. Эхтиёжлар хамиша мавжуд булиб, улар факат кишилар томонидан англаб етилади ёки англаб етилмайди. Уотониш даврининг узига хос ахлокшуноси Мишел Монтен:"Мен узимга кай тарзда ёндашишим оркалигина, - деб ёзади файласуф, - узимдан уятчанлик ва сурбетликни, бокиралик ва бузукликни, сергаплик ва камсукумликни, мехнаткашлик ва логарликни, зехни уткирлик ва тупосликни, тундлик ва очик кунгилликни, ёлFOнчилик ва хакикатгуйликни топаман. Узини диккат билан урганган киши узида ва, хатто, уз мулохазаларида ана шундай бекарорлик хамда карама-каршиликни куради. Инсон ички оламида хамиша карама-карши кучлар яшайдики, кай бирининг фаол булиши асосан ундаги ахлокий эхтиёжларнинг кондирилиш даражасига боFлик. ^ар бир инсон хар томонлама комил булиб, бирданига шаклланиб колмайди. Узининг ички камчиликларини инсон купинча ёки яширади, ёки жамият меъёрларига мослаб тарбиялаб боради, уз нафси устида курашиб, ички кусурларини, Fазабини бостириш, ёмонликдан тийилиш учун аввало ички "мен"и билан кураш килади. Хдкикий хакам инсоннинг ичида булиб, бу унинг виждонидир. Виждоннинг кандай йул тутиши эса инсоннинг бир эхтиёжни кондиришга булган харакати бошка эхтиёжларни келтириб чикаради ва уларни кондирилишини талаб килади. Эхтиёжлар инсон фаолияти давомида бир-бири билан уЙFунлашиб кетади.

27-mart, 2024

108

Инсоният тарихий тараккиёти давомида уз эхтиёжи учун жуда куплаб ихтиролар килди, турмуш-тарзи сифатини оширди, янгиликларни яратди. Инсонларни биргаликда яшашларининг узи хам табиий эхтиёж, хам ижтимоий эхтиёж сифатида уларни бирлаштирди. Эндиликда эхтиёжларнинг тури купайиб, инсон фаолияти даражасини ошириб борди. Фаолият эса тартиб-коидасиз натижа бермайди. Бундай тартиб коидани эса инсонлар инстиктив равишда уз ахлоки билан вужудга келтиради. Ахлок инсон фаолиятининг безагидир.

Хуш, ахлокка хам эхтиёж туFиладими? Эхтиёжларсиз хам ахлокни шакллантирса буладими? Ахлокий эхтиёж узи нима? Ахлокка булган эхтиёж хар бир инсоннинг ахлокий сифатларга эга булиши ва шу оркали жамият ахлокий мухитини яратиши учун булган заруриятдир. Ахлокий танловга мос фикр дейишингиз мумкиндир. Ахлокий танлов булиши учун хам, аввало инсонда ахлокий караш, фикр булиши лозим. Бу эса инсонни ахлокий мухитга, ахлокий идеалларга, ахлокий-маънавий манбаларга, хуллас, ахлокий тарбия берувчи барча омилларга интилиши, эхтиёжини кучайтириши оркали кечадиган жараёндир. Бундай эхтиёжни хар бир инсон узи хис килмаган такдирда, унинг атрофидаги масъуллар, якинлари ёки жамиятнинг маънавий-ахлокий турткиси ёрдамида ахлокий тарбия воситаларига булган эхтиёжни доимо кучайтириш лозим. Демак, ахлокий эхтиёжлар инсоннинг ботиний оламини мазмунан бойитувчи ва зохиран яхшиликка, эзгуликка, камолотга элитувчи, жамият хаётида эса соFлом турмуш тарзини, тартиб интизомий мухитни шакллантириш, соф ва баркарор максадлантириш, окилона эхтиёжларни юзага келтириш, адолат, диёнат, бурч, садокат тушунчаларини хаётга тадбик этиш каби интилишдир.Уз вактида эхтиёжларни туFри шакллантирилмаган хар бир мухитда муаммолар авж олади ва айнан кечиктирилган ва кондирилмаган эхтиёжлар кейинчалик ахлокий эхтиёжлар муаммосини юзага келтиради.Ахлокий мухит, тарбиявий жараёнлар , адабиёт, санъат ва улар оркали идеалларга булган эхтиёжни узлуксиз кучайтириш лозим.

