Научная статья на тему 'АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТ ВА УНДА АХБОРОТ АЛМАШИНУВИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТ ВА УНДА АХБОРОТ АЛМАШИНУВИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

1236
106
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот / ахборот алмашинуви / ахборотлашган жамият / тамаддун / глобал ахборотлашган майдон / жаҳон ахборот ресурслари / ахборот индустрияси / оммавий коммуникация / information / information exchange / information society / civilization / global information field / world information resources / information industry / mass communication

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Шахноза Анваровна Рахимова

Ушбу мақолада ахборотлашган жамият ва унда ахборот алмашинувининг хусусиятлари ѐритилган. Бундан ташқари ахборотлашган жамият тушунчасига хорижий ва Ўзбекистонлик олимларнинг илмий талқинлари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses various characteristics of the information society and the processes of information exchange. Scientific interpretations of the information society conception by foreign and Uzbek scientists are presented

Текст научной работы на тему «АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТ ВА УНДА АХБОРОТ АЛМАШИНУВИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-885-890

АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТ ВА УНДА АХБОРОТ АЛМАШИНУВИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Шахноза Анваровна Рахимова

Мухаммад ал Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети "Ахборот кутубхона тизимлари" кафедраси в.б.доценти с.ф.б.ф.д PhD

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ахборотлашган жамият ва унда ахборот алмашинувининг хусусиятлари ёритилган. Бундан ташкари ахборотлашган жамият тушунчасига хорижий ва Узбекистонлик олимларнинг илмий талкинлари келтирилган.

Калит сузлар: ахборот, ахборот алмашинуви, ахборотлашган жамият, тамаддун, глобал ахборотлашган майдон, жахон ахборот ресурслари, ахборот индустрияси, оммавий коммуникация.

This article discusses various characteristics of the information society and the processes of information exchange. Scientific interpretations of the information society conception by foreign and Uzbek scientists are presented

Keywords: information, information exchange, information society, civilization, global information field, world information resources, information industry, mass communication.

Дунёда янги шаклдаги ахборот маконининг пайдо булиши ва компьютер технологияларининг юкори суръатда тараккий этиши окибатида кишилар уртасидаги ахборот алмашинуви жараёнининг янги боскичга кутарилиши инсоният тафаккурида хам узгаришлар содир булишига олиб келди. Узаро ахборот алмашишнинг чексиз кенгайиши, ижтимоий-маданий интеграциялашувнинг чукурлашиши ва жадаллашиши эса ёшларнинг жамиятга ижтимоийлашувида узига хос мураккабликлар тугдирмокда.

Ахборот бу - хабар, маълумот. Аммо жамиятда ахборот алмашинувининг бутун механизмини ижтимоий-фалсафий нуктаи назаридан тушуниш учун «ахборот»нинг бундай талкини етарли эмас. Шу боис, ахборотнинг барча умумий хусусиятари, ахборот алмашинуви жараёнининг ходиса сифатидаги мохиятини тадкик этиш максадида хар

ABSTRACT

April, 2022

кандай жараён учун типик булган жихатларга эътибор каратиш максадга мувофик.

Ахборотлашган жамият тугрисидаги замонавий назарияларда ахборот ва ахборот алмашинуви жараёни мухимлиги таъкидланиб, бу ижтимоий узаро богликликнинг бир булаги сифатида талкин килинади[1]. Ахборот алмашинуви ва унинг бошка фундаментал жараёнлар билан алокалари модели тизим ясовчи элементларни узида мужассамлаштиради.

Ахборотлашган жамият ва унда ахборот алмашинувининг хусусиятлари масаласини мухокама килиш учун, даставвал, «ахборотлашган жамият» тушунчасининг узи хакида, унинг келиб чикиши тугрисида тухталиб утиш зарур. «Ахборотлашган жамият» тушунчаси, дастлаб, америкалик социолог Даниел Белл (1919-2011й)нинг ахборот технологиялари ривожланиши тарихига багишланган тадкикотида[2] чукур тахлил килинган.

Америкалик социолог Д.Беллнинг таъкидлашича, ахборотлашган жамият, аввало, маълумотлилик даражаси ва малакасига кура, миллат элитасини шакллантирадиган жамият. Шунингдек, у ахборотни жисмонан истеъмол килинмайдиган ва эскирмайдиган «жамоавий махсулот» сифатида талкин килиб, бу индустриал жамиятда инсон хаётий фаолиятидаги мутлако янги махсулот булгани учун унга нисбатан уша даврда муомалада булганидан узгача меъёр ва мезонларни куллаш кераклигига эътибор каратган[3].

Ахборотлашган жамиятда янги билимларни олиш усули хисоблаш техникасига асосланишини урганган Э.Тоффлернинг фикрича, «Ахборотлашган жамиятда фан услублари хажм жихатдан жуда катта булган маълумотларни йигиш имконини беради»[4]. Бунда олимлар янги фактларни кидириш урнига корреляция ва тенденцияларни ургатиш учун маълумотлар кидириб, илмий маълумотларни ахборот операциялари оркали оладилар. Хуллас, ахборотлашган жамиятда ишлаб чикаришнинг макони - билимларини жамлаш технологиялари, ахборотни анализ синтез кишлаш ва символик коммуникацияларга боглик булади.