Келинг биз аввало ахлокий эхтиёжларнинг ибтидоий хусусияти кандай булганлиги ва ибтидоий жамиятдаги урни хакида ёритишдан бошласак. Дастлаб, инсонларда ахлокка булган эхтиёж пайдо булганки инсоният бир -бирига булган эхтиёжни хис килган. Чунки, инсонларнинг бирлашиши инсонпарварликнинг илк куриниши сифатида, уларнинг ташки хавфдан сакланиш, бир-бирларини химоя килиш, жамоа булиб егулик исташ, ов килиш, узаро мулокот килиш каби хамкорлик ва хамжихатликни юзага келтирган. Шу тарика улар онгсиз фаолиятдан онгли фаолиятга ута бошлайдилар. Инсонда онг

27-mart, 2024

109

ва тафаккурнинг шаклланиши унинг ташки оламни урганишга булган эхтиёжини, дунёкарашини шакллантирди. Лекин, уларни ураб турган ташки олам вахимали ва тушунарсиз булиб, бу куркинчнинг ечими тудадаги "инсоний кумаклашиш", бир-бирига таяниш каби ахлокий эхтиёжларни вужудга келтирди. Шу тарика инсон ибтидоий жамоа тузумини шакллантирди ва бу даврда улар жисмоний томондан хам, ахлокий жихатдан хам такомиллашиб бордилар. Уларнинг озука топиш, мехнат килиш, оила куриш, кариндош-уруFлар бир-бирига киз узатмаслик, соFлом зурриёд колдириш, жамоасининг, оиласининг хавфсизлигини таъминлаш, дафн маъросимларини утказиш каби одатлари узларининг ахлокий эхтиёжлари эвазига яратилди. Одатлар доимий эхтиёжлар натижасида келиб чикади. Ахлокий одатларнинг шаклланиши "таъбу", яъни, у ёки бу нарсаларнинг маън этилишини таъминлайди. Жамоадаги бундай такикларнинг пайдо булиши, киши онгига соф фазилатларни юклади, эндиликда улар оила-оила булиб яшай бошлашди, табиий-жинсий майлни тартибга солдилар, узаро мехр-мурувват, узаро кон-кариндошликни англаб етдилар. Демак, ахлокий эхтиёжлар инсоният тараккиётининг дастлабки боскичига бирлаштирувчилик, тартибга солувчилик вазифаси билан ибтидо ясади ва бойитди.

"Ахлокий эхтиёж" атамасини икки томондан икки хил маънода куллашимиз мумкин;

- биринчи томонлама, жамият ва шахс ахлокийлигини бахолаш категорияси сифатида ишлатилади. Масалан, инсон ва жамиятдаги мавжуд ахлокий сустлик, тушкунлик ёки ахлокдан бегоналашув холатидан келиб чикиб, ундаги эхтиёж асосан ахлокка нисбатан мавжуд эканлигини англашимиз мумкин. Бунда шахснинг ижтимоий-фойдали ёки жамият манфаатларига зид келмаган эхтиёжи ахлокийлик маъносини ифодалайди.

- иккинчи томонлама, инсонни хар кандай фаолият мазмунини ахлок ташкил этишлигини, яъни, ахлокий фаолият килишга даъват нуктаи назаридан куллашмумкин.Ушбу даъватнинг асосий хусусияти, ахлокий меъёрлар ва мезонларга мос мувофик келадиган ахлокий фаолият, хулк-атвор ахлокий эхтиёжнинг максади сифатида намоён булади. Чунончи, хар кандай эхтиёж, истак ва максад билан фаолият оркали кондирилади. Инсоннинг ахлокийликка булган хохиш-истаги бирламчи, ахлокий бушлик натижасида юзага келган мухтожлиги иккиламчи маънода ахлокий эхтиёж тушунчасини мохиятини ёритади. Масалан, эстетик эхтиёжларнинг мохияти гузалликдан завкланиш билан улчанса, ахлокий эхтиёжлар эса эзгу ишлар, узи ва узгалар бахт-саодати,

110

27-mart, 2024

жамиятнинг адолат, халоллик ва хакикат йулидаги шахснинг ботиний интилишидир.