Ахборотлашган жамиятнинг шундай назарияларидан бири - япон социологи ва футурологи Йоней Масуда томонидан ишлаб чикилган чукур фалсафий талкини билан ажралиб туради. У узининг 1972 йилда нашр этилган «Ахборотлашган жамият -постиндстуриал жамият» номли китобида компьютер технологияларини келажакда ижтимоий тузилманинг асоси сифатида куриб чикиб, саноат муносабатларида аклий мехнатнинг устувор ролини кайд этди.

April, 2022

886

Ахборотлашган жамият ва оммавий коммуникация воситаларининг келиб чикишини тадкик этган узбек социологи О.Абдуазимов оммавий коммуникация воситаларининг тараккиёт тарихини уч даврга булиб урганишни таклиф этган холда, учинчи даврда электрон воситали ахборот алмашинуви пайдо булиши билан ахборотлашган жамиятга утиш содир булганини таъкидлайди [5].

Й.Масуда инсоният тамаддуни ривожланишини: анъанавий, индустриал ва ахборотлашган (постиндустриал) жамиятга булиб, унда ахборотлашган жамиятни 10 та атрибутга ажратган: оммавий коммуникациялар социологиясида «Матбуотнинг 4Т назарияси» моделига мувофик, ахборотлашган жамиятда «Трансформациялашган матбуот»нинг шаклланиши ва ривожланиш омиллари [6] социология фанлари доктори О.Абдуазимов томонидан фанга киритилган.

Ахборотлашган жамият назариясининг йирик вакилларидан бири -социолог Мануэл Кастеллс биринчилардан булиб, ахборотлашган жамиятда тармокларнинг ахамияти масаласини илгари суради. Унинг «ахборот жамияти» (information society) билан «ахборотлашган жамият» (informational society) концепциялари орасида сезиларли фарк борлиги хакидаги фикрлари мухим. Агар биринчи холда ахборотнинг жамиятдаги хал килувчи роли таъкидланган булса, янгидан пайдо булаётган «ахборотлашган жамият» шундай курилмокдаки, унда «ахборотни яратиш, кайта ишлаш ва узатиш мехнат самарадорлиги хамда куч-кудратнинг асосий манбаига айланади»[7]. Унинг сузларига кура, инсоният тарихи давомида ахборот ва ахборот алмашинуви ривожлана бориб, барча цивилизациялар ва жамиятларда мухим ахамиятга эга булган.

Бундан ташкари, рус олимларидан: Р.Абдеев, Д.Блуменау,

A.Ракитов [8], шунингдек А.Анчишкин, В.Виноградов, В.Глушков, Б.Готт, И.Гришкин, А.Ершова, Н.Моисеев, А.Урсулларнинг илмий ишларида постиндустриал жамиятда ахборотнинг ахамияти урганилган. Ахборотлашган жамиятни ривожлантириш муаммолари эса: И.Мелюхин, Д.Иванов, С.Зуев,

B.Емелин, П.Арефьев, И.Алексеева, Р.Цвилев ва бошкаларнинг ишларида жиддий тадкикотлар мавзусига айланди [9].

Узбекистонда хам жамиятни ахборотлаштириш муаммоларига ижтимоий-фалсафий, иктисодий, компьютерлаштириш ва коммуникация нуктаи назардан ёндашилган тадкикотлар мавжуд.

Ахборот-коммуникация технологиялари сохасининг етакчи мутахассисларидан бири булган А.Н.Арипов

April, 2022

887

ахборотлашган жамиятнинг асосий белгилари сифатида куйидагиларни курсатади:

• жамият хаётида билим ва ахборот ролининг ортиши, уларнинг кишилар фаолиятидаги турли сохалар ривожланишига таъсирининг кучайиши;

• ахборот йигиш, кайта ишлаш, саклаш, узатиш ва унга кириш хукукига эга булиш имкониятининг сезиларли даражада ортиши;

• ахборот индустриясида банд булганлар сонининг ортиши хисобига бандликнинг замонавий шаклларига утиш ва янги мехнат ресурсларини шакллантириш;

• кишиларнинг самарали ахборот алмашинуви, уларнинг жахон ахборот ресурсларига киришини таъминловчи, ахборот махсулотлари ва хизматларига булган эхтиёжларини кондирадиган глобал ахборотлашган майдонни яратиш [10]. А.Н. Арипов концепциясида ахборотлашган жамиятнинг Узбекистон шароитидаги хусусиятини очиб бериши нуктаи назаридан кимматлидир.

Фалсафа фанлари номзоди М.Ёкубованинг фикрича

«Ахборотлашган жамиятда ахборотга оммавий равишда эркин ва бемалол эгалик имконияти мавжуд, унинг мохияти сифатида компьютер технологиясини ижтимоий-иктисодий соханинг турли жихатларида жорий этишгина эмас, балки бутун машиналаштирилган ахборотлашув технологияларини шакллантириш, уларни оммавий равишда ижтимоий организмга пайвандлаш ва фаолиятнинг янги турларини пайдо килиш максадида улардан фойдаланиш хисобланади»[11]. Бунда олим уз эътиборини ахборотлашган жамият пайдо киладиган имкониятларга каратган.