Ахлокий эхтиёжлар негизида ахлокий меъёрларни олий кадрият деб билиш оркали фаолиятга сингдириш ва турли иктисодий, ижтимоий манфаатларга инсоний муносабатда ёндашиш ётади. Олмон мумтоз файласуфи, илохиётчи Сёрен Киркегаарднинг «ё - у, ё - бу» (1843), Ахлокий инсоннинг хаёти ташки эмас, ички, узига нисбатан булган бурчни бажаришга каратилган; бошка одамлар олдида бурчли эсада, мухими, ташки хатти-харакатлар эмас, балки айнан узигагина хос, узининг абадий ва ажралмас хусусий мулки булмиш ички холат, ички рухий дунёдир. Хазина узингда яширин, у ихтиёр эркинлиги, танлов; «ё - у, ё - бу», унга эришиш инсонни малаклардан хам юксакка кутариши мумкин. Ахлокий боскичда инсон узини танлайди. У узини эзгу одам сифатида танламайди, чунки инсон гунохга ботган зот ва у уз айбини хис этмасдан бошка иложи йук. Шунинг учун узини ёвузлик ва эзгуликнинг фаркига борадиган ахлокий шахс сифатида танлайди"

Демак, ахлокий тараккиёт жамиятни бекарорликдан баркарорликка ундайди ва бу ундовни хаётимизнинг узлуксиз дастурамалига айлантирмоFимиз лозим. "Баркарор тараккиёт инсоният тараккиётининг мухим концепсияси булиб, унинг асосий мохияти "хозирги авлод эхтиёжларини келажак авлод манфаатларига путур етказмасдан кондиришдан иборат." Демак баркарор тараккиёт ижтимоий тенглик ва адолат мавжуд булгандагина сон эмас, сифат узгаришлари натижасида юз беради. Шунинг учун хам жамият хамиша ахлокий меъёр ва тамойилларга эхтиёж сезади, уларнинг узлуксиз кондирилиши ва таъминланишини таълаб этади. Ахлокийликка интилиш хеч махал узилиб колмаслиги даркор ва уни тухтатиб булмайди. Жамиятда турFунлик, издан чикиш ва бир хиллик холатларини келиб чикиши ана шу узилиш билан боFликдир . Демак, ахлокий эхтиёж ва зарурият йук жойда хеч кандай юксалиш, тараккиёт булмайди, жамият таназзулга юз тутади.

REFERENCES

1. Abdullayeva G.A. (2021). QUALITY OF EDUCATIONAL WORK IN THE GENERAL SECONDARY EDUCATION SYSTEM AS A PROBLEM. Экономика и социум, (11-1 (90)), 35-39.

2. Abdullayeva, Gulchekxra Abdullajonovna. "The problem of quality in the modern education system." Scientific Bulletin of Namangan State University 2.8 (2020): 289294.

111

27-mart, 2024

3. Абдуллаева, Г. А., & Раджаббоева, Р. А. (2020). OILA, MAKTAB VA MAHALLA HAMKORLIGI. O' QUVCHI-YO SHLARNI TARBIYALASH SAMARADORLIGINING MUHIM OMILI SIFATIDA. ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ,^-2№ 7).

4. Худайкулов Х. Д. и др. Этика восточного воспитания девочек: роль общения //Молодой ученый. - 2020. - №. 16. - С. 329-331.

5. Хайдарова Х. Р. Ота-оналарнинг виртуал педагогик маданиятини ривожлантиришнинг амалий масалалари //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 3. - С. 243-249.

6. Хусанов Э. Т. Экологическая культура и экологическое образование молодежи в новом узбекистане //Science Time. - 2022. - №. 4 (100). - С. 24-29.

7. Хамрокулова, Ш. Э., & Тулишов, Г. Р. (2023). ОИЛА-ИЖТИМОИЙ ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ СУБЪЕКТИ. Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 291-296.

112

27-mart, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.