Ахборотлашган жамиятда, энг мухими, ахборот, унга эгалик килиш ва уни бошкара олиш кобилиятидир. Хрзирги кунда ахборотлар окимини бошкара олиш, узгартириш ва керак булса, ундан сиёсий хамда иктисодий манфаатларни кузлаган холда фойдаланиш амалиёти яккол кузга ташланади. Бунга хакер (инглизча - чопиш, синдириш сузидан олинган булиб, компьютер тизимларни бузувчи маъносини беради), спиндоктор (ахборот мазмунига таъсир курсатиб, уни коммуникатор учун кулай шаклда узгартирувчи)ларни мисол килишимиз мумкин. Тадкикотчи В.Устьянов фикрига кура, «кундалик турмушнинг ахборотлаштирилиши ва инсон хаётини ураб олган янгича ахборот майдонининг пайдо булиши асоратсиз кечмайди. Электрон маконда шахснинг кадрият мулжаллари ва анъанавий муносабатлар узгаради»[12]. Бу узгаришлар барча сохада, айникса, иктисодий сохада купрок намоён булмокда. Чунки бир

April, 2022

888

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-885-890

тармокка уланган ташкилотларда ахборот алмашиш тез, кулай ва самарали амалга оширилади.

Юкоридаги фикрлардан хулоса килган холда ахборотлашган жамиятга утишнинг ижобий томонлари сифатида куйидагиларни келтириш мумкин:

• замонавий ахборот технологиялари ва улардан фойдаланган холда билимни автоматлаштириш, саклаш, кайта ишлаш ва ундан фойдаланиш жамиятнинг асосини ташкил этиши;

• ахборот технологияларининг инсоният ижтимоий фаолиятининг барча сохаларини камраб олувчи глобал хусусиятга эга булиши;

• бутун инсоният цивилизациясининг узаро ахборот алмашиниш оркали ривожланиши;

• хар бир инсон учун ахборот ресурсларидан эркин фойдаланиш имкониятининг яратилиши;

• жамиятни бошкариш инсонпарвар тамойилларининг тизимли тарзда амалга оширилиши.

REFERENCES

1. Кастельс М. Галактика Интернет: Размышления об Интернете, бизнесе и обществе. - Екатеринбург: У-Фактория, 2004.-230c.

2. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество: опыт социального прогнозирования. Пер.с англ. В. Л. Иноземцева.-М.:AcademiaД999.-956с

3. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество: опыт социального прогнозирования. Пер.с англ. В. Л. Иноземцева.-М.:Academia,1999.-956с.

4. Тоффлер, Э. Третья волна = The Third Wave. - М.: АСТ, 2010. - С.448.

5. Абдуазимов О. Ахборотлашган жамиятда жамоатчилик фикри мониторингини таъминлашда оммавий коммуникациялар социологиясининг урни (Узбекистон оммавий ахборот воситаларининг 2001-2016 йиллардаги материаллари мисолида). Монография.-Тошкент: Fan va texnologiya, 2016. - Б. 49-66.

6. Уша жойда. Б.184 - 211.

7. Абдуллаев И.З. Информационное общество и глобализация: Критиканеолиберальной концепции.- Ташкент: «Фан ва технология», 2006. -

С.26.

8. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации.-М.:ВЛАДОС,1994.-336с., БлюменауД.И. Информация и информационный сервис. -Л.:Наука,1989.-190с., Ракитов

April, 20221 ©

А.И. Информационная технология и информатизация современного общества. -М.,1989. [ва бошк.]

9. Журавлева И.А. Информационное обшество: учебное пособие. - Иркутск: Изд-во Иркут. гос. ун-та, 2013.- С.21.

10. Тешабаев Т.З.,Отакузиева З.М. Ахборотлашган иктисодиёт: Узбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги; Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети. -Тошкент:Алокачи 2017.-Б.26.

11. Ёкубова М. Ижтимоий тараккиёт ва маданиятнинг ахборотлашуви. -Тошкент: Nishon-nosir, 2010. - Б.9.

12. Устьянов В.Б. Пространство информационного общества // Информационная цивилизация: пространство, культура, человек. - Саратов., 2000. - С.7.

13. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

14. Туляев, А. И. (2021). VIRTUAL MAKONDAGI AXBOROTLARNING MANIPULYATIV TA'SIRI VA ULARDAN HIMOYALANISH ZARURATI. ФИЛОСОФИЯ И ЖИЗНЬ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ, (1).

15. Tulyayev, A. I. (2019). THE ISSUE OF PROTECTING YOUTH FROM THE DANGER OF VIRTUAL INFORMATION. Scientific Bulletin of Namangan State University, 7(9), 113-118.

16. Туляев, А. И. (2018). НРАВСТВЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ВИРТУАЛЬНОГО ПРОСТРАНСТВА. In Общественные науки в современном мире: политология, социология, философия, история (pp. 78-84).

® о

April, 20221 International Scientific Conference1

©

ф'

890

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.